Morgunblaðið - 21.01.1966, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ
15
Föstudagur 21. Janúar toto
Nlenningarlegt lýðræði - Lýðræðisleg menning
eftir Dr. Gylfa Þ. Gíslason menntamálaráðherra
Á ÍSLANDI er mikill og ein-
lægur áhugi á samvinnu Norð-
urlan-da í menningarmálum. Sá
áhugi er ekki aðeins í orði.
Hann er einnig á borði. Kemur
hann bæði fram í stefnu ríkis-
valdsins í menningarmálum og
þá fyrst og fremst skólamálum
og í afstöðu almennings. Skal
ég nefna dæmi um þetta hvort
tveggja.
Á íslandi eru tvö erlend mál
liður í skyldunámi barna og
unglinga, danska og enska.
Danska er fyrsta erlenda tungu
málið, sem kennt er í skólum
á íslandi. Hefst dönskunámið á
13. aldursári, en enskunámið á
14. aldursári. Danska er síðan
kennd til loka skólaskyldunn-
ar, en henni lýkur á 16. aldurs-
ári, og síðan að sjálfsögðu í
öllum framhalds- og sérskólum.
Er óhætt að fullyrða, að allir
íslendingar, sem komnir eru af
barnsaldri, geti lesið dönsku og
þá jafnframt norsku og sænsku
í aðalatriðum.
í Eflaust mætti færa nokkur
rök að því, að vænlegra væri
til góðs árangurs að kenna að-
eins eitt erlent tungumál á
skólaskyldustiginu, og að gagn-
legast væri þá að nema heims-
mál eins og ensku. Danska hef-
ur þó ávallt verið fyrsta er-
lenda málið, sem kennt hefur
verið í íslenzkum skólum, og
er ísland eflaust eina landið,
utan Danmerkur, þar sem
danska er kennd sem skyldu-
námsgrein. En engar tillögur
hafa verið uppi um það á ís-
landi að breyta þessu, hvorki
um að hætta að kenna dönsku
til þess að geta aukið t.d. ensku-
kennsluna né heldur að minnka
dönskukennsluna í sama skyni.
Og þótt slíkar tillögur kæmu
fram, er óhætt að fullyrða, að
íslenzk fræðsluyfirvöld mundu
ekki gera slíkar breytingar. Að
baki dönskukennslunnar í ís-
lenzkum skólum, að baki því að
hafa dönsku það erlent tungu-
mál, sem íslcndingar læra fyrst
og fá aðstöðu til þess að læra
bezt, er ákveðin stefna í menn-
ingarmálum. í þessu kemur
fram sá vilji íslenzkra yfir-
valda, sem virðist eindregið
studdur af almenningsálitinu,
að menningartengsl þjóðarinn-
ar út á við eigi fyrst og fremst
að vera við hinar Norðurlanda-
þjóðirnar. Dönskukunnátta veit
ir aðgang að menningararfleifð
Dana, Norðmanna og Svía og
tengir fslendinga þessum þjóð-
um margvíslegum menningar-
böndum. Og þannig vilja ís-
lendingar, að þetta sé.
Á Norðurlöndum hefur það
oft verið bæði sagt og skrifað
á undanförnum árum, einkum
síðan á stríðsárunum, að lík-
lega væru íslendingar að „amer
ikaniserast". Þeirri skoðun hef-
ur einnig oft verið haldið fram
á íslandi sjálfu. Þetta er þó
mikill misskilningur. Ég held,
að íslendingar hafi á undan-
förnum áratugum ekki „amer-
ikaniserast" meir en hinar
Norðurlandaþjóðirnar eða Vest-
ur-Evrópuþjóðir yfirleitt. Kem-
ur þetta t.d. greinilega fram í
vali íslendinga á erlendu lestr-
arefni, og er það d ?mi um af-
stöðu almennings til menning-
artengsla út á við. íslendingar
lesa mikið af erlendum bókum.
Sérhver meðalfjölskylda kaup-
ir 2—3 erlendar bækur á ári.
Þetta stafar ekki af því, að lítið
sé gefið út' af íslenzkum bók-
um. Sérhver meðalfjölskylda
kaupir 8—9 íslenzkar bækur á
ári og er þá bæklingar og því
um líkt ekki talið til bóka.
Lætur nærri, að ein íslenzk
bók, frumsamin eða þýdd, komi
út sérhvern dag ársins að meðal
tali, þótt útgáfustarfsemin
dreifist að sjálfsögðu misjafnt
á mánuði ársins og sé langmest
háustmánuðina, einkum' jóla-
mánuðinn. Svarar þetta til þess,
að um það bil 25 bækur komi
út daglega í Danmörku og Nor-
egi og 40 bækur í Svíþjóð. —
Meðalupplag íslenzkra bóka
mun vera einhversstaðar ná-
lægt 1500, stundum 5—6 hundr-
uð (ljóðabækur ungra skálda),
en alloft upp í 5000 (bækur
þekktustu íslenzku höfundanna,
ýmis þjóðlegur fróðleikur og
ævisögur) og jafnvel 7—8 þús.
(bækur Halldórs Laxness).
Lætur því nærri, að sérhver is-
lenzk meðalfjölskylda kaupi því
sem næst eina bók á mánuði, ís-
lenzka og erlenda.
En frá hvaða löndum skyldu
íslendingar fyrst og fremst
kaupa bækur? Ef athugaðar eru
innflutningsskýrslur og miðað
við verðmæti bókanna, kemur
því sem næst 40% bókainnflutn
ings frá Danmörku, 35% frá
Bretlandi, 10% frá Vestur-
Þýzkalandi, 8% frá Bandaríkj-
unum og þaðan af minna frá
öðrum löndum. Ef miðað væri
við eintakafjölda, yrði Bretland
líklega í hæsta sæti með um
það bil 45—50% innflutnings-
ins og Bandaríkin með 10—15%
innflutningsins, þar eð mjög
mikill . hluti af bókainnflutn-
ingnum frá engilsaxnesku lönd-
unum eru ódýrar „paperbacks".
En þessar tölur gefa tvímæla-
laust til kynna, að menningar-
tengslin við Danmörku eru
mjög sterk.
Ennþá greinilegar koma þó
þessi tengsli í ljós, ef athugað-
ur er innflutningur erlendra
vikublaða og tímarita til ís-
lands. Sá innflutningur stafar
ekki heldur af því, að ekki sé
mikið gefið út af vikublöðum
og tímaritum á íslandi. Talið
er, að sérhver meðalfjölskylda
á íslandi kaupi um 50 eintök af
vikublöðum og tímaritum á ári
eða því sem næst eitt vikublað
eða tímarit í hverri viku árs-
ins. En þetta virðist ekki full-
nægja þörfinni fyrir þessa teg-
und lestrarefnis. Til landsins er
flutt næstum annað eins af er-
lendum vikublöðum og tímarit-
um eða sem svarar 45 erlend-
um vikublöðum og timaritum á
hverja meðalfjölskyldu í land-
inu. Vantar því ekki mikið á,
að hver einasta fjölskylda í
landinu kaupi líka eitt erlent
vikublað eða tímarit í hverri
viku, allt árið um kring. En sé
það athugað, hvaðan þessi er-
lendu vikublöð koma, kemur í
ljós, að 75% þeirra er frá Dan-
mörku, 10% frá Vestur-Þýzka-
landi, 4% frá Bretlandi, 3% frá
Bandaríkjunum og þaðan af
minna frá öðrum löndum. Ég
hef ekki séð tölur um útbreiðslu
vikublaða og timarita á hinum
Norðurlöndunum, en mér kæmi
ekki á óvart, þótt dönsku viku-
blöðin væru lesin hlutfallslega
meira á Islandi en í Danmörku,
til viðbótar því, sem íslending-
ar lesa af sínum eigin vikublöð-
um og tímaritum. Þessi mikli
tímarita- og vikublaðalestur á
ekki heldur rót sína að rekja
til þess, að íslenzk dagblöð hafi
ekki mikla útbreiðslu. Sam-
kvæmt þeim áætlunum, sem
fyrir liggja um upplagsstærð
þeirra fimm dagblaða, sem út
koma í Reykjavík, svarar hún
til þess, að sérhver meðalfjöl-
skylda á öllu landinu kaupi eitt
dagblað og önnur hver fjöl-
skylda tvö. Erlend dagblöð eru
hins vegar mjög lítið lesin á ís-
landi.
Þessar staðreyndir, sem ég
hef hér drepið á, benda eindreg
ið til þess, að á íslandi sé áhugi
á mennin'gartengslum við hin
Norðurlöndin. Hitt er svo annað
mál, hvort þessi menningar-
tengsl eru með þeim hætti, sem
vera ætti, og hvort Norðurlönd-
in í heild ættu ekki að setja sér
ný márkmið í menningarsam-
starfi sínu. í því sambandi
finnst mér nauðsynlegt að
undirstrika, að vélaöldin hefur
skapað algerlega ný viðhorf í
menningarinálum. Fyrr á öld-
um var menningin fyrst og
fremst einstaklingsbundin. Hún
sótti afl sitt í sköpunarmátt ein-
staklingsins, hugsun hans og til-
finningalíf. Nútímaverkmenn-
ing grundvallast hins vegar á
stórframleiðslu, vélvæðingu,
skipulagi. Hún gerir einstakl-
inginn að lið í langri keðju,
dropa í hafi, bæði sem fram-
leiðanda og neytanda. Hann er
þeim mun betri framleiðandi
sem hann er liðugra hjól í
stærri vél. Hann er þeim.mun
betri neytandi, sem hann er
auðsveipari þjónn auglýsinga
og fjöldasmekks. Það er eitt
meginvandamál nútímans að
samhæfa þá verkmenningu, sem
grundvallast á fjöldafram-
leiðslu, þeirri hugmenningu,
sem hlýtur að verða einstakl-
ingsbundin. Ef við vanrækjum
verkmenninguna, stöðvast fram
sókn mannsins, við verðum fá-
tækari og vanmáttugri. Ef við
vanrækjum hugmenninguna,
hættum við að þroskast, við
verðum fáfróðari, lífsnautn okk
ar minnkar. Nútímamaðurinn
verður að geta verið hlekkur í
langri keðju án þess að verða
að sviplausum fjölda. Hann
verður að geta haldið áfram að
þroska einstaklingseðli sitt, þótt
hann þurfi að vera hjól í stórri
vél.
Fyrr á öldum voru ekki að-
eins þægindi séreign fámenns
hóps. Menningin var það í raun
og veru líka. í iðnvæddu nú-
tímaþjóðfélagi eru þægindin
orðin almenningseign. Og menn
ingin_ er einnig farin að verða
það. í kjölfar fjöldaframleiðslu
er að verða til fjöldamenning.
En það er mikil hætta á því, að
þessi menning verði yfirborðs-
menning, ef maðurinn er ekki
vel á verði. í menningarlífi nú-
tímans er um að ræða ýmis ann
arleg fyrirbæri. Þau eru fæð-
ingarhríðir þessarar fjölda-
menningar. Það er skoðun mín,
að eitt meginvandamál vest-
rænnar menningar nú í dag sé
í því fólgið, hvernig búa megi
hinni nýju fjöldamenningu
traustan grundvöll og beina
henni inn á réttar brautir.
Ávextir verkmenningar eru
orðnir almenningseign með
vestrænum þjóðum og verða
það án efa í ennþá miklu ríkara
mæli á næstu árum og áratug-
um. Hugmenningin hefur að
mínu viti ekki styrkzt að sama
skapi, ávextir hennar hafa ekki
orðið almenningseign í jafnvax-
andi mæli og ávextir verkmenn
ingar.
Hér er um að ræða vandamál
eða verkefni, sem ég tel, að smá
þjóðir geti leyst engu síður og
jafnvel öllu betur en stórþjóðir.
Hér er um að ræða vandamál,
sem mér finnst Norðurlanda-
þjóðirnar einmitt hafa sérstök
skilyrði til þess _að leysa með
góðum árangri. Ástæðan er sú,
hversu mikið Norðurlandaþjóð-
irnar eiga sameiginlegt í menn-
ingartilliti og hversu mikið þær
hafa unnið saman, án þess að
þurfa þess. Við á Norðurlönd-
um höfum borið gæfu til þess
að standa framarlega í þeirri
viðleitni að gera alla menn með
eigendur að hinum vaxandi
auði, sem við sköpum með að-
ferðum tækninnar. Við höfum
reynt að jafna milli ríks og fá-
tæks, við höfum reynt að bægja
ótta við öryggisleysi og sjúk-
dóma frá dyrum allra manna,
við höfum leitazt við að gera
sérhvern mann, ungan og gaml-
an, að þátttakanda í þægindum
og velmegun þess þjóðfélags,
sem ný þekking og ný tækni
hefur skapað. Við höfum reynt
að flytja lýðræðishugsjón stjórn
málanna yfir á svið efnahags-
málanna. Og nú er það mikil-
vægt verkefni að stuðla að því,
að fjöldamenningin verði fjöld-
anum til farsældar. Ef menning
arsamvinna Norðurlanda gæti
stuðlað að því, að skapa á Norð
urlöndum menningarlegt lýð-
ræði og lýðræðislega menningu,
þá hefði hún gegnt göfugu hlut-
verki.
Ci
infóníutónleikar
DR. ROBERT A. OttóssOn stjórn
aði tónleikum Sinfóníuhljómsveit
arinnar í samkomuhúsi Háskól-
ans s.l. fimmtudag, og viðfangs-
efnin voru forleikur að gaman-
leiknum „Leikhússtjóranum"
og fiðlukonsert nr. 3 í G-dúr
eftir Mozart og þriðja sinfónía
Bruckners (d-moll). Einleikari í
konsertinum var Fredell Lack,
amerísk listakona.
Sinfóníur Bruckners hafa alla
tíð verið heldur sjaldheyrðar á
tónleikum, nema þá helzt tvær
þeirra: hin fjórða og hin sjöunda.
Sú fyrrnefnda var flutt hér fyrir
xiokkrum árum af sama stjórn-
anda og nú var að verki og þótti
mikið í ráðizt. Fyrir hljómsveit,
sem er svo fáliðuð af strengja-
leikurum sem okkar hljómsveit,
var og er, verður viðureign við
Bruckner alitaf mikið og jafn-
vel talsvert áhættusamt fyrir-
tæki. Þó hygg ég að hér hafi
tekizt til eins vel og framast
verður búizt við, miðað við all-
«u aðstæður. Hitt er annað mál
og óvíst, hvort hlustendur á vor
um tímum eru yfirleitt móttæki-
legir fyrir boðskap Bruckners,
eins og hann er settur fram. Mér
er nær að halda, að þessi stór-
skorna og langdregna músik
þyrmi yfir áheyrendur fremur
en hrífj þá, og fegurð hennar og
innblástur fari — því miður —
fyrir ofan garð og neðan hjá
alltof mörgum. Því að það þarf
talsverða þolgæði og raunar ann
að tímaskyn en okkur tuttugustu
aldar mönnum er tamast til þess
að hafa yfirsýn yfir víðáttur slík
ar sem hér opnast.
Þrátt fyrir örlitla ónákvæmni
í samleik var forleikur Mozarts
mjög skemmtilega fluttur, og
undirleikurinn í fiðlukonsertin-
um með því bezta af því tagi,
sem hljómsveitin hefur afrekað
í langan tíma. Einleikshlutverkið
var snyrtilega af hendi leyst en
heldur dauflega, svo að litauðgi
þess, ljóðræn fegurð og dálítið
ungæðisleg glettni komu ekki
fram sem skyldi.
Jón Þórarinsson.
Sir Hugh
Beodle ræðir
við Wilson
London 19. jan. — AP.
SIR Hugh Beadle, forseti
hæstaréttar í Rhódesíu, flaug
á þriðjudag til London til að
ræða við Wilson forsætisráð-
herra um Rhódesíuvandamál-
ið. Beadle er Iíklega eini mað
urinn í valdastöðu í Rhóde-
síu, sem bæði stjórn Smiths
og Wilsons virða og bera
traust til.
I hádegisverðarboði, sem
Wilson hélt Sir Hugli Beadle
í Downingsstreet 10, voru
einnig þeir Bottomley og
Cledwyn Hughes. Eikki er
búizt við því, að Beadle verði
fenginn til að gerast milli-
göngumaður i Rhodesiudeil-
umii.
Leiksýning í Aratungu
LAUGARDAGINN 15. janúar
frumsýndi Ungmennafélag Bisk-
upstungna gamanleikinn „Er á
meðan er“ á heimasviði sínu í
Aratun0u. Lei'kurinn er viða-
mesta verkefnið sem félagið hef-
ur tekið til meðferðar fram að
þessu. Var það sýnt í Þjóðleik-
húsinu fyrir nokkrum árum við
góða aðsókn. Sýningin í Ara-
tungu þótti takast afar vel í
heild. Var leikendum og leik-
stjóra, Jónasi Jónassyni úfcvarps-
manni, fagnað mjög í leikslok
og bárust margir blómvendir.
Hlutverk eru aiL 19' og með
aðalhlutverk fara frú Jónína
Jónasdófctir Lindarbrekku, frú
Halla Bjarnadóttir Vatnsleysu
og Sigurður Þorsteinsson bóndi,
Heiði. Var gerður mjög góður
rómur að leik þeirra. Viðstaddir
sýninguna . voru m.a. sem boðs-
gestir, forseti U.M.F.Í. sr. Eiríkur
J Eiríksson og stjórn héraðssam-
bandsins Skarphéðinn. Áformað
er að sýna leikinn víða um Suð-
urland, m.a. í Hveragerði fimmtu
dagskvöld, Hvoli laugardags-
kvöld og Hlégarði í Mosfellssveit
nk. þriðjudagskvöld. — B.E,
Mtkil umíerð um
PatreksfiarðarvöU
ísafirði, 15. janúar.
í HAUST hófust reglulegar flug-
samkomur við Patreksfjörð, eftir
áð gerður hafði verið flugvöllur
á Sandodda við Sauðlauksdal. í
desember voru farnar til Pat-
reksfjarðar 16 flugferðir, og
fluttir í þeim ferðum 223 far-
þegar. Að auki var þungaflutn-
ingur tæpar 14 lestir. í sam-
bandi við betta flue hefur verið
reynt að halda uppi áætlunar-
ferðum frá Bíldudal og Tálkna-
firði, og hefur það gengið sæmi-
lega vel, og verið notað mikið.
Það sem af er janúar hefur
ekki verið minni ferð um Pat-
reksfjarðarflugvöll, og telja allir
stórmikla samgöngubót að flug-
vellinúm, og þeirri þjónustu sem
stofnað hefur verið til krmgum
bær samffíineur. — H T