Morgunblaðið - 09.06.1968, Blaðsíða 14

1
14
MOKQUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 9. JÚNÍ 196«
'Öttar Kjartansson:
„Það þráttnefnda fjall, Hengill"
Ferðafélag fslands hóf skipulagð
ar skemmtiferðir fyrir almenn-
ing árið 1929. í ársskýrslu fé-
lagsins yfir það ár segir svo:
„Stjórnin hefur hugsað sér, að
reyna að koma af stað ódýrum
skemmtiferðum fyrir félagsmenn.
Ennþá hafa litlar framkvæmdir
getað orðið í þessa átt. Ein
skemmtiferð var farin til Reykj-
aness 21. apríl. Stofnað var til
skemmtiferðar fyrir börn úr efstu
bekkjum barnaskólans 20. maí.
Var farið með þau upp í Hengil.
Tóku 56 börn þátt í förinni.11
Árið 1930 efndi félagið aðeins
til einnar skemmtiferðar: göngu-
ferðir á Hengil. í henni tóku
þátt 64 börn úr efstu bekkjum
barnaskólans ásamt þremur kenn
urum og þremur mönnum úr
stjórn Ferðafélagsins. Aðrar ferð
ir urðu ekki á þessu ári „aðallega
vegna þess, að undirbúningur
fyrir Alþingishátíðina sat hvar-
vetna í fyrirrúmi“, segir í árs-
skýrslu.
Næstu ár heldur Ferðafélagið
áfram að bjóða barnaskólabörn-
um í gönguferð á Hengil (raun
ar hét það skemmtiferð), með
síaukinni þátttöku (71 árið 1931
og 102 árið 1932). Fararstjóri
mun alltaf hafa verið Helgi Jóns
son frá Brennu, en hann stjórn-
aði flestum ferðalögum félagsins
hin fyrstu ár þess, og var raun-
ar ötull fararstjóri fyrir félagið
í þrjá áratugi.
Kannske er það tilviljun ein
að Hengilssvæðið verður þannig
fremst á blaði í sunnudagsgöngu
ferðum Ferðafélagsins? En þar
held ég þó að ráði nokkru um,
að dalirnir tveir vestan undir
Henglinum, Engidalur og Marar
dalur, hafa frá því löngu fyrir
bílaöld verið vettvangur skemmti
ferða og útivistar Reykvíkinga.
Það telst varla sérstaklega bíla-
fellum, hálsum ásamt dölum og
völum, er afrétt ölvesinga fyr-
ir sauðfé, naut og einnig hross.‘
í þessu greinarkorni verður
landslagi Hengilsins ekki lýst í
smærri atriðum, þótt kannske
megi einhverju bæta við hina
gömlu laggóðu lýsingu hér að
framan.
Aðalfjallið er mikill móbergs-
bunki og mun þar ekki gefa að
líta nútíma eldstöðvar á sjálfu
fjallinu, en sunnan Skarðsmýr-
arfjalls, sem kannske má telja
suðurmörk Hengilsins, eru
Krlstnitökugígar, skammt norð-
an vegarns austur yfir Hellis-
heiði.
Kristnitökugíga eyðilögðu fá-
vísir malartekjumenn með jarð-
ýtum fyrir fáum árum. Það er
skaði sem aldrei verður bættur.
Er hægt að forða því að fleiri
viðlíka atburðir endurtaki sig
annarsstaðar á landinu? Senni-
lega er það vonlítið eins og nú
horfir, því alltof mikið af bílum
og jarðvinnslutækjum eru sann-
kölluð eyðileggingartæki í hönd
um manna sem aldrei virðast
hafa kynnst hugtökum eins og
„ósnortin náttúra" eða „náttúru
vernd“.
Eldstöðvar eru einnig norðan
Hengilsins, í Nesjavallalandi þar
sem hallar að Þingvallavatni, þar
er Hagarvíkurhraun sem þeir
þekkja er ekið hafa Grafnings-
leið.
Aðal afrennsli vatns af Heng-
ilssvæðinu er til austurs. Mik-
ill dalur, sem ber þrjú nöfn:
Fremstidalur, Miðdalur og Innsti
dalur ásamt samnefninu Hengla-
dalir, sker Skarðsmýrarfjall frá
sjálfu aðalfjallinu, Hengli .
Ur Hengladölum kemur Hengla
dalsá, hún rennur saman við
fleiri vötn af fjalllendinu aust-
an Hengils og myndar ásamt
til sex ferkílómetrar, girtur með
fjöllum á alla vegu nema hvað
opið er til austurs um Þrengsli
svoköluð. Tekur þar við Mið-
dalur. Fyrstu drög að Hengla-
dalsá eru í Innstadal. Dalurinn
má heita algróinn, mest ber á
lynggróðri.
í Innstadal er yndislegt að
koma á björtum degi, hvort sem
er vetur eða sumar, og það eitt
fundizt þar beinaleifar. Þjóð-
sögukenndar frásögur eru til um
dvöl manna í þessum helli. Ólaf-
ur Briem segir frá því, og öðrum
heimildum um útilegumenn í
Hengli, í bók sinni: „Útilegu-
menn og auðar tóttir".
Engidalur og Marardalur eru
vestanundir Hengli. Hefja má
göngu þangað frá Kolviðarhóli
eða af gamla veginum um Svína-
hraun. Liggur þá leiðin norðan-
megin Húsmúla, þar er Drauga-
tjörn. Við Draugatjörn var sælu-
hús sem síðar fluttist að Kol-
viðarhóli. í þessu sæluhúsi þótti
reimt, munu ýmsir hafa átt þar
kalda nótt og ónæðissama. Skúli
Helgason hefur dregið saman
fróðleik um þetta sæluhús og
trúlega nægur hagi fyrir nokk-
uð marga gripi.
f lýsingu Arnarbælisþinga um
1840, eftir síra Jón Matthíasson
segir: „Nauta- og sauðaafréttur
liggur vestan og norðan Hellis-
heiði, sameiginlegur við Grafn-
ingsmenn. Sauðaréttir haldnar í
Hvammi í ölvesi fimmtudaginn
22 vikur af sumri, nautaréttir
þriðjudaginn í 23. viku sumars
í Marárdal undir Hengli. Sótt-
ar eru þær fyrri af ölvesingum
og Grafningsmönnum og nokkru
leyti af Þingvalla- og Mosfells-
sveitum, nautaréttir af sömu, líka
Seltjarnarneshrepp.“
Ef farið er norður úr Marar-
dal, verða Dyrafjöll á hægri
hönd, beint í norður frá Vörðu-
Innstadal. — Ljósm.
J ónsson.
er verðugt verkefni, að kynnast
honum.
Þegar gengið skal á há fjallið,
eftir Innstadal með stefnu á hvera
svæðið nyrzt í dalnum. Þaðan
leggur mikla reyki. Hverirnir
eru þar í stóru gili sem skerst
upp í háfjallið. Gengið er síðan
sinni: „Saga Kol-
Ifl slofíi
um
'SltlS
aldarfyrirbæri, að Reykvíkingar
björtum sólskinsdögum um helg-
ar til að draga að sér heilnæmt
fjallaloft misjafnlega blandað
vegryki. Því að það sem meðal
annars setti sunnudagssvip á bæj
arlíf Reykvíkinga í eina tíð,
voru hópar velríðandi góðborg-
ara, sem á sólbjörtum dögum
héldu úr bænum, sumir alla leið
í Marardal. Er það ekki sam-
bærilegt við ökuferðir okkar aust
ur í Þjórsárdal eða Þingvalla-
hring í dag?
Hversu margir Reykvíkingar
nútímans þekkja til í Marardal
og Engidal? Eflaust mjög fáir
tiltölulega, og er það eðlilegt
þegar haft er í huga, að þessi
svæði liggja fullan klukkutíma
gang frá næsta bílvegi. Þó hafa
ferðir þangað aukizt nú hin síð-
ari ár, er það meðal annars vegna
aukinnar h estaeignar Reykvík-
inga.
Hálfdán Jónsson, lögréttumað-
ur á Reykjum í ölfusi, skrifar
lýsingu Ölfeshrepps árið 1703.
Hann segir um Hengilinn:“ ...
Það þráttnefnda fjall, Hengill,
er stórt og hátt og liggur til
austurs og vesturs, að ofanverðu
blásið með mosum, en til hlið-
anna, einkum að sunnan og aust-
anverðu, með grasbrekkum. En
á vestri síðuna hefir það stór-
gil og hamra. Það er kallaður
Vtirðuskeggi, þar fjallið er hæst,
að austan. Þaðan segja menn, að
sjáist glögglega hver ein vík og
annes á Þingvallavatni, en ei af
öðrum fjöllum. Þetta fjall með
kringum liggjandi á allar síður
þeim Varmá sem rennur í gegn
um Hveragerði.
Hverir eru í Hengli margir og
miklir, í Hengladölum og uppi
á fjallinu austantil. Hverasvæð-
in við Hengil og austur af hon-
um munu vera hin mestu á suð
urlandsundirlendinu, en lítið
kann ég frá þeim að segja.
Fyrir allmörgum árum var ég
á ferð í Innstadal við annan
mann. Var það á hlýjum sumar-
degi. Við læk í norðanverðum
dalnum gengum við fram á tvo
alstrípaða menn, busluðu þeir í
litlum fosshyl. Þegar við kom-
umst að raun um að lækurinn
var ylvolgur, vorum við ekki
lengi að nota þessi óvæntu land-
gæði.
Ölkelda er í Innstadal og mun
þær víðar að finna á hvera-
svæðunum austur af Hengli.
Venjulegast mun vera aðhefja
göngu á Hengil frá Kolviðar-
hóli. Liggur þá leiðin um Sleggju
beinstanga, hann liggur til norð-
urs frá Kolviðarhóli milli Hús-
múla að vestan og Skarðsmýrar-
fjalls að austan. í Sleggjubeins-
dal hafa verið reistir margir
skíðaskálar, er IR-skálinn þeirra
nýjastur og stærstur.
Bratt er upp úr botni dals-
ins upp á brún eða þröskuld
er heitir Sleggja eða Sleggju-
háls. Þar inn af tekur við Innsti
dalur og hallar þangað lítið eitt
undan fæti að Sleggjuhálsi. Innsti
dalur er lítið eitt ílangur í stefnu
suðvestur, norðaustur, hæð hans
yfir sjó er um 500 metrar. Botn-
inn í Innstadal er flatur, fjórir
upp með gilinu að vestan, er
það brött leið og getur verið
viðsjálverð í harðfenni. Þegar
brekku lýkur, eru menn komn-
ir á háfjallið „blásið með mos-
um“ og er þá greið ganga norð-
ur á Skeggja eða Vörðuskeggja.
Óþarfi er að minna á að þaðan
sést „glögglega hver ein vík og
annes á Þingvallavatni, en ei af
öðrum fjöllum."
Sagnir eru um útilegumenn í
Hengli. Nyrst í Innstadal er hell-
isskúti, nokkrar mannhæðir upp
í móbergshamri og þarf að klifra
til að ná þangað upp. Þar vott-
ar fyrir gamalli hleðslu í munna
hellisins og einnig munu hafa
önnur, í bók
viðarhóls“.
Engidalur afmarkast af Hús-
múla að sunnan, Henglinum að
austan og sérkennilegum mó-
bergshólum að norðan, en er op-
inn til vesturs. Eru í dalnum
engjalönd góð, eins og nafnið
bendir á, og uppsprettur. Lækur
rennur úr hrikalegu gili sem
skerst upp í Hengilinn nyrst úr
Engidal. Móbergshólarnir norðan
Engidals eru ókaflega athyglis-
verðir, einstakt dæmi um hvern-
ig veður og vindar geta sorfið
kynlegustu myndir úr þessu
smíðaefni, hinu mjúka móbergi.
Norðan Engidals er eitt sér-
kennilegasta náttúrufyrirbærið
á þessu svæði: Marardalur.
Marardalur er sporöskjulaga
dalur, um kílómetri að lengd,
með rennisléttum algrónum botni
Hann er hömrum girtur á alla
vegu, hamrarnir eru þriggja til
sex metra háir víðast hvar og
svo til gripheldir frá náttúrunn-
ar hendi. Dalurinn hefur verið
opinn til suðurs, en þar má sjá
að hlaðið hefur verið fyrir, og
nokkrum öðrum skörðum hefur
verið lokað á sama hátt. Þröng
gata sérkennileg liggur milli
Engidals og Marardals.
Heyrt hef ég að Marardalur
hafi verið notaður til sumarbeit-
ar fyrir naut, þar hefur verið
hægt að hafa þau innilokuð, og

Á leið úr Marardal á Hengil (Skeggja).
skeggja á Hengli. Dyrafjöll eru
ekki há, en landslag er þar fag-
urt og fjölbreytt, og beitiland
gott.
Dyravegur er nú aflagaður
sem slíkur, en hann lá austur
sunnanverða Mosfellsheiði, yfir
Dyrafjöll um Dyr, að Nesjavöll-
um í Grafningi.
Fyrir nokkrum mannsöldrum
mátti heita að ísland væri einn
samfelldur þjóðgarður. Það er að
segja: íslenzk náttúra, dauð og
lifandi, fékk að þróast tiltölu-
lega lítið trufuð af manninum.
Reyndar voru ýmsar veiðinytjar
nýttar hvar sem var, og án veru-
legrar forsjár víðast. Og geir-
fuglinum var útrýmt áður en
tækni vélaaldar kom til. Þá ýtti
beit lands mjög að uppbæstri
og eyðingu gróðursvæða. Þurfti
ekki vélaöld til.
En með tilkomu bifreiða og
annara vélknúinna vinnutækja
hafa öll viðhorf til náttúruvernd
ar gjörbreytzt svo að segja.
Um leið og við vinnum stór-
virki í ræktun og verklegum
.framkvæmdum með þessum vél-
knúnu vinnuþrælum, verða okk-
ur á hörmulegar skyssur. A ég
þar ekki einungis við fljótræðis-
verknað sem stjórnendum vinnu
véla verða á, t.d. með því að
böðlast tilgangslaust um fagra
staði og eyðileggja þá. Heldur
einnig hitt, að oft eru fram-
kvæmdir skipulagðar þannig að
mikil lýti eru að, stundum að
óþörfu.
Þjóðgarðar eru stofnaðir til að
allt sem minnir á ósnortna nátt-
úru týnist ekki í bægslagangi
tæknialdar. Einnig til að forða
ákveðnum dýrategundum frá út-
rýmingu. Óþarft er að fjölyrða
um það.
Fyrir nokkru var þjóðgarður-
inn á Þingvöllum mikið til um-
ræðu. Eg er nú svo ófróður, að
ég veit ekki glögg skil á lsnda-
mörkum Þingvallaþjóðgarðs. En
ég þykist þess þó fullviss að
Hengillinn sé þar ekki innan
marka.
Þessvegna vil ég skjóta hér
fram tillögu að lokum. Hún er
sú, að landamörk Þingvallaþjóð-
garðs verði færð allt suður fyr-
ir Hveradaii á Hellisbeiði. Inn-
an marka hans verði Hengillinn
allur og Dyrafjöll ásamt Grafn-
Framth. á bls. 25