Morgunblaðið - 02.07.1966, Blaðsíða 15

T>augardagur 2.^úlí 1966
MORGU NBLAÐIÐ
15
Próf. Ólafur Bjarnsson:
Heilbrigt almenningsálit
verðbdlguvandamálsins
stuðlar að lausn
SÚ lítilfjörlega gagnrýni, sem
fram hefur komið í blöðum
stjórnarandstöðunnar í tilefni
af grein minni, er birtist hér
1 blaðinu fyrir rúmri viku
gefur í rauninni ekki til-
efni til andsvara. Mér er hins-
vegar ljóst að svo margiþætt
vandamál sem verðbólguvanda
málið verður aldrei rsett til
hlítar í einni blaðagrein, að
mikilvægar hliðar þess verði
ekki svo útundan að hætt sé
við að það leiði til þess að
dregnar verði einhliða og jafn
vel rangar ályktanir á grund-
velli þeirra skoðana, sem þar
var fram haldið. Ályktanir
í þessa átt, sem ég hef eink-
um dregið af viðtölum við ein
staka menn um efni greinar-
innar, eru tilefni eftirfarandi
hugleiðinga til viðbótar og upp
fyllingar áðurnefndri grein
minni.
Svarað út í hött.
í leiðaragrein í Tímanum
þann 24. júní segir, að sú skoð-
un, að launiþegasamtökin beri
að einhverju leyti ábyrgð á
verðbólgunni hljóti að vera
röng, því að kaupmáttur launa
hafi ekki vaxið á undanförn-
um verðbólgutímum. í>etta er
auðvitað alveg út í hött. í
fyrsta lagi er það sem betur
fer ekki rétt að engin aukning
kaupmáttar launa hafi átt sér
stað síðustu misseri. Þeir þing-
menn Framsóknarflokksins,
sem sseti eiga í Kjararannsókn-
arnefnd myndu geta frætt blað
sitt um iþau efni og treysti ég
iþeim báðum til þess að halla
í engu réttu máli í því efni.
En jafnvel Iþótt rétt væri, myndi
slíkt aðeins sönnun þess, að
verðbólgan getur komizt á það
stig, að hún hindri allar raun-
hæfar kjarabætur, en slíkt segir
auðvitað ekkert um það, hverjir
beri ábyrgðina á verðbólgunni.
Abyrgðin ljvílir á
herðum margra.
Það er auðvitað alger rang-
túlkun á þeim skoðunum sem
fram voru settar í fyrrnefndri
igrein minni, svo sem Tíminn
virðist halda fram, að ég telji
ríkisvaldið áhrifalaust á verð-
lagsþróunina og því án ábyrgð-
ar á henni, en launþegasamtök-
in réðu hins vegar öliu í þess-
um efnum og beri alla ábyrgð.
Ég tók einmitt þvert á móti
fram, að ríkisvaldið réði yfir
áhrifamiklum tækjum til iþess
að hafa áhrif á verðbólgu-
þróunina, þó að slík áhrif
væru að vísu meira óbein
en bein, og gerði ég grein
fyrir því hver þessi tæki væru.
Ég sagði auðvitað ekki heldur
»ð launiþegasamtökin réðu öllu
í verðlagsmálum og bæru því
ella ábyrgð á þróun iþeirra, held
ur aðeins hitt, að þau hefðu
mikil áhrif á mikilvægasta þátt
verðlagsins, eða kaupgjaldið,
og gætu því ekki skorast und-
an sínum hluta af ábyrgðinni.
Sá er nefnilega meginmunur
á einræði og lýðrœði, að þar
sem einræði ríkir tekur hið
opinbera allt vald í sínar hend-
ur í efnahagsmálum 'sem öðru.
Einstaklingar og hagsmunasam-
tök fá þar engu ráðið ög bera
því ekki ábyrgð á neinu. í lýð-
ræðisiþjóðfélagi er borgurunum
og hagsmunasamtökum þeirra
hins vegar veitt víðtækt frelsi
og ákvörðunarréttur, ekki sízt
í efnahagismálum, en frelsi og
ákvörðunarrétti fylgir auðvitað
alltaf ábyrgð.
Það eru að vísu til ákveðnir
þættir efnahaasmáia bar sem
öll völd eru raunverulega á
höndum hins opinoera. Má þar
nefna sem dæmi skatta og tolla
málin. Þar ákveða stjórnarvöld-
in hvað hverjum einstökum er
gert að greiða eða hvað mikið
skal greitt af verðmæti hverrar
vöru, er borgararnir kaupa, og
beita dómstólum og lögreglu til
þess að knýja borgarana til
hlýðni við slíkar ákvarðanir. En
verðbólguvandamálin eru ekki
hliðstæð þessu. í þeim efnum
er hagsmunasamtökum og jafn-
vel einstaklingum veittur víð-
tækur ákvörðunarréttur sem
er löghelgaður, eins og t.d.
verkfallsrétturinn, þannig að
stjórnarvöldum er að lögum
skylt að virða slíkar ákvarð-
anir. En auðvitað setur hið
opinbera hagsmunasam'tökun-
um og einstaklingum vissar leik
reglur í þessu efni. sem ætlazt
er til að virtar séu.
Verðlagsmálin eru þannig að
mínu áliti sambærileg við um-
ferðarmálin og skipan þeirra.
Vegfarendum eru vissulega sett
ar ákveðnar reglur, sem þeir
verða að hlíta, en innan þeirra
takmarka, sem þannig eru sett,
njóta þeir fulikomins frjáls-
ræðis.
Að umferðin geti farið fram
með sem minnstum truflunum
er auðvitað jöfnum höndum
komið undir því að umferðar-
reglurnar séu skynsamlegar og
þeirri umfeðarmenningu, sem
vegfarendurnir skapa með
hegðun sinrú. Ef vegfarendurnir
misnota almennt það frelsi, sem
þeim er ætlað að njóta, þannig
að hver einstaklingur hugsi að-
eins um sjálfan sig án tillits
til annarra, og skella ábyrgð-
inni af öllu sem aflaga fer, þótt
eigin misferli sé þar um að
kenna, á umferðarlögregluna,
þá verður annað hvort öng-
þveiti í umferðinni eða tak-
marka venður það frelsi sem
vegfarendur annars gætu notið.
Á sama hátt er hagstæð þró-
un verðlagsmála jöfnum hönd-
um komin undir því að stjórnar
völd beiti skynsamlega þeim
tækjum, sem iþau hafa yfir að
ráða til þess að hafa áhrif á
þessa þróun og hinu, að stétta-
samtök og einstaklingar taki
nokkurt tillit tií annarra þjóð-
félagsþegna og hagsmunaheild-
arinnar þegar þessir aðilar taka
þær ákvarðanir í verðlags- og
kaupgjaldsmálum, sem þeim er
veitt vald til að taka. Ef nægi-
lega ábyrgðartilfinningu skortir
í þessu efni, þá skeður annað-
hvort, hliðstætt því sem gerast
hlýtur í umferðarmálum, ef
vegfarendur skortir þroska til
þess að heilbrigð umferðamenn
ing geti skapazt, að öngþveiti
verður í efnahagsmálum, eða
stjórnarvöld neyðist til þess,
svo að forða megi slíku öng-
þveiti, að takmarka frelsi bæði
einstaklinga og samtaka, með
aliskonar höftum og bönnum,
sem öllum eru hvimleið og eng-
inn óskar eftir að búa við. Höf-
um við íslendingar sem kunn-
ugt er öðlast flestum öðrurn
þjóðum lengri og bitrari
reynslu af því.
I nágrannalöndum okkar hef-
ur einmitt tekizt að skapa svip-
uð viðhorf almennings og hags-
munasamtaka gagnvart efna-
hagsmálum og þau, sem allir
eru sammáta um að séu þau
einu heilbrigðu í umferðarmál-
um. Það er vissulega deilt um
sitthvað í sambandi við þau, en
allir sem einhverju ráða og
eitthvert mark er tekið á, gera
sér ljóst, að Ákveðnar stað-
reyndir og lögmál verður að
virða, ef ekki á að leiða til
ófarnaðar fyrir alla. Þar er það
t. d. orðið óþekkt fyrirbrigði að
verkalýðsfélög láti það hafa
nokkur áhrif á stefnu sína í
kaupgjaldsmálunum hvort þau
styðja eða eru á móti þeirri
ríkisstjórn sem með völdin fer.
Enginn allsherjarlykill
að lausn vandamálanna
Mönnum haéttir stundum til
þess að blekkja sjálfa sig með
því að leita einhverrar einfaldr-
ar lausnar á flóknum og marg-
þættum vandamálum, og er sú
lausn gjarnan í þeirri mynd að
allan vanda megi rekja til ein-
hverrar einnar orsakar, þannig
að sé henni útrýmt sé vandinn
leystur. Á þetta ekki sízt við
um verðlagsmálin. Sumir, eins
og stjórnarandstæðingar hér á
landi, telja stjórnarvöldin bera
alla sök, þannig að þau hafi ein
í hendi sinni að leysa vandann,
ef þau ekki skorti vit og vilja.
Aðrir leggja einhliða áherzlu á
kaupgjaldsmálin o g þ r ó u n
þeirra. Eins eru þeir til sem
telja of hátt búvöruverð hina
raunverulegu orsök verðbólg-
unnar og loks má nefna þá, sem
Ólafur Björnsson
telja verðbólguna öðru fremur
orsakast af of lágri álagningu
kaupmanna. Öll þau atriði, sem
nefnd hafa verið, skipta auð-
vitað máli fyrir þróun verð-
lagsins, meira eða minna eftir
aðstæðum. En að einblína á
eitthvert eitt þeirra er óraun-
hæft. Það sem þarf til þess að
raunhæfa lausn vandamálsins
megi finna, er, að hinir ýmsu
aðilar, sem mikilvægar ákvarð-
anir taka í verðlags- og kaup-
gjaldsmálum, geri sér ijóst, að
enginn þessarra aðila getur
komið sínu fram algjörlega upp
á eindæmi, heldur verður að
taka tillit til annarra aðila og
leita samkomulags við þá,
a. m. k. að vissu marki.
Krefjast stjórnarandstæðingar
einhverra róttækra aðgerða
í peningamálum?
Málflutningur stjórnarand-
stæðinga hér á landi hefur enn
sem kunnugt er byggzt á því að
orsök verðbólgunnar væri sú,
að ríkisstjórnin hafi látið undir
höfuð leggjast að framkvæma
einhverjar ráðstafanir, sem í
hennar valdi standi, sem stöðva
hefðu mátt verðbólguna. Ef
þeir hinsvegar enx að því
spurðir hver þessi úrræði séu,
verður fátt um svör. Eftir að
samningar tókust á dögunum
milli atvinnurekenda og verka-
lýðsfélaganna, er í málgögnum
stjórnarandstöðunnar talað um
„gálgafrest“, sem ríkisstjómin
hafi fengið til þess að kippa
þessum í lag. Eru það einhverj-
ar ákveðnar ráðstafanir, sem
hér eru hafðar í huga, eða er
hér aðeins um marklaust fleip-
ur að ræða, sem ekki er ætlazt
til af hlutaðeigandi, að neinn
tæki alvarlega?
Eins og ég rakti í fyrri grein
minni, eru það einkum þrenns-
konar tæki, sem ríkisstjórnin
getur beitt til iþess að hafa áhrif
á verðlagið, beint eða óbeint, en
þau eru verðlagseftirlitið, fjár-
lögin og peningamálin. Hvað
verðlagseftirlitið snentir þá má
telja með ólíkindum að stjórn-
arandstæðingar telji að strang-
ari verðlagsákvæði séu leiðin
til þess að leysa vanda fyrir-
tækja eins og SÍS og KRON,
sem munu a.m.k. að þeirra
dómi vera vel rekin fyrirtæki.
Eftir því sem næst verður kom-
izt hefur líka stefna Framsókn-
arflokksins verið sú að undan-
förnu, að réttast væri að af-
nema öll verðlagsákvæði.
Hvað fjárlögin snertir, þá
hafa þau sem kunnugt er þegar
verið afgreidd fyrir yfirstand-
andí ár, og mun varla til þess
ætlazt af neinum, að ríkis-
stjórnin fari að kollvarpa á-
kvörðunum Alþingis í því efni.
Þá eru aðeins eftir peninga-
málin. Þar ræður ríkisstjórnin
vissulega yfir öflugu hagstjórn-
artæki, sem hægt er að beita
með stuttum fyrirvara, og þó
áhrif aðgerða í þeim efnum á
verðlagið séu aðeins óbein, —
þá er ótvírætt að verulegum
árangri má ná í því efni er hér
ræðir um, með viðeigandi ráð-
stöfunum á því sviði. Ef egrt
væri ráð fyrir því, að stjórnar-
andstæðingar ræddu efnahags-
mál í alvöru og vildu láta taka
eitthvert mark á því sem þeir
segja, væri erfitt að túlka
þessa kröfu öðruvísi en þannig,
að krafizt væri einhverra rót-
tækra aðgerða í peningamálum,
sem að dómi sérfróðra manna
væru líklegar til þess að
stöðva verðþensluna. Hvað sem
því líður, hvort no'kkrar slíkar
ráðstafanir eru til sem ein-
hlítar megi teljast til þess að
leysa vandann, væri slík krafa
þó af málefnalegum toga
spunnin. En ég býst ekki við,
að hér sé um rétta skýringu að
ræða á því. hvað fyrir stjórnar-
andstöðunni vakir — því miður
hygg ég, að stjórnarandstæð-
ingar ætlist ekki einu sinni til
þess sjálfir að á málflutning
þeirra sé litið öðruvísi en sem
rellu keipakrakka, sem ekki
vita sjálfir hvað þeir vilja, við-
horf sem alltof mikið gætir í
okkar þjóðfélagi, jafnvel af
hálfu manna, sem ábyrgð og
völd hafa og krefjast má því af,
að ræði vandamálin í alvöru. Er
slíkum viðhorfum einkar vel
lýst í ágætu útvarpserindi séra
Árelíusar Nielssonar, er nýver-
ið birtist í Tímanum. Er það að
mínum dómi hollur lestur
hverjum þeim er vill hugsa af
alvöru um vandamál hins ís-
lenzka þjóðfélags í dag, en það
er nú því miður meira en sagt
verður um flest, sem í seinni tíð
hefur sézt í því góða blaði.
Heilbrigt almenningsálit
er nauðsynlegt
Það hefur einmitt einkennt
þróunina í efnahagsmálum síð-
an núverandi stjórnarsamstarf
hófst, að almenningur nýtur
ólí'kt meira frjálsræðis í þeim
efnum en áður var. Þetta frjáls-
ræði kemur fram í því, að nú
geta menn hvort sem þar eiga
í hlut atvinnurekenndur eða
launþegar sjálfir ráðstafað afla-
fé sínu eins og þeir óska, en
þurfa ekki í smáu og stóru að
leita þar forsjár hinna ýmsu op-
inberu nefnda. Almenningui
lítur vissulega á hið au.kna
frelsi, svo sem ferðafrelsið, aí
hver telur sig á því hafa efni
getur ráðizt í bílakaup án leyf-
is frá nokkrum, hið stóraukna
vöruúrval og s. frv., sem mikil-
væg réttindi, sem hann mef
engu móti vill missa af og hygi
ég það ekki eiga síður við kjós-
endur stjórnarandstöðuflokk-
ana en aðra. En auknum rétt-
indum fylgja aukin áhrif og
aukin ábyrgð. Allir verða að
gera sér það ljóst. Stjórnarand-
stæðingar reyna að læða því
inn hjá fólki, að þessi réttindi
hafi verið áunnin í eitt skipti
fyrir öll, og hvað sem gerist,
muni engum detta í hug að
skerða þau. Þeir tala að vísu i
öðru orðinu um það að við-
reisnin sé hrunin, en þó á þessi
mikilvægi þáttur að standa svo
traustum fótum, að honum
verði ekki haggað. Við því ber
mjög að vara að leggja trúnað
á slíkt. Það er einmitt ein af
þeim meginhættum, sem verð-
bólguþróunin hefir í för með
sér, að hún stofnar í mikla
hættu hinu áunna frelsi í
efnahagsmálum almennings til
handa. Hið sama á við um
þessi réttindi eins og önnur
borgaraleg réttindi, að þau
verða ávallt í hættu, nema
hinn óbreytti borgari sé við því
búinn að taka sjálfur virkan
þátt í því að verja þau og
bægja frá aðsteðjandi hættum.
Það er ómetanlegt atriði í
baráttunni gegn verðbólgunni
og þeim hættum sem af henni
leiða, að hinn óbreytti borgari
finni hjá sér hvöt til þess,
vegna hagsmuna bæði sjálfs
síns og annarra, að veita þeim
öflum í þjóðfélaginu sem gegn
henni vilja vinna, virkan stuðn-
ing. Það verður bezt gert með
því að mynda sér á því skoðun
byggða á málefnalegum grund-
veili, hvað gera þurfi og hvers
beri að krefjast af hinum ýmsu
aðilum þjóðfélagsins, sem ráð-
in hafa í þessum efnum, og
vinna síðan fyrir þá skoðun í
stéttarsamtökum og á hverjum
þeim öðrum vettvangi, þar sem
sá, er hlut á að máli, getur haft
áhrif. Það má ekki heimta í
þeim efnum allt af einhverjum
einum aðila, hvort heldur er
ríkisstjórn launþegasamtök eða
vinnuveitendasamtök, heldur af
hverjum aðeins það sem sann-
gjarnt er að krefjast með tiiliti
til getu og valdssviðs hvers og
eins.
Ef takast mætti þannig að
virkja almenningsálitið í þágu
góðs málefnis, þarf í rauninni
engu að kvíða, því vandamálið
er þó, þrátt fyrir allt, engan
veginn óleysanlegt.
Gott færafiski i
Siglufirði
SI'GLUFIRÐI, 30. júní.
Dágóður afli hefur verið hjá
trillubátum að undanförnu. Eru
það mikil viðbrigði miðað við
mörg undanfarin ár, þegar afli
hefur verið lítill sem enginn.
10—15 trillur munu nú vera
stöðugt á þessu færafiskiríi, en
margir hlaupa í þetta annað
veifið.
Tveir bátar, Hringur og Tjald-
ur, 60—70 tonna, eru rétt að
byrja ufsaveiðar.
Bv. Hafliði er gerður út á tog-
veiðar. Frá áramótum hefur
hann eingöngu landað hér, en
ekki siglt með afla. Hefur það
verið atvinnulifinu hér mikil
lyftistöng.
Stærri bátar héðan eru á síld-
veiðum eystra. — Stefán.