Morgunblaðið - 15.09.1966, Blaðsíða 11

Fimmtudagur 15 sept. 1968
MORGUNB LAÐIÐ
11
Skýrsla Efnahagsstofnunarinnar til Hagráös
_- . t 11 _ or> nlriiMilarfe í nlliim Cfroímim ftff
Mayen. Á þessum hafsvæðum
hafa íslendingar engin sérrétt-
indi til veiðanna og á sumum
svæðunum ekki miklu hagfelld*
ari aðstöðu en aðrar þjóðir, unr.-
fram það að vera vel undir veið-
arnar og vinnslu aflans búnir.
Jafnframt þessu hafa veiðarnar
verið stundaðar lengra fram
eftir hausti og allt fram um
áramót. Hefur lágur sjávarhiti
valdið því, að sumarið hefur
verið ódrýgri vertíð en ella, og
jafnframt hindrað, að síldin
gengi úti fyrir Norðurlandi.
Tilflutningur síldveiðanna hef
ur spillt stórlega afkomu síldar-
verksmiðjanna á Norðurlandi og
teflt rekstri þeirra í algjöra tví-
sýnu. Hefur rekstur þeirra í vax
andi mæli byggzt á síldarflutn-
ingum, og er nú svo komið. að
reikna má með, að megmhluti
vinnslumagnsins sé fluttur langt
•ð. Síldarverksmiðjur ríkisins,
tem eiga verksmiðjur bæði á
Norður- og Austurlandi, hafa
mest bolmagn til að tryggja
áframhaldandi rekstur verk-
smiðja á Norðurlandi. Verk-
smiðjur einkafyrirtækia og bæj-
arfélaga hafa á hinn bóginn ekki
siíka aðstöðu.
Áframhald á rekstri síldar-
verksmiðja og, ef verða má, á
síldarsöltun og annarri vinnslu
síldar á Norðurlandi er þýðing-
armikið skilyrði fyrir viðhaldi
og þróun byggðar í þeim lands-
hluta. Líkur eru til, að veru-
legur hluti síldveiðanna færist
að nýju til Norðurlands. Eru þá
örðugleikarnir tímabundnir,
þannig að síldariðnaður á sér
framtíð sem varanlegur þáttur
í atvinnuHfi Norðurlands. Jafn-
vel þótt síldveiðar á djúpmið-
um út af Austurlandi séu trygg-
ari, er staðsetning veiðanna svo
breytileg, að jafnan má búast við
mikilli flutningaþörf. Afkasta-
geta síldarverksmiðja á Austur-
landi er þegar orðin svo mikil,
að frekari uppbygging er hæpin
frá hagrænu sjónarmiði og bein-
línis óæskileg frá félagslegu
sjónarmiði, þar eð hún dregur úr
nýtingu mannafla og tækja norð-
anlands. Breytir það engu í
þessu efni, þótt afkoma þeirra
verksmiðja á Austurlandi, sem
bezt eru staðsettar, sé framúr-
skarandi góð og nýjar verksmiðj
ur gætu verið arðvænleg fyrir-
tæki fyrir eigendur sina. Síldar-
stofninn mun nú vera nærri há-
marki, og má búast við að halla
muni undan um nokkurt árabil.
Er þeim mun minni ástæða til
nýrrar fjárfestingar í greininni.
Á hinn bóginn veitir áframhali
síldarvinnslu- á Norðurlandi auk
ið svigrúm til að renna fleiri og
traustari stoðum undir atvinnu-
líf þess landshluta.
Iðnaðarframleiðsla fyrir inn-
lendan markað mun að mestu
hafa verið í stöðnun árið I9ol
vegna verkfallsins það ár.
Næstu tvö árin mun þessi fram-
leiðsla hafa fylgzt fyllílega að
við þróun annarrar framleiðsiu.
Af fyrirliggjandi upplýsingum
að dæma mun hún jafnvel hafa
aukizt um 9-10% hvort þessara
ára. Enda þótt enn sé örðugt um
nákvæmt mat á framvindu
tveggja síðustu áranna, 1964 og
1965, má ætla, að iðnaðarfram-
leiðslan í heild hafi tæplega auk
izt svo neinu nemi á þessum ár-
um. Margar greinar iðnaðarins
hafa mætt aðlögunarerfiðleikum
af völdum frjálsari viðskipta og
harðari samkeppni erlendis frá.
Allar hafa þær orðið að rísa
undir kaupgjaldahækkunum,
sem hafa verið mun örari en í
viðskiptalöndunum. Verðlag inn
fluttrar iðnaðarvöru hefur ýrnist
hækkað mjög lítið eða alls ekki,
þannig að samkeppnisaðstaða
iðnaðarins hefur farið ört versn-
andi. Einstakar iðnaðargreinar,
sem miður hafa staðizt sam-
keppnina, hafa dregizt verulega
saman. Hefur það vegið upp á
móti vexti hinna, sem betur hef-
ur vegnað.
Laneflestar areinar iðnaðar-
ins njóta annað hvort fjarlægð-
arverndar, þ.e. fást við stað-
bundna þjónustustarfsemi og
framkvæmdir eða framleiða tor
flytjanlegar vörur, eða njóta
mjög verulegrar tollverndar.
Tollverndin hefur þó ekki verið
nýtt til fulls í verði varanna,
bæði fyrir áhrif verðlagsákvæða
og sennilega einnig til þess að
auðvelda sölu. í>annig bjó iðnað-
urinn yfir talsverðri getu til
þess að velta kostnaðarhækkun-
um yfir í verðlag framleiðsluvar
anna. í því skyni, að unnt væri
að ná sem mestum hagvexti sam
fara sem minnstum verðhækk-
unum, var það þýðingarmikið,
að dregið væri úr þessu svig-
rúmi, jafnframt því að fram-
leiðslu væri beint inn á þá
braut, að framleiðni gæti aukizt
sem mest og þar með getan til
að mæta kaupgjaldshækkunum.
Að þessu var stefnt með lækk-
uðum innflutningstollum og
auknu frjálsræði í innflutningi.
Siðasta tollalækkunin, sem veru
lega kvað að í þessum efnum,
var framkvæmd vorið 1963, en
aftur á móti hefur aukning frí-
lista um tvö næstliðin aramót
haft verulega aukningu sam-
keppni í för með sér fyrir sumar
iðngreinar. Tekjuþróunin sjálf
hefur svo haft hliðstæð áihrif.
Sjávarútvegurinn hefur haft for
ystu um tekjuþróunina og bygg-
ingarstarfsemi og önnur mann-
virkjagerð hefur fylgt fast á eft
ir. Tekjukröfur sniðnar við hæti
annarra atvinnuvega hafa þann-
ig borizt iðnaðinum að höndum,
en það hefur samsvarandi áhrif
á hag atvinnuvegarins og minnk
un tollverndar. Enda þótt þessi
þróun hafi gert beina lækkun
tollverndar síður aðkallandi en
áður var og torveldað fram-
kvæmd hennar, er allsherjar
endurskoðun tollamálanna þýð-
ingarmikið framtíðarverkefni.
og er undirbúningsstarfi við þá
endurskoðun haldið áfram.
Ljóst er, að iðnaðarframleiðsl-
an hlýtur að verða megin uppi-
staðan í þróun atvinnulífsins hér
sem í öðrum þróuðum löndum.
Til þess að sá iðnaður geti svar-
að þeim vaxandi tekjukröfum.
sem til hans eru gerðar, verður
að eiga sér stað mikil umsköpun
til lífvænlegri skipulagshátta og
rekstrar. Undanfarin ár hafa ver
ið gerðar áthuganir á aðstöðu
iðnaðarins við skilyrði vaxandi
samkeppni við iðnað annarra
þjóða og framkvæmt talsvert
undirbúningsstarf að aðlögun til
þess konar skilyrða. í þeirri að-
lögun felst, að iðnaðurinn mundi
starfa á opnari vettvangi sem
virkari þátttakandi í alþjóðlegri
verkaskiptingu, með áherzlu á
útflutning jöfnum höndum við
sölu á innlendum markaði. Fyr-
irtækin þyrftu að verða stærri
og hvert þeirra að einbeita sér
að færri tegundum, svo að unnt
sé að beita aðferðum fjöldafram
leiðslu og hagræðingu. Jafn-
framt hefðu fyrirtækin sam-
vinnu um sókn inn á erlenda
markaði og önnur verkefni. sem
hverju þeirra fyrir sig væri um
megn að valda.
Ekki hefur enn gefizt ráðrúm
til að hrinda aðgerðum af þessu
tagi í framkvæmd nema að litlu
leyti. Bæði fyrirtæki og stjórn-
arvöld hafa verið of önnum kaf-
in við að glíma við afleiðingar
tekju- og verðlagsþróunar, jafn-
harðan og þær hafa að höndum
borið, til þess að geta látið verk
efni af þessu tagi sitja í fyrir-
rúmi. Hefur þessi þróun gengið
svo nærri iðnaðinum, að mjög
örðug skilyrði hafa skapazt 1i)
þeirrar umskipulagningar og
endurbóta, sem hér um ræðir.
Til þess að iðnrekendur hafi í
senn nokkra hvatningu og ger.u
til þess háttar ráðstafana, þarf
umfram allt að ná betra efna-
hagsjafnvægi og öðlast þar með
nokkra tryggingu fyrir því, að
tekjuþróunin kollvarpi ekki
þeim árangri, sem beztur getur
orðið af slíkum endurbótum.
Landbúnaðurinn hefur bund-
izt innanlandsmarkaðinum í enn
ríkari mæli en iðnaðurinn og er
að sama skapi fjær því að bera
í sér mikil tækifæri til vaxtar.
Landbúnaðarframleiðslan í
heild sinni hefur ekki aukizt
mjög mikið á undanförnum ár-
um. Er áætluð aukning hennar
rúm 12% frá 1960 til 1965, eða
rétt við 2.5% á ári. En þar sem
vinnandi höndum í landbúnaði
hefur farið fækkandi, er fram-
leiðniaukningin mun meiri.
Framleiðniaukningin stendur í
sambandi við aukna ræktun og
stækkun búanna. Talsverður
hluti ræktunarinnar fer þó í
reynd til þess að valda breyttum
búskaparháttum, þar sem hluti
af áður ræktuðu landi fellur úr
notkun eða er tekinn til beitar.
Þrátt fyrir mikla ræktun og
aukningu áburðarnotkUnar hef-
ur heyfengur aukizt tiltölulega
lítið. Auk þeirrar ástæðu, sem
að ofan greinir, hefur stirt ár-
ferði átt þátt í þessu sum árin,
einkum 1962 og 1963. Hið síðara
þessara ára var sérstaklega örð-
ugt, einkum sauðfjárbændum.
Kjarnfóðurnotkun hefur auk-
izt að miklum mun og virðist að
miklu leyti hafa borið uppi aukn
ingu framleiðslunnar hin síðari
ár. Þótt sum árin komi til greina
áhrif óhagstæðs tíðarfars, er,
bæði í þessu og í aukinni áburð-
arnotkun, að verki þróun til vél-
væddra og vinnuléttari búnaðar
hátt.a ásamt betri nýtingu fasta-
fjármagns. Breyting á verðaf-
stöðu afurða og rekstrarvara
skiptir einnig miklu máli. Gengi
erlends gjaldeyris hefur staðið
óbreytt síðan 1961, en verð af-
urðanna meira en tvöfaldast.
Enda þótt niðurgreiðslur á
áburði og fóðurvörum hafi ver-
ið afnumdar og farmgjöld leið-
rétt, hafa þessar vörur þó hækk-
að miklu minna í verði en afurð
irnar. Hefur þetta aukið á til-
hneiginguna til umbreytingar
áburðar og fóðurvöru í afurðir
í því skyni að ná sem fyllstri
nýtingu fjármagns og fénaðar.
Mjólkurframleiðsla sú, sem
kemur til markaðar, hefur auk-
izt nokkru meira en heildar-
framleiðslan, þar sem æ fleiri
sveitir hafa tengzt mjólkurbú-
um. Þannig hefur mjólkurmót-
taka búanna aukizt um 40% frá
1960 til 1965, en áætluð heildar-
framleiðsla um 22%.
Framleiðsluaukningin hefur
orðið viðskila við neyzluaukn-
inguna. Neyzla hefðbundinna af-
urða, að nokkru örvuð af mikl-
um niðurgreiðslum, var orðin
mjög mikil í lok síðasta áratug-
ar. Aukning neyzlunnar hefur
síðan ekki verið öllu meiri en
sem svarar til fólksfjölgunar,
sem síðustu árin hefur verið um
1.8% á ári. Er nú svo komið, að
framleiðsla bæði mjólkur og
sauðakjöts er um 25% meiri en
neyzlan.
Eftir gengisbreytinguna 1960
fór því ekki víðs fjarri, að sauð-
fjárbúskapur til útflutnings
stæði undir sér. En með þeirri
sjálfvirkni, sem ríkt hefur í
tekjuhækkun landbúnaðarins
hefur það mark stöðugt þokazt
undan. Jafnframt hefur umfram
framleiðslan meir og meir kom-
ið fram sem mjólkurafurðir, en
í útflutningi skila þær ekki
miklu meiru en einum tíunda
grundvallarverðs til bænda á
móti rúmlega einum þriðja fyrir
sauðfjárafurðir. Veldur þessari
þróun allt í senn, áhrif veður-
fars síðustu ára, breyting búskap
arhátta og verðhlutföll afurð-
anna. Verðhlutfallinu hefur nú
verið breytt að nokkru, og eru
áhrif þess smám saman að koma
fram í minnkandi umframfram-
leiðslu mjólkur.
Fjárfesting í landbúnaði hef-
ur á undanförnum árum verið
mikil og vaxandi, og notkun að-
fenginnar rekstrarvöru hefur
aukizt mjög. Þrátt fyrir þetta
hefur framleiðslan aukizt tiltölu
lega lítið, en þó nógu mikið tii
þess að veruleg offramleiðsla
hefur myndazt. Jafnframt hafa
bændur talið, að þeim hafi ekki
verið tryggð- sambærileg lífs-
kjör við aðrar stétt'.r, svo að við
hlítandi sé. Þróun landbúnaðar-
ins á undanförnum árum sýnir
ljóslega, hversu erfitt er að ná í
senn hinu þýðingarmikla félags-
lega markmiði, að jafna aðstöðu
bænda og annarra stétta, og því
hagræna markmiði, að ekki sé
varið til framleiðslunnar nema
hóflegu magni vinnuafls, fjár-
muna og annarra framleiðslu-
afla. í samræmingu þessara
markmiða er vandamál landbún
aðarins fólgið, og við þá sam-
ræmingu hlýtur framtíðarstefn-
an í landbúnaðarmálum að mið-
ast hér á landi jafnt og í nálæg-
um löndum.
Byggingarstarfsemin hefur á
undanförnum fimm árum aukið
framleiðslu sína um hlutfalls-
lega álíka mikið og sjávarútveg-
urinn, eða um tæp 10% á ári að
jafnaði. Nokkur samdráttur varð
árið 1961, en mest varð aukn-
ingin árið 1963, um 20%. Að
sjálfsögðu getur ekki orðið
áframhald á þessari stórstígu
aukningu, sem borin hefur verið
uppi af sérstaklega örri aukn-
ingu tekna síðustu árin og örvuð
af verðbólguþróun. Byggingar-
starfsemin hefur sogað til sín
mikið vinnuafl síðustu árin, jafn
vel allt að því, er samsvarar
helmingi aukningar yinnuafls-
ins á árunum 1964 og 1965. Hef-
ur þessi mikla vinnuaflsnctkun
staðið viðgangi annarra atvmnu
greina nokkuð fyrir þrifum og
mundi gera það í enn ríkara
mæli, ef áframhald yrði á.
Greinileg ummerki eru þess,
að verulega hefur gengið á fjár-
festingarþarfirnar í ýmsum hefð
bundnum greinum. Er því ekki
ástæða til að búast við meiri
vexti í byggingarstarfsemi fram-
vegis en í undirstöðuatvinnuveg
um eins og iðnaði, verði sæmi-
legu efnahags jafnvægi viðhald-
ið. Vaxandi tilhneiging er og til
að létta undir með byggingar-
starfseminni með framleiðslu og
innflutningi byggingarhluta af
ýmsu tagi, en með þvi er jafn-
framt unnið að bví að jafna árs-
sveiflu starfseminnar.
Um aðrar greinar atvinnulífs-
ins er torvelt að fjalla sökum
heimildaskorts, enda síður
ástæða til, þar sem flestar þeirra
fylgjast að við þróun undirstöðu
greinanna. Þó er þess að vænta,
að hagræðing í verzlun geti á
komandi árum haft mikla sjálf-
stæða þýðingu. Fram til þessa
hefur verzlunin vaxið með þeim
hætti, að hún hefur tekið til sin
mjög aukið vinnuafl. Með auknu
húsrými verzlunar eru verzlun-
arhættir þó teknir að breytast
í afkastameira form. Verður að
telja æskilegt og líklegt, að
vörudreifingin fari í vaxandi
mæli þá braut, sem sjávarútveg-
ur, landbúnaður og iðnaður hafa
áður markað með stóraukinni
vinnuframleiðni, sparnaði og
hagsýni í notkun vinnuafls.
Þegar þeir þættir atvinnuþró-
unarinnar, sem hér hafa verið
raktir, eru dregnir saman í heild
armynd, koma nokkrir megin-
drættir glöggt í ljós. Vöxtur at-
vinnulífsins á umliðnum árum
hefur, eins og á flestum öðrum
vaxtarskeiðum íslenzks efnahags
lífs, að miklu leyti byggzt á hag-
nýtingu nýrrar tækni í fáum
greinum og á hagstæðum nátt-
úruskilyrðum og markaðsaðstæð
um. Frjálsræði i viðskiptum og
athöfnum ásamt betra jafnvægi
í greiðsluviðskiptum við önnur
lönd en oftast nær áður hefur
auðveldað hagnýtingu þeirra
tækifæra, sem gefizt hafa, og
aukin samkeppni bæði í útflutn
ingsgreinum og iðnaðarfram-
leiðslu fyrir innlendan markað
hefur stuðlað að því að knyja
fram umbætur. Á hinn bóginn
hefur vöxturiim ekki, nema þá
að mjög takmörkuðu leyti byggzt
á þeirri hagnýtingu tækni og
skipulags í öllum greinum og
þeirri markvissu leit að tækifær
um, sem einkennir atvinnulíf
þróaðra iðnaðarþjóða. Það skipt
ir miklu, að á þessu verði breyt-
ing, því þess er ekki að vænta,
að ört vaxandi verðmæti haldi
áfram að skila sér á land án telj
andi frumkvæðis og skapandi
undirbúnings, hvorki í aukníim
sjávarafla né í kjörum heimsvið
skiptanna. Hin hagstæðu ytri
skilyrði eru nú tekin að breyt-
ast til hins verra, og hin nýja
fiskveiðitækni hefur þegar skil-
að mestu af þeim árangri, sem
af henni er að vænta. Ef ná á
viðunandi hagvexti í framtíð-
inni, verður í ríkari mæli en
verið hefur hingað til að marka
þá stefnu í málefnum hinna ein-
stöku atvinnugreina, er grípi til
róta þeirra megin vandamála,
sem þær standa frammi fyrir,
jafnframt því, sem fyrirtæki
jafnt sem opinberir aðilar leiti
með markvissum hætti þeirra
tækifæra, tækni og skipulags,
sem bezt eru til hagnýtingar.
Margvíslegra athugana og að-
gerða er þörf, til þess að þetta
megi verða. Umfram allt þarf
þó jafnvægisástand að komast á,
er tryggi stöðugt verðlag, hóf-
stillingu í tekjuþróun, skynsam-
lega ráðstöfun verðmæta og
trausta viðskiptahætti, svo að at
vinnufyrirtækjum gefist kostur
á að starfa á grundvelli fram-
sýnna áætlana.
4. Þróun atvinnu
tekna launþega.
1 upphafi þess tímabils, sem í'
þessari skýrslu hefur fyrst og
fremst verið tekið til athugunar,
þ.e. á árinu 1960, voru atvinnu-
og ráðstöfunartekjur launþega
hærri í hlutfalli við þjóðartekj-
ur en þær höfðu nokkru sinni
verið síðan 1948, er hin erfiða
aðlögun að aðstæðum áranna eft
ir styrjöldina hófst. Síðan hafa
raunverulegar tekjur launþs^a
þróazt í nánu samræmi við þró-
un þjóðartekna, sé litið á tíma-
bilið sem heild. Laúnþegar hafa
því að fullu notið góðs af hinni
miklu aukningu þjóðartekna á
undanförnum árum og haldið
þeirri hagstæðu hlutdeild í þjóð
artekjunum, sem þeir höfðu náð
á árinu 1960.
Víðtækasta heimildin, sem fyr
ir liggur um þróun lífskjara
launþega, eru skýrslur um at-
vinnutekjur kvæntra verka-
manna, sjómanna og iðnaðar-
manna, byggðar á árlegri úrtaks
könnun skattframtala. Nú orðið
er að vísu einnig farið að vinna
skýrslur um framtaldar tekjur
allra starfsstétta. En þær skýrsl-
ur ná aðeins til áranna 1962-1964
og sýna brúttótekjur og nettó-
tekjur í skilningi skattalaga, en
ekki hreinar atvinnutekjur. Von
ir standa til, að úr þessum skýrsl
um megi innan tíðar vinna yfir-
lit um skiptingu þjóðarteknanna
í heild á starfsstéttir og atvinnu-
greinar.
í meðfylgjandi töflum (4-7)
eru atvinnutekjurnar settar
fram með ýmsum hætti. Sýndar
eru meðaltekjur í Reykjavík og
fyrir allt landið. Þá eru sýndar
ráðstöfunartekjur, en þær eru
atvinnutekjur að frádregnum
beinum sköttum, en að viðbætt-
um fjölskyldubótum. Hafa þær
verið reiknaðar út þannig, að
áætluð hefur verið' álag-i,-
ing tekjuskatts, tskiuút-
svars og nefskatta í hverj-
um tekjuflokki í Reykja-
vík miðað við tekjur hverr-
ar starfsstéttar undanfarið
ár og frá henni dregnar
fjölskyldubætur miðað við
fjölskyldustærð þá, sem miðað
er við í vísitölu framfærslu-
kostnaðar. Síðan hefur verið
gert ráð fyrir, að ráðstöfunar-
tekjur hverrar stéttar á öllu land
inu stæðu í sama hlutfalli við
atvinnutekjur stéttarinnar og