Morgunblaðið - 08.02.1967, Blaðsíða 8

8
MOKG-UNBXjAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 8. FEBRUAR 1967.

Framhald af bls. 28
Einar Olgreirsson: Það mun löng
nm hafa verið svo hjá okkor
hér heima, að ríkisstjórnir hafa
ekki haldið gerðabækur. Vitn-
eskjan um, hvað gerzt hefur á
ráðherrafundum, þegar þeir hafa
verið beinir ráðuneytis- eða rík-
isráðsfundir undir forsæti for-
seta eða ríkisstjóra hefur mest-
megnis verið það, sem síðan hef-
ur komið út úr þessu sem lög
eða annað slíkt, eða ákveðnar
gerðir. Mér er hins vegar kunn-
ugt um, að í tíð núverandi ríkis-
stjórnar hafa verið haldnar
Einar Olgeirsson
gerðabækur, þar sem í hafa að
minnsta kosti verið skráð þau
mál, sem fyrir voru tekin, og
höfuð niðurstöður. Hvað snertir
viðtöl utanríkismrh. er ég hrædd
ur um, að mjög lítið sé til af
slíkum viðtölum skráðum.
Eitt af því, sem olli því, að ég
bar þetta frv. fram, er að ég
vildi um leið r.ota tækifærið,
meðan ein'hverjir þeirra manna
eru enn hér á þingi og á lífi,
sem fjallað hafa um þau mál, til
að vita, hvort þeir kunna nánar
að upplýsa ýmislegt af því, sem
deilur kunna að vera um, en
sem ég hef frá öðrum stöðum
nokkrar upplýsingar um. Það eru
þau atriði í því, sem gerizt á
árunum 1940-41, sem ég í þessu
sambandi mun sérstaklega minn-
ast á. í fyrsta lagi er það her-
námssamningurinn, eins og við
höfum kallað hann, sá samning-
ur, sem ísland gerir við Banda-
ríkin í júlí-byrjun 1941 um, að
Bandaríkin skuli taka að sér her
vernd íslands, og það, sem þá
fer fram á milli íslenzku ríkis-
stjórnarinnar og fulltrúa ensku
ríkisstjórnarinnar og þeirrar
amerísku. í Bandaríkjunum er
nú búið að birta öll þau skjöl og
611 þau viðtöl, sem fram fóru
á milli þáverandi utanríkismála-
ráðherra, Summer Wells, og þá-
verandi sendiherra Bretlands í
Bandaríkjunum, Halifax lávarð-
ar, þar sem m.a. er komið inn á
afstöðu islenzku ríkisstjórnar-
innar í þessum efnum.
Stúdent við einn háskóla 1
Kaliforníu hefur nýlega skrifað
sína prófritgerð um yfirtöku
Bandaríkjanna á hervernd fs-
lands 1941 og haft aðgang að öll-
um þessum skjölum, sem nú eru
birt í bandaríska þinginu. Þar er
sagt frá því, að Haíifax lávarð-
ur hafi komið til utanrikismála-
ráðuneytisins 26. júní með skeyti
og skýrt þáverandi utanrikis-
málaráðherra frá þeirri skýrslu,
sem komið hafi til brezka utan-
ríkisráðuneytisins frá fulltrúa
þess á íslandi og viðtali við
hann þann 24. júní. Og þar er
tekið fram í þrem liðum um af-
stöðu íslenzku ríkisstjórnarinn-
ar til þess máls, sem farið sé
fram á. Hann segir þar í fyrsta
liðnum, að brezki konsúllinn
hafi talað við íslenzka forsætis-
ráðherrann um nauðsynina á því
að íslenzka ríkisstjórnin óskaði
eftir, að ríkisstjórn Bandaríkj-
anna tæki að sér vörn íslands og
kæmi í staðinn fyrir brezka her-
námsliðið hér. Síðan segir orð-
rétt: „Forsætisráðh. hefði svar-
að, að margir einstaklingar í ís-
lenzka ríkinu væru hlynnt-
k því skrefi, sem lagt væri
til að taka, en að hann sjálfur,
forsætisráðh., væri andvígur
því“. Ég man ekki eftir, að þær
upplýAngar hafi nokkurn tím-
ann komið fram hér á íslandi,
að ágreiningur hafi verið inn-
an þjóðstjórnarinnar um þessi
mál. En hér segir fulltrúi brezku
rikisstj. í Bandaríkjunum, eftir
skýrslum frá brezka utanríkis-
málaráðuneytinu, og það aftur
eftir skýrslu síns sendifulltrúa
hér í Reykjavík, að þetta hafi
komið fram í viðtali við forsætis
ráðherra. Þá segir þar, að for-
sætisráðh. hafi sagt, að það hafi
verið nokkur hreyfing á íslandi
síðasta haust um að fara fram
á þetta við stjórn Bandaríkj-
anna, en á þeim tíma hafi amer-
íski konsúllinn, sem hafi farið
eftir fyrirskipun frá Was'hing-
ton, lagzt gegn allri viðleitni í
þá átt. Þá segir og, að brezki
konsúllinn hafi látið í ljós þá
skoðun, að það væri mögulegt,
að forsætisráðherrann eða
stjórn hans yrði fengin til þess,
að tilkynna opinberlega, að rík-
isstjórn íslands myndi sætta
sig við ameríska hertöku í stað-
inn fyrir brezka hertöku. Kons-
úllinn efaðist um, að íslenzka
ríkisstjórnin myndi biðja um
slíka hertöku.
Daginn eftir átti Halifax aft-
ur viðtal við utanríkisráðherra
Bandaríkjanna og skýrði þá frá
því, sem gerzt hafði í þeim efn
um, og m.a. segir hann eftirfar-
andi: „Halifax lávarður gaf Wells
til kynna, að fyrirskipanir hefðu
verið sendar til brezka konsúlls-
ins á fslandi, að sjá um að ís-
lenzki forsætisráðhérrann sendi
ósk um vernd“ með öðrum orð-
um, þegar þeir tala þarna alveg
hreint sín á milli Halifax lávarð-
Ur og utanríkisráðherra Banda-
ríkjanna, kemur það 1 ljós, eins
og við höfum heyrt ávæning af,
að brezka ríkisstjórnin hafi fyrir
skipað sínum fulltrúa hér að sjá
um að íslenzka ríkisstjórnin færi
fram á þessa hervernd. Eins og
allir muna, stendur sérstaklega í
samningnum frá 1941, að ísland
geri þetta af frjálsum og fúsum
vilja.
Þetta eru hlutir, sem við raun-
verulega eigum kröfu á að fá
að vita um, og nú myndi ég vilja
spyrja hér á Alþingi: Hvað er
rétt í þessum hlutum?
Ég skal til viðbótar taka það
fram, að brezjki sendiherrann ■ í
Reykjaviík hafði sámað uíanríkis
ráðuneyti.nu brezka, föstudaginn
27. júní svohljó'ðandi: „Þrátt fyr-
ir röksemdir miinar og kröfur
neitar íslenzka ríkisstjórnin að
— hann notar á ensku „invite"
— biðja um ameríska her-
inn. Þeirra afstaða er sú, að
þegar þing hafi síðast setið hafi
verið mikill meiri hluti í öllum
flokkum gegn því að biðja um
ba.ndaríska hervernd og stjórnin
geti þess vegna ekki tekið að
sér, — tekið að sér ábyrgðina á
að bjóða Bandaríkjiunum hinga'ð,
án þesis að ráðgast við Alþinigi,
en þeir eru hræddir um, að fyr-
irsetlunin kynni þá að verða að
engu“. Svo segir hann í öðrum
parti: „Eftir að við böfum lagt
svo mik'la áherzlu á hernaðar-
lega þýðingu íslands, neita ráð-
'herrarnir, að trúa því, að brezk-
ur her myndi raunverulega fara,
ef Bandaríkm kæmu ekki“. Eins
og menn muna eftir, var það
yfirvarpfð þá, að brezki konsúl'l-
inn tilkynnti að brezki herinn
mynidi fara héðan burtu, þess
vegna ráðlögðu Bretar íslenzku
ríkisstjórninni að biðja Banda-
ríkjamenn um vernd.
En Winston Churchill gaf rétt
á eftir þær yfirlýsingar í brezka
þinginu, að brezki herinn yrði
auðvitað kyrr á íslandi. Þeir
gætu ekkert haft á móti því, að
Bandarikin tækju að sér vernd
íslands. Það væri íslenzka ríkis-
stjórnin, sem gerði þetta upp á
eigin spýtur og hún væri frjáls
og sjálfstæð stjórn. Þá var
Churchill að reyna að afsaka sig
gagnvart sínum brezku imperíal-
istum í þinginu, að þeir skyldu
vera neyddir til þess að afhenda
ísland í hendurnar á Bandaríkj-
unum.
Hitt atriðið, sem ég vildi minn
ast á hér og sem hefði Ifegið ljóst
fyrir svo fremi sem sá háttur
hefði verið á hafður, sem ég legg
nú til með þessu frv. snertir þá
afstöðu, þegar Þjóðviljinn var
bannaður í aprílok 1941. Stefán
Jóhann Stefánsson. fyrrv. forsrh.
hefur skrifað minningabók,
þar sem hann segir meðal ann-
ars, að hann hafi verið hlynnt-
ur því, að einhverjar ráð-
stafanir yrðu gerðar til þess
að hefta starfsemi kommún-
ista, eins og hann kallar það,
sérstaklega að þrengja ein-
hvern veginn að því prentfrelsi,
'sem Þjóðviljinn nyti. Og hann
segist hafa hreyft því innan
ríkisstj., að það væri rétt, að ís-
lenzka ríkisstj. gerði slíkar ráð-
'stafanir og síðan segir hann
orðrétt á bls. 185:
„En innan ríkisstj. fékk þessi
skoðun mín engar undirtektir,
einkum var Ólafur Thors henni
mótfallinn.
Ég man vel, að hann hélt því
fram, að ráðstafanir gegn rógi
kommúnista gætu orðið til þess
að varpa á þá einhverjum písl-
arvættisljóma og auka fylgi
þeirra og svo rekur hann lengur,
hvað hann hafi hugsað."
Mér finnst ekki gott fyrir
sagnfræðinga framtíðarinnar að
hafa þessa hluti ekki nokkurn
veginn á hreinu. Ef tillögur hafa
kornið fram í ríkisstj., hefur
komið fram till. t. d. um að
banna þá Sósíalfl. Hefur komið
fram till. um að banna Þjóðv.
Hefur komið fram till. um að
gera einhverjar aðrar ráðstaf-
anir? Hvaða afstöðu hafa hinir
ýmsu ráðh. tekið gagnvart
þessu Nú er svo, að báðir ráðh.
Sjálfstfl. í þeirri ríkisstj. eru
dánir Hvorugur þeirra er leng-
Hermann Jónasson
Afstaða hans 1941 til umræðu
á Alþingi í gær.
ur til frásagnar um þetta.
Kannski hafa þeir sagt ein-
hverjum frá því, sem þá hefur
gerzt, en þetta eru hlutir, sem
menn eiga að vita og sem á að
liggja fyrir um svo að menn
þurfi ekki að deila um það. Það
er nóg, að menn rífiist um, hvort
það hafi verið rétt eða rangt,
praktískt eða ópraktískt.
Bjarni Benediktsson: Það er
rétt, að nú í 2—3 ár hefur það
verið fastur siður hjá ríkisstjórn
inni að halda gerðarbók, og þar
eru ritaðar þær ákvarðanir, sem
þar eru teknar. Þetta er ekki al-
veg nýr siður. Honum hefur ver-
ið fylgt öðru hverju allt frá því
að þriggja manna stjórn var
mynduð hér, og eru til í Stjórnar
ráðinu gerðarbækur öðru hverju
frá þessu tímabili. En því miður
eru þær ekki heillegar, og ég
hygg, að það sé rétt munað hjá
mér, aðrir geta leiðrétt, ef mig
rangminnir, að það hafi ekki
verið siður í öðrum ríkisstjórn-
um, sem ég hef setið í heldur en
nú á þessum allra síðustu árum
að halda gerðarbók. Hins vegar
hefur það verið gert, eins og ég
segi, öðru hverju, en það er auð-
vitað til mikils hagræðis og raun
ar alger nauðsyn, að slík gerða-
bók sé fyrir hendi. Ekki einung-
is sem söguleg heimild, heldur
vill það oft verða, að menn greini
nokkuð á um það að nokkrum
tíma liðnum, hvað samþykkt
hafi verið, og þarf þar enginn
að vera í illri trú, heldur geta
allir þótzt vera sannfærðir um,
að þeir muni rétt. Og það var
fyrst og fremst vegna þeirrar
nauðsynjar, sem við ákváðum að
taka þennan hátt upp og ég vona,
að hann haldist.
Ég tel nú út af fyrir sig ekki
þörf á því að setja unvþetta laga-
ákvæði. Ég vonast til þess að
menn verði sammála um að
halda þessum hætti héðan í frá.
Hann er svo augljóslega til bóta
og til þæginda að hafa þetta
skráð. Ég þykist vita, að ástæðan
til þess að menn hafi fallið frá
þessu er það, að stundum, sér-
staklega þegar ekki hefur verið
of mikill trúnaður á milli þeirra,
sen. í stjórn hafa setið eins og
oft hefur verið, hafa menn verið
feimnir við að láta embættis-
Bjarni Benediktsson
menn sitja inni og hlusta á allar
þær umræður, sem fram fara.
Slikt er með eðlilegum hætti
kannske oft viðkvæmara í sam-
steypustjórnum heldur en ef það
eru hreinar flokksstjórnir. Ég
hygg, að enginn okkar, sem í
stjórninni höfum verið frá því, að
þessi háttur var nú tekinn upp,
hafi orðið þess var, að nokkuð
hafi lekið út af stjórnarfundum
frá þeim embættismanni, sem
þetta annast. Og ég held nú, að
það sé engin hætta samfara því,
þó að embættismaður sé hafður
á þessum fundum heldur sé
það nauðsynleg öryggisráðstöfun.
Ég mundi einnig telja, að það
hafi verið lengi tíðkanlegt, að
utanríkisráðherrar rituðu niður
helztu samtöl, sem þeir eiga við
erlenda sendimenn. Sumir menn
gera þetta yfirleitt um samtöl,
sem þeir eiga við aðra og þeir
telja merkileg. Ég hef nú ekki
haft þann hátt á, nema þegar ég
var utanríkisráðherra, þá hafði
ég það fyrir meginreglu að rita
niður þau samtöl, sem fram fóru
og ég hygg, að þau séu öll geymd
eða eigi að vera geýmd í skjöl-
um Stjórnarráðsins. Þetta er
nauðsynleg heimild, eins og hv.
þm. sagði, líka til þess að menn
átti sig á samhengi, þeir, sem á
eftir koma. Ég vil ekki neita
því, að stundum geti eitthvað
komið fram sem menn vilji láta
liggja milli hluta og þá einfald-
lega sleppa að skrifa það niður,
og getur þá enginn haft á þeim
hemil, ef menn vilja hafa þann
hátt á. En reglan mundi nú vera
sú, að þeir telja sjálfra sín vegna
og alls betra að hafa ekki sízt
það, sem merkilegast er skráð.
Að setja hins vegar heimild eða
lagafyrirmæli um það, að allt
þetta eigi að vera opinbert eftir
15 ár, er ég ekki viss um, hvort
er allsendis hyggilegt. Ég efast
mjög um, að því sé svo ræki-
lega fylgt í Bandaríkjvmum eins
og háttvirtur þingmaður vildi nú
vera láta. Ég hygg, að það gangi
í gegnum töluverða síu, sem birt
er, áður heldur en það er birt og
sjálfur vil ég telja, að ég hafi
átt sum samtöl fyrir einum 15—
20 árum, sem ekki væri tímabært
að birta, ekki vegna þess að það
skaðaði landið eða sé neitt ljótt,
sem þar hafi farið fram, heldur
af því að það á þessu stigi máls-
ins eigi ekki enn þá við að birta
það. Það er ekki varðandi varnar
mál, sem ég hef þar í huga, held-
Framh. á bls. 21.
Dagskrá Sam-
einaðs Alþingis
■ dag
1. Diplomatiskt samband við
Þýzka alþýðulýðveldið.
2. Fullnaðarpróf í tæknifræði.
3. Fiskirækt í fjörðum.
.4 Olíumöl á Vesturlandsveg.
5. Dvalarheimili fyrir aldrað
fólk.
6. Fyrirspurnir:
a. Öryggisútbúnaður álverk-
smiðju í Straumsvík.
b. Rekstrarvandamál báta.
c. Rafmagnsmál Austurlands.
d. Jafnrétti íslendinga í sanv-
skiptum við Bandaríkin.
e. Staðgreiðsla skatta.
7. Hlutverk Seðlabankans a8
tryggja atvinnuvegunum láns
fé.
8. Réttur til landgrunnsins.
9. Kaupmáttur tímakaups verki
manna í dagvinnu.
10. Húsnæðismál.
11. Tillögur U Thants til lausnar
á styrjöldinni í Vietnam.
12. Listasöfn og listsýningar.
13. Uppbygging sjónvarps.
14. Loftpúðaskip.
15. Skólaskip.
16. Staðsetningarkerfi fyrir sigl-
ingar.
17. Lækkun dráttarvaxta í fisk-
veiðasjóði og stofnlánadeild
Búnaðarbankans.
Fiskiskip
Seljum og leigjum fiskiskip,
af öllum stærðum.
SKIPA.
SALA
_____OG____
SKIPA.
LE|GA
VESTURGÖTU 5
Sími 13339.
Talið við ofckur um kaup og
sölu fiskiskipa.
Höfum kaupanda
að Sigvaldahúsi í Kópa-
vogi. Ófullgerðu eða full-
gerðu, til skipta á 4 herb.
nýrri íbúð í Háaleitis-
hverfi.
fasteignasalah
HÚS&EIGNIR
BANKASTRÆTl i
Sími 40863.
FASTEIGNASALAN
GARÐASTRÆTI 17
Símar 24647 og 1522L
Til sölu eða leigu
Nýtt verzlunar- eða iðnað-
arhúsnæði 400 ferm. á götu
hæð.
7/7 sö!u
4ra herb. íbúð á 7. hæð við
Ljósheima
5 herb. raðhús við Bræðra-
tungu.
2ja herb. kjallaraíbúð við
Laugarnesveg.
Ámi Guðjónsson, hrl.
Þorsteinn Geirsson, lögfr-
Helgi Ólafsson, sölustj.
Kvöldsími 40647.
EIGNASALAN
REYKJAVÍK
19540 19191
Til SÖlu
120 ferm 4 herb. hæð við
Reynihvamm allt sér.