Morgunblaðið - 16.09.1966, Blaðsíða 11

II
fFöstu3agur r16t. sept. -',1966 M O R G U N B L A Ð l Ð
Skýrsla Efnahagsstofnunarinnar til Hagráðs
I>essi innflutningur hefur jafnan
tekið miklum sveiflum, en af því
leiðir, að viðskiptajöfnuður hvers
árs sýnir oft brenglaða mynd af
niðurstöðu utanríkisviðskiptanna
í grundvallaratriðum. Til þess
að útiloka áhrif þessara sveiflna
en taka þó tillit til innflutnings
skipa og flugvéla í viðskiptajöfn
uðinum, er einfaldast að setja
jafnan meðaltal nokkurra síð-
ustu ára í stað þessa innflutnings
á hverju ári inn sig. Sé það gert
og reiknað jafnan með hreyfan-
legu meðaltali, síðustu f jögurra
ára, hefur viðskiptajöfnuðiu-inn
verið jákvæður öll árin 1061—
1965 nema eitt, árið 1963.
Sé leitað þess jaínaðar, er sýni
bezt. grundvallarskiiyrði utanrík
isyiðskiptanna, er einnig ástæða
tií að íeiðrétta hann fyrir breyt-
ínguni útflutningsbirgða, þannig
öð verðmæti útflutningsfram-
íeiðslunnar sé sett í stað útflutn-
ingsins sjálfs. Sá jöfnuður, einnig
með fyrrgreindri leiðréttingu, að
því er varðar skip og flugvélar,
eýnir athyglisverðan feril. állt frá
árinu 1960. Reiknað á núgildandi
gengi sýndi grundvallarjöfnuðúr
inn það ár 277 millj. kr. halla,
en áhrif versnandi viðskiptakjara
það ár, sökum verðfalls á mjöli
t>g lýsi, námu um helmingi þeirr-
ar upphæðar. Síðan heflir .iöfh-
uðurinn verið hagstæður öll ár-
in nema 1963: árið 1961 um 223
millj. kr., 1962 um 128 millj. kr.
1963 344 millj. kr. halli, 1964 aft-
tir jákvæður jöfnuður um 189
millj. kr. og loks 1965 um 595
xnillj; kr.
Þannig' hefúr grundvallarjáfh-
vaegið út á við áðeins farið úr
ékorðum éitt ár frá áririu 1960,
árið 1963, én þá Voru gerðar sér-
Stakar ráðstafanir til 'þess að
stðmrtia stigu Við þeirri þróuh.
Langhagstæðastur er jöfnuður-
irttt á síðasta ári, 1965,’en breyt-
irigin' í jákvæða átt er þó nokkru
ftiéiri árið 1964, 533 millj. kr.‘á
móti 386 millj. kr. árið 1965.
Viðskiptajöfnuðurinn hefur
snúizt á jákvæða hlið frá árittu
1963 mestmegnis vegna þess, að
tekizt hefur að halda aukningu
verðmætaráðstöfunar til neyzlu
og fjárfestingar innan hóflegra
marka. Þróun einkaneyzlunnar
hefur átt talsverðan hlut að þess
um breytingum. Jókst hún sér-
staklega ört árin 1962 og 1963,
en aðeins um 3—4% hvort ár-
anna 1964 og 1965 samkvæmt
bráðabirgðaáætlun. Kaup fólks-
bifreiða og jeppa til einkanota
eru þýðingarmikið atriði í þessu
sambandi. Bifreiðakaupin jukust
mjög ört fram til ársins 1963, er
þau námu um 520 millj. kr. á
útsöluverði, og höfðu þá meira
en fjórfaldast að föstu verðmæti
frá árinu 1960. En síðan 1963 hafa
bifreiðakaupin haldizt stöðug,
minnkuðu lítils háttar 1964 og
jukust síðan aftur 1965. Yfir allt
tímmabilið frá 1960 til 1965 hef-
ur einkaneyzlan aukizt um 5.1%
á ári að jafnaði, sem er mjög
svipað og meðaltal 11 Evrópu-
landa, 4,8%.
Sem stendur er unnið að sér-
stakri rannsókn á einkaneyzlu
áranna 1962 — 1965 í framhaldi
af fyrri rannsóknum þess efnis.
Standa því tölur um einkaneyzlu
þessara ára til endurskoðunar
innan tíðar.
Samneyzlan, þ.e. rekstrarút-
gjöld vegna þjónustu hins opin-
bera við borgarana, en ekki út-
gjöld vegna fjárfestingar eða
hvers kyns styrkja, hefur verið
tiltölulega stöðugt vaxandi þátt-
ur í verðmætaráðstöfuninni. Milli
áranna 1960 og 1965 hefur sam-
neyzlan aukist jafnt að magni
og einkaneyzlan, eða um 5,1%
á ári að jafnaði. Meðalvöxt.ur
samneyzlu í 11 Evrópulöndum á
sama tíma var svo að segja hinn
sami, 5,2%. En frá 1962 til 1965
hefur hún aukizt svo til jafn-
mikið og gert var ráð fyrir í
þjóðhags- og framkvæmdaáætl-
uninni, um 5.5% á ári á móti
6.7% í áætluninni.
Fjármunamyndunin hefur ver
ið hinn mikli breytiþáttur í verð-
inætaráðstöfuninni og þar með
valdið mestu um þróun viðskipta
jafnaðar og vinnuaflajafnvægis.
Hún jókst frá 1960 til 1965 um
mun meira en neyzlan, um 7%
á ári. Er það nokkuð örari vöxt-
ur en að meðaltali £ 11 Evrópu-
löndum, þar sem hann var 6,5%
og er ísland í hópi þeirra landa,
þar sem fjármunamyndun á
þessu tímabili hefur aukizt lil-
tölulega mest í samanburði við
vöxt þjóðarframleiðslu. Fjár-
munamyndunin hefur einnig
verið miklúm breytingum háð
frá ári til árs. Árið 1963 jókst
hún um 30,7%, og árið 1964 Um
17.6%, en hélzt svo að tteita má
óbreytt árið 1965. Heildarupphæð
fjármunamyrtdunarinnar á sið-
asta ári nain um 5.600' millj. kr.
á verðlagi þess árs, er svarar tál
27,6% állrar þjóðarfratnleiðslunn
ar. Þetta hlutfail ernokkru lægra
en næstu tvö árin á undan, er
það var á millí 28 og 29%, eri
hins vegár nokkru hættra en það
mark, 26%,í er sett var í þjóð-
hags- ög framkvæirtdaáætlúninni.
Vergur spárháðúr þjóðarbús-
ins, þle. fjármunamýttdún áð við
bættiim éða frádregnum breyt-
ingum bústofns og útflutnings-
vörubirgðá og viðskiptajöfnuði
út á við, narii á síðasta ári um
6.150 mUlj. kri eða 30% af þjóð-
arframleiðslu. Þetta er til muná
hæsfa sparriaðarhlutfáll yfir það
tímabil, sem skýrslur ná til, þ.e.
frá sfríðslokum, og að öllum lik-
indum frá upphafi vega. Hæst
hefur þetta hlutfall áður veríð
þar á úndan, 1961 — 1964, og
þá á bilinu 25 — 27,5%. Þessi
mikli spárnaður stendur að sjálf-
sögðu í sambandi við hina öru
aukningu þjóðarteknanna og er
ekki hægt að gera ráð fyrir, að
hið háa hlutfalí ársins 1965 muni
haldást. íiögð hefur verið áherzla
á að efla skilyrði hins frjálsa
sparnaðar, jafnframt því sem
kerfisbundinn sparnaður í ýmsu
forini hefur verið aukinn. Þátf-
taka í sparnaðarframlagi þjóðar-
innar er mjog almenn. Sparifjár
aukningin er þýðingarmikill
þáttur þess, og sömuleiðis sjóð-
myndun lífeyrissjóðanna, trygg-
ingakerfisins og sparnaðar á veg
um ríkis og sveitafélaga.
Hin mikla aukning fjármuna-
myndunar síðustu árin hefur
dreifzt tiltölulega jafnt yfir all-
ar helztu greinar atvinnulífsins,
opinberar framkvæmdir og íbúð
arhúsabyggingar. Þó hefur fjár-
festing í hvers konar vélum og
tækjum verið sérstaklega mikil
og aukning fjárfestingar því orð
ið mest í þeim atvinnugreinum,
sem byggjast mest á notkun
slíkra véla og tækja, en það eru
einkum fiskveiðar, flutningastarf
semi og byggingarstarfsemi.
Mest varð aukningin í svo til
öllum greinum árið 1963, þegar
fjármunamyndunin í heild jókst
mest. Síðan hefur dregið úr aulcn
ingunni frá ári til árs, og gildir
það einnig um svo til allar grein
ar framkvæmda, enda var fjár-
munamyndunin, eins og áður seg
ir, orðin mjög há í hlutfalli við
þjóðarframleiðslu á árunum 1963
og 1964. Á s.l. ári varð ekki aukn
ing á fjármunamynduninni sem
heild, vegna þess að skipa- og
flugvélakaup minnkuðu. A hinn
bóginn jukust byggingar og önn-
ur manrtvirkjagerð enn um 9%,
Árið 1962 markar nokkur þálta
skil í fjármunamynduninni, þar
sem tímabil þjóðhags- og fram-
kvæmdaáætlunarinnar hefst með
árinu eftir, 1963. f áætluninni
var lögð sérstök áherzla á eílngu
opinberra framkvæmda, jafn-
framt því að atvinnuvegirnir
héldu uppbyggingu sinni áfram
jafnt og þétt. Hin mikla aukning,
sem orðið hefur á ráðstöfunarfé
þjóðarinnar umfram það, sem
áætlunin gerði ráð fyrir, hefur
valdið mikilli aukningu fjármuna
myndunar, einkum á vegum
einkaaðila og sveitarfélaga.
Atvinnuvegirnir hafa haft for-
ustuna í þeirri þróun, sem hefur
átt sér stað síðan 1962. Árið 1965
var fjármunamyndun á þeirra
vegum 61 % meiri að magni en
árið 1962. Sama ár var fjármuna
myndurtin í íbúða-byggingum
52% rgeiri en 1962 og í opinber-
um framkvæmdum 43% meiri.
Þó var fjármunamyndun atvmnu
veganna enn meiri árið 1964 held
ur en 1965. Á því ári voru gerð
meiri kaup fiskiskipa en nokkurt
ár síðan 1960 og langhæstu ltaup
flutningatækja, sem nokkru
sinni hafa verið gerð, eða um
60% meiri en árið 1947, er þau
voru mest áður.
Fjárinunamyndún í fiskiðnaði
hefúr verið mjög svipuð frá og
með árinu 1962, er miklar fram-
kvæmdir ■ hófust ' 'í síldariðnaðt,
en þá var fjármunamyndun í
fiskiðnaði alls úm 57% meiri en
áð meðáltali fimm síðustu ária
á undan, 1957—1961. Fjármuna-
myndun í öðrúm iðnaði ert
vinrtslu sjávarafurða hefur aukizt
mjög milcið. Var hún um 75%
hafði nærfellt tvöfaldazt frá
1960. Meginhluti þeirrar aukn-
ingar féll á árið 1963. Fjármuna
mynduii í landbúnaði hefur auk-
izt jöfnum skrefum, en einnig
mjög ört, var á-rið 1965 um 50
% meiri en 1962, en um 78%
meiri en 1960. Aukningin er hvað
fyrirferðarminnst í byggmgu
verzlunar-, skrifstofu- og gisti-
húsa, sem árið 1965 var 45%
meiri en 1962 og 65% meiri en
1960. Sé hins vegar farið lengra
aftur í tímann til . samanburðar.
er aukningin mun meiri, þar
sem þessum byggingum hafði
verið haldið niðri- alveg sérstak-
æga: með beitingu fjárfestingar-
hafta. Rétt er að benda á, að
auk húsnæðis fyrir verzlun, veit
ingar og gistihúsarekstur, er hér
meðtalið húsnæði fyrir skrifstof-
ur annarra atvinnugreina og að
auki leiguhúsnæði opinberra
stofnana, og enn fremur
húsnæði fyrir ýmsa þjónustu-
starfsemi, þ. á m. allt hús-
næði bankanna. Þessi fjárfesting
hefur oft sætt gagnrýni, en eðli-
leg þróuri hennar er í raun réttri
þýðingarmikið skilyriði aukinna
framleiðsluafkasta og bættrar
þjónustu við almenning.
íbúðarbyggingar drógust tals-
vert saman árið 1961, en hafa auk
aukizt mjög frá árinu 1962, eða
alls 52% til 1965. Langmest var
aukningin 1963, 28%. íbúða'-
byggingarnar hafa farið talsvert
fram úr því, sem þjóðhags- og
framkvæmdaáætlunin gerði ráð
fyrir, þannig að þær munu sam-
svara um 1600 íbúðum á án
1964—1966 í stað 1500 samkvæmt
áætluninni. Auk þess hefur með-
alstærð íbúða aukizt. Svo sem
alkunna er, voru auknar íbúða-
byggingar og bætt lánskjör
þeirra eitt af meginatriðum sam
komulag um launamál bæði ár-
in, 1964 og 1965. Er nú unnið að
áætlun um byggingu 250 íbúða
á ári með sérstökum kjörum við
hæfi láglaunafólks í samræmi
við samkomulagið 1965.
Fjármunamyndun í mannvirkj
um og byggingum hins opinbera
var árið 1965 43% meiri en 1962,
en um 58% meiri en 1960. Mest
varð aukningin 1963, 17%, en
hefur farið minnkandi síðan.
Fjármunamyndun opinberra
aðila var sá þáttur hinnar upp-
haflegu þjóðhags- og fram-
kvæmdaáætlunar, er hvað helzt
fól í sér ákveðnar fyrirætlan-
ir um framkvæmdir. Hafa þess-
ar framkvæmdir haldizt í til-
tölulega náinni samsvörun við
áætlunina. Sökum hinnar ai-
mennu þenslu í efnahagslífinu
hefur ríkisvaldið orðið að beita
ströngu aðhaldi að eigin fram-
kvæmdum og þeim öðrum fram
kvæmdum, er það hefur mest
áhrif á. Þrátt fyrir þetta hefur
aukning opinberra framkvæmda
orðið mikil á þessum árum, enda
ráð fyrir því gert í þjóðhagsr og
framkvæmdaáætluninni frá 1963.
Mest hefur orðið aukning þeirra
framkvæmda, sem sveitarfélög-
in ein standa að, en þær jukust
um 95% frá 1962 til 1965. Sam-
eiginlegar framkvæmdir ríkis og
sveitarfélaga jukust um 49%, en
framkvæmdir ríkisins sjálfs um
aðeins 15%. Stafar þessi mis-
munur á þróun þessara tegunda
framkvæmda að nokkru af mjóg
•bættum fjárhag sveitarfélaga, en
að nokkru af því, að sveitarfél-
ögin hafa ekki talið sér skylt
að taka sama tillit til almennra
aðstæðna í efnahagsmálum og
ríkið gerir.
Á yfirstándandi ári bénda all-
ar líkur til þess, að hlutfall verð
mætaráðstöfunar og þjóðartekna
verði ekki eins hagstætt og ver-
ið hefur síðustu árin og jafn-
vægið út á við ekki eins traust
í grundvallaratriðum. Hin mikla
aukning tekna á síðasta ári mun
hafa veruleg áhrif til aukinnar
einkaneyzlu og fjárfestingar til
einkanota . á yfirstandandi árL
Auk þess er líklegt, að verulega
aukinn innflutningur verði á
byggingarhlutum, innréttingum
og jafnvel á tiibúnum húsum,
en sá inftflutningur hefur nú ver
ið gefinn frjáls. Léttir það álagi
af vinnumarkaðnum, en veikir
stöðu viðskiptanna út á við að
sama skapL Aukning innflutn-
ings, annars en skipa og flug-
véla, á fyrra helmingi þessa árs
er 26,5% frá sama tíma í fyrra.
Margt bendir til þess, að á
vinnumarkaðnum ríki sízt meiri
spenna í ár en verið hefur árin
1963—1965. Áætlun, sem gecð
var um vinnuaflsjafnvægið i
marz s. 1., benti til sömu nið-.
urstöðu. Hins vegar leiddu sömu
athuganir í ljós, að á næsta ári
muni örðugra að ná jafnvægi.
Við samningu þjóðhags- og fram
kvæmdaáætlunar, sem unnið
verður að á næstunni, og taka
mun til næstu fjögurra ára, verð
ur að taka fullt tillit til tak-
markaðs framboðs vinnuafls til
framkvæmdastarfa, Fjárlög ríkiS
ins, fjárhagsáætlanir sveitarféi-
aga og útlánastefna peninga-
stofnana verða að samhæfast
sömu meginstefnu.
Stefnan í efnahagsmálum.
Þau meginmarkmið, sem stefnt
er að í efnahagsmálum hér á
landi, eru þau sömu og í ná-
grannalöndunum næg atvinna
og ör hagvöxtur samafara jafn-
vægi í greiðsluviðskiptum við
önnur lönd og í verðlagsþróun
innanlands. Þær leiðir, sem farn
ar hafa verið hér á landi til þess
að ná þessum markmiðum, hafa
einnig á undanförnum árum
verið þær sömu og tíðkast í ná-
grannalöndunum: frjálsræði í
framkvæmdum og utanrikisvið-
skiptum samfara ákveðinni
stjórn fjármála og peningamála
og vaxandi notkun áætlunargerð
ar um opinberar framkvæmdir
og rekstur og um stefnuna í mál-
um einstakra atvinnugreina.
Sú stefna í efnahagsmálum,
sem fylgt hefur verið á Vestur-
löndum lengst af undanfarna
tvo áratugi, er sprottin af reynslu
kreppu og styrjaldar. Atvinnu-
leysi kreppuáranna skapaði ai-
mennan skilning á nauðsyn þes3,
að næg atvinna væri tryggð, og
stöðnun þessara ára skilning á
nauðsyn hagvaxtar. Verðbólga
styrjaldaráranna og greiðsluerf-
iðleikar fyrstu áranna á eftir
styrjöldina sköpuðu aftur á móti
skilning á gildi þess, að sem
mest jafnvægi héldist í verðlags-
þróun og í greiðsluviðskiptum
við önnur lönd. Tækin til þess
að ná markmiðunum hafa síðan
þróazt og mótazt hvað af hverju
eftir því, sem reynslan hefur
kennt.
Árangur þessarar stefnu í
efnahagsmálum hefur verið mik
ill og sízt minni en náðst hefur
í öðrum hlutum heims, þar sem
aðrar leiðir hafa verið farnar til
þess að ná svipuðum markmið-
um. Undanfarnir tveir áratugir
hafa verið skeið meiri framfara
og velmegunar en dæmi eru til
áður, samfara því að félagslegt
öryggi hefur verið betur tryggt
en nokkru sinni fyrr. í þessari
þróun hafa Islendingar tekið
þátt í vaxandi mæli, þannig að
þeir standa nú ekki að baki ná-
grannaþjóðum sínum í velmeg-
un, efnahagsframförum né fe-
lagslegu öryggi. En þessi árang-
ur felur það ekki í sér, að vandi
efnahagsmálanna sé leystur í
eitt skipti fyrir öll. Efnahagsmál
in þarfnast stöðugrar aðgæzlu
og stjórnar. Sjálf framþróunin
skapar ný viðhorf. Sjálfur ár-
angurin leiðir af sér ný vanda-
mál, sem krefjast nýrra aðferða
til úrlausnar.
í upphafi þess áratugs, sem nú
er rúml. hálfnaður, var búizt við,
að erfitt myndi að ná á Vestur-
löndum jafnörum hagvexti og
náðst hafði áratuginn á undan.
Talið var sennilegt, að eitthvað
mundi draga úr hagvexti þeirra
landa á meginlandi Evrópu, þar -
sem áhrifa styrj aldarinnar hafði
gætt mest og þar sein vöxturinn
eftir styrjöldina jafnframt hafði
verið örastur. Einnig hafði dregið
mjög úr hagvexti í Bandaríkjun-
um og Kanada á árunum 1955—
1960. Innan vébanda Efnahags-
og framfarastofnunarinnar fóru
fram umræður um það, hve
miklum vexti myndi kleift að ná
og hvaða leiðir mætti fara í því
skyni. Var árangur þeirra um-
ræðna meðal annars sá, að að-
ildarríki stofnunarinnar settu
sér það markmið að ná á ára-
tugnum 1960 til 1970 hagvexti,
er syaraði til um 4% meðalvaxt-
ar á ári. Kom þetta sama mark-
mið fram í þjóðhags- og fram-
kvæmdaáætlun íslenzku rikiv
stjórnarinnar fyrir árin 1963r
1966.
Að því er hagvöxtinn varðar
hefur reynsla fyrri helmings ára
tugsins orðið betri en flestir
gerðu sér vonir um. Bandarikin
og Kanada hafa á þessum árum
náð mun örari hagvexti en á ára
tugnum 1950—1960. Enda þótt
nokkuð hafi dregið' úr vextl
þéirra landa á meginlandi Evr-
ópu, sem örastan vöxt höfðu áð-
ur, hafa þessi lönd eigi að síður
náð góðum árangri. Jafnframt
hefur hagvöxtur örvazt veru-
lega í flestum hínna smærrl
lartda Evrópu, og þá ekki sízt
á Norðurlöndum. Bretland er
eina landið innan Efnahags- og
framafarstofnunarinnar, sem
ekki hefur á þessum árum ilað
hinu setta marki.
Hér á landi hafa þessi ár einn-
ig verið ár mikils hagvaxtar.
Hefur sá vöxtur verið meiri en
á flestum öðrum sambærilegum
skeiðum og öllú meiri en vöxt-
urinn hefur verið á sama tíma I
flestum löndum öðrum. Á þetta
einkum við um síðastliðin fjög-
ur ár, 1962-1965. í viðbót við
öran hagvöxt hefur það svo kom
ið til hér á landi á allra síðustu
árum, að verð á útflutningsaf-
urðum hefur hækkað mikið, án
þess að innfluttar vörur hafi
hækkað teljandi í verði.
Þau tvö meginmarkmið í efna-
hagsmálum að tryggja næga at-
vinnu og öran hagvöxt, hafa þvi
víðast hvar náðst ágæta vel á ufti
anförnum árum. Samtímis hefur
það hins vegar reynzt öllu meiri
vandkvæðum bundið en áður að
ná eðlilegu jafnvægi í verðlags-
þróun og greiðsluviðskiptum. í
Bandaríkjunum og Kanada hef-
ur verðlag á þessum árum að
vísu hækkað mjög lítið og minna
en á flestum öðrum tímabilum.
í Evrópulöndunum hefur verð-
lag hins vegar hækkað allmiklu
örar á undanförnum fimm árum
en á næstu fimm árum þar á
undan. Jafnframt hafa öðru
hverju skapazt erfiðleikar í
greiðsluviðskiptum einstakra
landa, þegar kaupgjald og verð-
lag hafa þróazt þar með öðrum
hætti en í öðrum löndum. *í
stjórn efnahagsmála hefur því
athyglin á undanförnum árum I
vaxandi mæli beinzt að leit að
leiðum til tryggingar jafnvægis
í efnahagsmálum. í þeirri
áherzlu, sem á þetta hefur verið
lögð, hefur komið fram skiln-
ingur á því hvoru tveggja, að
næg atvinna og ör hagvöxtur
verða ekki tryggð til lengiar,
nema þolanlegt jafnvægi íefna-
hagsmálum komi til, og að verð-
bólga skapar félagslegt misrétti