Morgunblaðið - 21.01.1966, Blaðsíða 8

8
MORGUNBLAÐIÐ
Fostndagur 21. janúar 1966
Sannleikurinn og sovézkir ráöamenn
- Handtaka sovézku rithöfundanna, Andrei Sinyavsky og Yuli M. Daniel, mesta
v menningarhneyksli i Sovétrikjunum f rá Jbvi Pasternak var neyddur til að
afsala sér Nóbelsverðlaununum

ÞEGAR sovézki rifhöfundurinn
Mikael Sjolokov veitti viðtöku
bókmenntaverðlaunum Nóbels
í Stokkhólmi fyrir rúmum mán-
uði hélt hann ræðu um sósíal-
realismann í sovézkum bók-
menntum og þau markmið, sem
hann taldi, að rithöfundum
bæri að keppa að. Sagði hann
þau fyrst og fremst vera: að
segja sannleikann og efla von
mannkynsins og trú á frið á
jörðu.
Fyrra markmiðið — að segja
sannleikann — er einkar at-
hyglisvert, með hliðsjón af ör-
lögum hinna ýmsu listamanna
í föðurlandi skáldsins á næst-
liðnum áratugum og allt fram
til þessa dags. Sjolokov láðist
hinsvegar að láta með fylgja
skilgreiningu á sannleikanum.
Ef til vill hefur hann ekki talið
þess þörf, — litið svo á, að
sannleikurinn væri einn og óum
deilanlegur.
! Á Vesturlöndum hafa hinir
mætustu menn þó séð fulla
ástæðu til þess að hugsa um
það mjög ýtarlega og rökræða
sín í milli, hvað sannleikur
væri og hafa ekki enn orðið á
eitt sáttir um ákveðna skilgrein
ingu á honum. Og svo er reynd-
ar heidur ekki í heimahögum
skáldsins, þótt ýmsir þar beiti
valdi sínu til þess að ákveða
fyrir milljónir manna, hvaða
sannleikur sé réttur og hver
rangur.
Fyrir nokkru kom fram í j
áhrifamiklum sovézkum blöð-
um opinber ágreiningur um '
það, hvaða sannleika sovézkir
listamenn ættu að taka í sína
þjónustu. Bókmenntatímaritið j
„Novy Mir“, sem telzt frjálslegt \
á sovézkan mælikvarða, sagði
í ritstjórnargrein, að sovézk I
list þarfnaðist þeirrar fylling-
ar, sem fengist með sannleik-
anum... . og bætti við, að eng-
inn sannleikur væri ónauðsyn-
legur, hættulegur eða lítils
virði. Grein þessi í „Novy Mir“ j
var svar við ritstjórnargrein,
sem birzt hafði í „Pravda",
(sem þýðir sannleikur) mál-
gagni sovézka kommúnista-
flokksins þar sem sagði, að allt
af yrði að viðhalda og tileinka
sér hinn hugsjónalega sann-
leika sem öllum væri mikilvæg-
ari — en til væru aðrir sann-
leikar, sem ýmist væru svo lítils
virði, að ekki tæki því að tala
um þá — eða þá svo hættulegir,
að þá bæri að forðast.
Ritstjórnargreinin í Novy
Mir var því athyglisverðari sem
hún birtist skömmu eftir að
handteknir voru tveir sovézkir
rithöfundar, Andrei Sinyavsky
og Yuli M. Daniel, sem báðir
höfðu starfað fyrir blaðið. Þeir
voru sakaðir um að hafa breitt
út andsovézkan áróður erlendis,
— en höfðu það til saka unnið
að lauma handritum að verkum
sínum úr landi og láta gefa þau
út á Vesturlöndum undir dul-
nöfnum. Annar þeirra —
Sinyavsky — var sýnu þekkt-
ari undir nafninu Abram Tertz
— hinn nefndist Nikolai Arz-
hak. Það er margra mál, að
handtaka þessara manna, sem
báðir eru fertugir að aldri, sé
mesta menningarhneyksli í So-
vétríkjunum frá því Boris Past-
ernak var neyddur til þess að
afsala sér Nóbelsverðlaununum.
Rithöfundarnir voru hand-
teknir um miðjan september og
barst fregnin fljótlega ú.t. Ekki
fékkst hún stáðfest af sovézk-
um áhrifamönnum fyrr en 22.
nóvember og þá á blaðamanna-
fundi, sem einn af ráðamönnum
sovézka rithöfundasambands-
ins, Aleksei Surkov, hélt í
París, ásamt ritstjóra „Novy
Mir“, Aleksander Tardovsky.
Virtist hinn síðarnefndi taka
nærri sér að tala um mál þeirra
Syniavskys og Daniels en Sur-
kov lét svo um mælt, að hann
fengi ekki skilið, hversvegna
slíkt veður væri gert út af
handtöku þeirra né hversvegna
Sinyavsky væri álitinn svo góð-
ur rithöfundur.
Af hálfu Sovétstjórnarinnar
heyrðist ekkert um mál rithöf-
undanna fyrr en nú fyrir
nokkrum dögum, að stjórnar-
blaðið „Izvestija“ birti harð-
orða árásargrein á mennina,
kallaði þá ýmsum illum nöfnum
svo sem „varúlfa“, ,,svikara“
o. s. frv. og sagði, að þeim
yrði engin linkind sýnd, hvað
sem liði öllum mótmælum er-
lendis frá. Ekki væri unnt að
líta öðru vísi á þau verk, sem
þeir hefðu látið gefa út erlend-
is en sem fjandsamleg sovézku
þjóðinni. Greinin í „Izvestia“
var skrifuð undir nafni Dmitri
I. Yeremin, sem er kunnur smá
sagnahöfundur í Sovétríkjunum
og ritari sovézka rithöfunda-
sambandsins. Ekki kom þar
fram, hvort eða hvenær réttar-
höld yrðu látin fara fram 1
máli þeirar en þeim á hinn
bóginn bornar á brýn hinar
verstu sakir, „landráð", „glæpa-
starfsemi gegn Sovétstjórninni“
og að hafa gerzt „tæki í sál-
fræðilegu stríði gegn Sovétríkj-
unum“. Hinir handteknu voru
sagðir hafa svívirt hið sovézka
þjóðfélagskerfi, sovézka herinn.
sígildar bókmenntir þjóðarinn-
ar og þó umfram allt Lenín.
Sagði Yeremin þá hafa atað
Lenin slíkum auri, að ekki væri
eftir hafandi. Þá ræddi hann
sérstaklega um dulnefni Sinyav
skys — Abram Tertz — og sagði
hann hafa tekið sér Gyðinga-
nafn, þótt hann sjálfur væri
ekki Gyðingur, til þess eins að
gefa í skyn, að Gyðingahatur
í Sovétríkjunum væri slíkt, að
Gyðingar gætu ekki fengið gef-
in út ritverk sín þar. Einnig
drap Yeremin stuttlega á tvær
bækur höfundanna, Lyubimov
(The Makepeace Experiment)
eftir Abram Tertz og „Moscow
Calling“ eftir Arzhak. Fór hann
um það hinum hörðustu orðum
í hverju ljósi þeir sýndu So-
vétríkin og þjóðskipulag þeirra.
Þa'ð starf, er rithöfundarnir
höfðu unnið á heimavettvangi,
sagði greinarhöfundur til þess
eins æláð að hylma yfir hatur
þeirra á hinu sovézka þjóðfé-
lagi.
Af þessu má sjá að það er
ekki nóg, að sovézkir rithöfund-
ar telji sig vera að segja sann-
leikann — þeim er betra að
gæta þess að fara ekki út fyrir
ramma hins mikilvægasta allra
sannleika — hins hugsjónalega
sannleika kommúnísks hug-
myndakerfis, eins og það er
túlkað á hverjum stað og tíma.'
Segja má, áð sovézkir ráða-
menn standi að því leyti nokkuð
vel að vígi í rökræðum um
hina ýmsu sannleika, að í rúss-
nesku eru til yfir sannleikann
tvö orð, mismunandi merkinga.
Eru þetta orðin „istina“, sein
merkir þáð, sem kalla mætti
„staðreyndan sannleika" og orð
ið „pravda“, sem er haft um
„hugsjónalegan eða siðfræðileg-
an sannleika". í or'ðabókum
segir að „istina“ sé það „sem
er“ en „pravda“ það, „sem er
rétt“. En sovézkum ráðamönn-
um hefur veitzt auðvelt að
fórna or'ðinu ,istina“ á altari
orðsins „pravda“ — og líta síð-
an á sína eigin túlkun á því
orði sem hinn eina og sanna
sannleika.

Nöfnin Abram Tertz og Nikolai
Arzhak birtust fyrst í tímarit-
inu KULTURA, sem pólskir út-
flytjendur gefa út í París. í
sjö ár hefur hinum réttu nöfn-
um þeirra verið haldið strang-
lega leyndum, en nú er tali'ð, að
ritstjóri KULTURA hafi ein-
hvernveginn komið upp um
þau. Sovétstjórnin var fljót að
koma rithöfundunum á bak við
lás á slá — á þeirri forsendu,
sem fyrr segir, að þeir hafi
breitt út andsovézkan áróður og
verður væntanlega fjallað um
mál þeirra á þeim grundvelli.
Vi'ð slíku broti liggur allt að
því sjö ára fangelsi, að við-
bættri fimm ára hegningar-
vinnu.
Eins og áður sagði, er nafnið
RÉTTUR ER SETTilRI
— VII kafli bókarinnar eftir Abram
Tertz, sem kom út á íslenzku árið 1962
hjá Bókaforlagi Sigfúsar Eymundssonar
vir.
Herrann var látinn.
Borgin var sem eyðimörk.
Og fólki var innambrjósts
eins og það lægi fram á lapp-
ir sér, reyndi að lyfta höfði
stöku sinnum og reka upp
eymdargól.
Hundar, sem misst hafa
herra sína, ráfa um snuðrandi
og reka trýnið út í loftið.
Þeir gelta ekki, þeir urra
Þeir leggja niður rófuna, og
þá sjaldan þeir reyna að
dingla henni er engu líkara
en þeir séu að gráta.
Þegar þeir sjá mannveru
nálgast stökkva þeir á móti
og mæna löngunaraugum —
er það hann, sem er loksins
að koma- — en þeir hætta
sér aldrei of nálægt.
Þeir bíða, þeir eru alltaf
að bíða, glápandi og saknað-
arfullir: „Komdu, komdu og
gefðu mér bein! Komdu og
sparkaðu í mig! Sláðu mig
eins oft og þú vilt (helzt
ekki mjög fast)! En komdu!
Fyrir alla muni komdu!“
Og ég trúi því að hann
komi, réttlátur og sírefsandi.
Hann lemur þig, hundur, þar
til þú ert viðþolslaus af kvöl-
um. Og samt skríður þú til
hans með erfiðismunum,
mænir á hann og leggur
lemstraðan hausinn í kjöltu
hans. Þá klappar hann þér
og hlær og drynur eitthvað
á sinni óskiljanlegu húsbónda
-mállýzku. Og þegar hann er
sofnaður, stendur þú vörð
um húsið hans og urrar
grimmdarlega að þeim sem
fram hjá fara.
Og vælið heyrist úr öllum
áttum:
„Við skulum lifa í frelsi og
njóta lífsins eins og úlfar.“
En ég veit, veit það alltof
vel, hvað þeir voru gráðugir
þessi svikulu kvikindi — loð-
hundarnir, fuglahundarnir,
smáhundarnir.
Og ég vil frelsi. Ég vil hús-
bónda og herra.
Ó, auma hundalíf! Hvern-
ig verður nagandi hungur
mitt satt.
Hversu margir eruð þið,
heimilislausu hundar, sem
ráfið um í veröldinni?
Ó, tíkur með skásett augun
og mjó trýni!
Ó, þið reiðu, einmana,
hundar sem hafið séð og þekk
ið lífið!
Hann var þveginn, smurður
og settur á fótstall.
Þúsundir komu til að horfa
á hann og kveðja hann í
hinzta sinn. Mannfjöldinn
ruddist úr hliðagötum í mjóa
gangbraut milli húsanna. Þar
sat allt fast.
Brautin lá þangað sem hinn
dauði hvíldi, verðir gættu
hans, börurnar voru þaktar
blómum.
En leiðin var lokuð. Beðið
fyrirskipana. Þær voru ekki
enn komnar, því að sá sem
skipað hafði fyrir lá nú lík.
Og gríðarstórt torgið, þar
sem óteljandi fætur höfðu
gengið, var nú of lítið. Það
var ekki rúm fyrir allan
þann fjölda sem vildi kveðja
og glápa. Og með hverri mín-
útu sem leið, bættust fleiri
í hópinn. Og þegar loksins
var opnað, var það um sein-
an. Einhver sem greip fegin-
samlega tækifærið til að beita
rödd sinni æpti hátt og
hvellt:
„Við erum búin að vera!
Öllu er lokið!“
Og æðisgengin troðningur
Júrí sem þeim væri deplað.
Þegar hann afklæddi hana
hófst.
★
Tjöldin voru dregin fyrir
gluggann og slökkt á lamp-
anum eftir kröfu Marinu. Um
leið og sjónskynjun leitaði
fram í fingurgóma, fannst
virti hann gaumgæfilega fyr-
Framhald á bls. 17.
Abram Tertz öllu kunnara á
Vesturlöndum en nafnið Niko-
lai Arzhak. Yuri Daniel hefur
einkum fengizt við þýðingar á
ljóðlist skálda, er skrifuðu á
yddisku, slavneskum málum
og Kákasusmálum — en jafn-
framt hafa birzt eftir hann
nokkrar skáldsögur. Abram
Tertz hefur hinsvegar á síðustu
árum getið sér orð sem einn
bezti núlifandi skáldsagna- og
smásagnahöfundur Sovétríkj-
anna. Sögur hans hafa verið
gefnar út í 25 löndum, þar á
méðal á íslandi. — Almenna
bókafélagið gaf út bókina „Rétt
ur er settur" árið 1962 — á for-
lagi Bókaverzlunar Sigfúsar
Eymundssonar, — en sú skáld-
saga var ein hin fyrsta, sem
barst eftir Tertz til Vestur-
landa.
Heima í Sovétríkjunum er
Sinyavsky kunnur bókmennta-
gagnrýnandi og sagnfræðingur
og hefur skrifað mikið fyrir
tímaritið „Novy Mir“. Hann var
góðvinur Boris Pasternaks og
barðist lengi fyrir því að fá
síðustu ljóð hans birt. Fékk
hann því framgengt að lokum,
að flest ljóðin voru gefin út í
einni bók og skrifaði þá inn-
gang að útgáfunni, huglei'ðingu
um Pasternak og skáldskap
hans, sem er talin ein bezta
túlkun og gagnrýni á skáldskap
Pasternaks, sem nokkru sinni
hefur birzt á prenti. Á síðasta
ári fékk hann gefna ú,t bók, er
hann skrifaði ásamt höfundi, að
nafni A. N. Menshutin, um
skáldskap á fyrstu árum bylt-
ingarinnar. Hefur hún fengið
frábæra dóma bæði innan
Sovétríkjanna sem utan. Þá má
geta þess, að hann hefur skrif-
áð stutta bók um Picasso og
þykir hún lýsa einstæðum og
furðulegum skilningi hans á
listamanninum og vestrænni
nútímalist, þegar þess er gætt,
að hún hefur um áratuga skeið
verið algerlega óþekkt í Sovét-
ríkjunum. í þessari bók fjallar
Sinyavsky meðal annars um
realisma Picassos og leit hans
að sannleikanum me'ð aðstoð
hugarflugsins, sem hann segir
síður en svo afbaka raunveru-
leikann, heldur aðeins breyta
ytri ásjónu hans svo, að inni-
hald hans komi betur í ljós.
Sinyavsky, er sem fyrr segir,
maður fertugur að aldri. Hann
er fæddur og uppalinn í Moskvu
með strangtrúa'ðri fjölskyldu.
Að lokinni heimsstyrjöldinni
síðari, — en í henni barðist
hann og særðist — hóf hann
nám við Gorky stofnunina I
Moskvu og hefur að því loknu
ýmist stundað kennslu við
Moskvuháskóla eða skrifað fyr-
ir „Novy Mir“.
Sinyavsky er nógu gamall til
þess að muna hreinsanirnar
fyrir stríð. Hann telzt til þeirr-
ar kynslóðar frjálslyndra
manna, sem styrjöldin blés í
brjóst vonum um að betri fram
tið og bjartari bi’ði þeirra. En
þeir urðu fyrir vonbrigðum.
Þeir sneru heim af vígvöllunum
til þess eins að vera vitni að
áframhaldandi hreinsunum og
algerri ógnarstjórn allt til
dauða Staiíns. Þeir voru dæmd-
ir til að þegja — og gátu ekkert
annað gert en reyna að halda
lífinu í vonum sínum.
Og þær glæddust .vissulega
nokkuð eftir fráfall Stalíns —-
en hafa þó ekki fengið meiri
uppfyllingu en svo, að sovézkir
rithöfundar verða enn að leita
út fyrir sín eigin landamæri,
langi þá til að segja sinn sann-
leika.
Fyrsta ritsmíð Sinyavskys,
sem kom út á Vesturlöndum,
var hugleiöing um hina viður-
kenndu listastefnu Sovétríkj-
anna - Sosial-realismann. Hann
Framhald á bls. 17.