Morgunblaðið - 15.10.1968, Blaðsíða 17

MORGUNÐLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR OKTÓBER 1»68
17
1
Eyjóltur Konráð Jónsson í rœðu á aðalfundi Verzlunarráðsins:
Einkareksturinn verður að brjótast
úr sjáifheldunni
Framkvæmdafélag til að hafa forgöngu um upp-
byggingu nýrra fyrirtækja — Starfsemi Alþjóðalána-
stofnunarinnar — Kaupþing á Íslandi
I RÆÐIJ, sem Eyjólfur Kon-
ráðs Jónsson, ritstjóri, flutti
á aðalfundi Verzlunarráðs
íslands s.I. föstudag, ræddi
hann nýjar leiðir til efling-
ar einkaframtaki á íslandi.
Eyjólfur Konráð fjallaði
sérstaklega um nýjar leiðir
til að vinna að uppbyggingu
nýrra fyrirtækja og drap í
því sambandi á starfsemi
svonefndra „frumkvöðla“
erlendis. Ennfremur gerði
hann grein fyrir starfi Al-
þjóðalánastofnunarinnar í
Washington og ræddi mögu-
leika á uppbyggingu fjár-
festingarstofnunar eða fram
kvæmdafélags er hefði frum
kvæði um stofnun nýrra at-
vinnufyrirtækja. Loks fjall-
aði Eyjólfur Konráð um
kaupþing og starfrækslu
þess svo og skattareglur í
sambandi við hlutabréf og
arðgreiðslur.
í lok ræðu sinnar á aðal-
fándi Verzlunarráðsins
sagði Eyjólfur Konráðs Jóns
son: „Þið hafið af frjálsum
vilja valið ykkur það hlut-
skipti að sjá um, að hér sé
við lýði öflugur einkaat-
vinnurekstur. Það er þess
vesna ekki aðeins og ekki
fyrst og fremst réttur ykk-
ar að mairka stefnuna í at-
vinnumálum og taka for-
ustuna — það er skylda ykk-
ar“.
Ræða Eyjólfs Konráðs
Jónssonar fer hér á eftir í
heild:
Góðir áheyrendur.
Ef þeirri spurningu væri varp
að fram, hvert væri meginein-
kenni nútímaþjóðfélags, mundi
svarið sjá'lfsagt verða eitthvað
á þá leið, að það einkenndist
af verkaskiptingu og marg-
slungnum stjórnarþáttum og
flóknu kerfi embsettismennsku.
f þjóðfélaginu togast á mismun-
andi ðfl, einstaklingar og sam-
tðk þeirra, sjálfstæðar stofnan-
ir og ríkisstofnanir, fyrirtæki
og stjórnmálaflokkar, svo að
nokkuð sé nefnt. Þebta er lýð-
ræði nútímans, og við sem á það
trúum, getum viðurkennt galla
þess, þótt það sé fuMkomnasta
stjórnkerfi, sem mannkynið enn
hefúr þekkt. Við getum jafnvel
ímvndað okkur að Marzbúi, sem
kæmi hingað úr friðsælum
heimahðgum í eftirlitsferð teldi
að hér rrkti algjör ringulreið,
þar sem enginn viss; fyrir sinn
náttstað, en hver og einn otaði
sínum toita.
Við vitum aftur á móti, að
hin stríðandi öfl leita síns jafn
vægis og reynslan hefur sýnt,
að bjóðfélagsátðkin ganga stór
sWsal-aus't, þótt stundum sker-
ist að vísu svo í odda, að at-
vinmulíf lamist. Og við trúum
því, að þróunin muni stefna
í átt tit betra og réttlátara
þjóðfélags, er hinar mismun-
andi valdastofnanir ná auknum
þroska, og umfram allt skemmti
legra þjóðfélags, þar sem frelsi
einstaklingana eykst og fleiri
og fleiri verði sjálfstæðir.
En ef þessi lýsing er eitt-
hvað í átt við hið rétta, þá
liggur líka í augum uppi, að
bresti eitthvert hinna virku
þjóðfétagsafla myndast tómarúm
sem aðrir fylla. Sé ein stefna
á undanhaldi, er önnur í sókn.
Og svo mikil röskun getur orð-
ið á valdajafnvæginu í þjóð-
félaginu, að lýðræðinu sé ógnað,
einkum ef ríkisvald fyllir tóma
rúm, sem skapast vegna þess
að þorgararnir vanrækja ein-
hvern þátt þjóðlífsins.
Og nú erum við á fundi æðstu
stofnunar þeirra aðila í þjóð-
félaginu, sem valið hafa sér
það htutskipti að tryggja, að
einn mikilvægasta þáttinn í lýð
ræðisþjóðfélagi skorti ekki, hann
sé á hverjum tíma nægilega
öflugur, þ.e.a.s. atvirmurekstur
einstaklinga og félaga þeirra,
hið sjálfstæða athafnalíf. Þess
vegna er eðlilegt að hver og
einn líti í eigin barm og spyrji:
Er einkarekstur á íslandi með
þeim hætti, að viðuniandi sé, og
er hann líkíegur til að tryggja,
að frelsi fólksins aukist og ríkis
valdi sé haldið í skefjum? Hef-
ur einkarekstur á fslandi stað-
ið vel í ístaðinu, og er hann
við því búinn að færa út kví-
arnar, eftir því sem umsvifin
aukast í þjóðfélaginu?
Því miður býst ég við, að
flestir hér inni telji sig verða
að svara þessum spurnirigum
neitandi. En flestir munu hins
vegar hafa skýringarnar á hrað
bergi, þetta sé skilningsleysi
stjórnarvalda að kenna. Ekki
er mér ókunnugt um það, að
ýmsar aðgerðir stjórnvatda hafa
fyrr og síðar hamlað eðlilegri
þróun íslenzks atvinnulífs, og
t.d. býr íslenzk verzlun nú við
fráleit verðlagshöft. En er það
samt sem áður ekki hættulegt,
þegar menn taka að sannfæra
hver annan — og sjálfa sig —
um það að ekkert sé hægt að
gera.
Með vörninni er raunar hugs
anlegt að tryggja jafntefli, en
aldrei sigur. Val heppnaðist
þetta hér á Laugardalsvellinum
á móti Benefica og e.t.v. má
segja að íslenzkum athafna-
mönnum hafi nokkurn veginn
tekizt. að halda jafntefli síðustu
áratugina hér á heimavelli, enda
hafa þeir varizt mörgum.brumu
skotunum og skallað hraustlega
frá marki, þótt oft hafi raunar
orðið horn.
En hið gamálkunna, að bezta
vörnin er hókn, er enn í fultu
gildi og áreiðanlega er happa-
drýgra að hefia sóknaræfingar,
ef leikurinn ætti nú eftir að
færast á alþjóðlegan leikvöll.
En hvað er þá unnt að gera?
spyrja menn, og skal ég nú
reyna að drepa á sumt af því.
FRUMKVÆ9I Að STOFNUN
NÝRRA FYRIRTÆKJA
Erlendis er algengt, að ein-
staklingar eða félög hafi það
að atvinnu sinni að setja á
stofn fyrirtæki í þeim titgangi
að selja þau síðan, að mestu
eða öllu leyti, og ráðast í ný
viðfangsefni. Þessir aðilar nefn
ast á erlendu máli ,,promoters“
Hér mætti e.t:v. nefna þá upp-
hafsmenn að fyrirtækjum eða
frumkvöðla.
Hlutverk þesasra aðila er
mjög mikilvægt, því að þeir eru
sífellt í leit að nýjum viðfangs-
efnum, kanna eigin hugmyndir
og annarra, og láta reikna út
hugsanlega arðsemi fyrirtækja.
Þeir eru í senn menn hugmynd-
anna og raunsæisins, og loks
eru þeir athafnamenn, sem
hrinda í framkvæmd þeim verk
efnum, sem álitlegust eru.
Frumkvöðlar eru með öðrum
orðum menn, sem taka sér fyr-
ir hendur að mynda félagsskap,
vinna að fjármagnsútvegun og
heppilegasta skipulagi til að fé-
lagið nái tilætluðum árangri,
og koma því að fullu á fót.
Ekki er hægt að segja, að
neinir aðitar hér á landi hafi
haft þetta hlutverk með hönd-
um, en þó gera hlutafélagalög-
in nr. 77 1921 ráð fyrir slíkri
starfsrækslu, því að í 4. tölu-
lið, 3.gr., þar sem fjállað er
um hvað greina skuli í stofn-
samningi segir:
„Kostnað af stofnun félags-
ins, ef ætlazt Ner til þess að
féíagið greiði hann, þar á meðal
þóknun handa stofnendum sjálf
um“.
Þannig er þegar árið 1921
gert ráð fyrir því í íslenzkri
löggjöf, að menn geri það að
atvinnu sinni að stofna hluta-
félög og fái greiðslu fyrir þá
vinnu, sem þeir leggja af mörk-
um ti'l að koma slíku félagi á
stofn. Ekki er þó kunnugt um
dæmi þess, að þetta ákvæði
hafi verið notað, þótt mörg hluta
félög hafi verið stofnuð. Venju-
lega hafa þá nokkrir menn tek-
ið sig saman um stofnunina og
ekki ætlazt til endurgjalds fyr-
ir undirbúningsvinnu, enda hef
ur hún venjulega verið takmörk
uð og hvergi nærri jafnvíðtæk
og hlutverk frumkvöðulsins er,
eins og nú verður að vikið.
Upphafsmaður eða frumköð
ull, þarf ekki einungis að taka
sér fyrir hendur að stofna félag
og vinna að stofnun þess, hon-
um verður að takast, hún, og
hann verður að koma fyrir-
tækinu í rekstur til að hafa
fullkomnað verk sitt. Þar með
er ekki sagt, að hann þurfi
einn að eiga fyrirtækið, þegar
það hefur rekstur. Hann getur
hafa laðað saman fjármagnseig
endur og fengið þá til að ger-
ast þátttakendur í hinu nýja
félagi. En hins yegar hefur upp
hafsmaður ekki lokið híutverki
sínu, þótt hafið sé hlutafjárút-
boð, ef það ber ekki árangur
og ekki verður af stofnun fé-
lagsins.
ÞRÍÞÆTT HLUTVERK
E.t.v. má segja að hlutverk
upphafsmanns sé þríþætt, upp-
götvun, rannsókn og fram-
kvæmd. Ljóst er að frumkvöð-
ullinn verðoir að uppgötva verk
svið fyrirtækisins. Hann verð-
ur að ákveða hvers könar fyrir-
tæki eigi að stofna, þar kemur
hugmyndaflugið og margvísleg
önnur almenn þekking á við-
skiptasviðinu til greina.
Næst verður upphafsmaður-
inn að rannsaka nákvæmlega
rekstrarskilyrði fyrirtækisins,
markað, vinnuafl og alta að-
stöðu og sannfæra sig um, að
hér sé um arðvænlegt fyrir-
tæki að ræðcu'sem sé þess virði
að hleypa því af stokkunum.
Síðasta skrefið er svo að safna
saman mannafla og fjármagni
til að stofnsetja fyrirtækið, svo
að unnt sé að hef ja rekstur.
Þegar þessu takmarki væci
náð, mundi hinn eiginlegi frum
kvöðull vilja losa sig að veru-
'legu eða öllu leyti frá félaginu
og snúa sér að nýjum viðfangs-
efnum. Hann mundi þá taka
sinn hagnað af stofnum félags-
ins og verja honum ásamt öðru
fjármagni sínu í nýjum tilgangi.
Og oft mundi greiðsla hans þó
vera fólgin í hlutabréfum fé-
lags þess, er stofnað hefur ver-
ið, og hefur verið talið, að 10
prs. heildarhlutafjársins væru
ekki óhófleg greiðsla til frum-
kvöðuls, sem vel hefði tekizt,
og oft er það ta'lin trygging
fyrir því, að allt sé með felldu,
ef upphafsmaður fellst á eða
óskar að taka hlutabréf í hinu
nýja fyrirtæki, sem greiðslu
fyrir störf sín. Þá þekkist það
einnig, að frumkvöðult áskilur
sér rétt til þess að kaupa síðar
ákveðið hlutafjármagn.
Það leiðir af eðli starfs upp-
hafsmanns, að hann er í trún-
aðarsambandi við félag það, er
stofnað er og verður að gefa
stjórnendum þess réttar og full
ar upplýsingar um allt, sem að
stofnun fyrirtækisins lýtur, og
hag þess, og má á engan hátt
hafa hag af stofnsetningu félags
ins annan en þann að taka sína
ákveðnu og yfirlýstu þóknun
fyrir að koma féíaginu á stofn.
Sviksemi eða launung af hans
hálfu, mundi varða hann bóta-
skyldu, auk þess, sem slíkt yrði
vafalaust hvarvetna talið refsi
vert.
Reglan er sú, að frumkvöðl-
ar fá enga greiðslu fyrir starfa
sinn, hversu mikill sem hann er,
ef þeim tekzt ekki að koma
félagi á fót, og er það óháð
því hversu langt þeir hafa ver-
ið komnir í þessu efni. Þeir
verða að bera tjón sitt sjálfir,
ef ekkert verður af framkvæmd
um.
Glöggt dæmi um þetta er nær
tækt. Fyrir allmörgum árum
kom hingað til lands upphafs-
maður að nafni Stienbock..
Ræddi hann hér við nokkra ráða
menn um þær hugmyndir sínar
að koma hér á stofn olíuhreins
unarstöð, en hann hefur unnið
mikið og víða um lönd á því
sviði. Síðan var ákveðið að taka
upp viðræður við hann um þetta
mál, og leiddu þær til þess að
hann vakti áhuga bandarísks
fyrirtækis, J.H. Whitney á þessu
máli og komst undirbúningur
málsins svo langt, að J.H. Whitn
ey lýsti því yfir að það væri
reiðubúið að hefjast handa um
byggingu olíuhreinsunarstöðv-
ar á fslandi í samvinnu við
íslenzka aðila, sem yrðu meiri-
h'lutaeigendur að fyrirtækinu.
Þetta mál strandaði hins vegar
á okkur fslendingum af póli-
tískum ástæðum eins og kunn-
ugt er.
Allir aðilar urðu að bera sitt
tjón. Upphafsmaðurinn, sem
fékk enga greiðslu, þótt hann
hefði eytt miklu fé og lagt á sig
talsvert erfiði, J.H. Whitney,
sem mikið hafði unnið að mál-
inu og íslenzku aðilarnir, aðal-
lega olíufélögin. En auk þess
hafði ríkíð greitt erlendu ráð-
gjafafirma fyrir endurskoðun
og gagnrýni á tillöguna hinma
erlendu aðila.
Auðvitað er ekki ætíð um að
ræða hreina upphafsmenn. Þann
ig má að ýmsu leyti segia að í
dæminu, sem áðan var nefnt,
hafi J.H. Whitney komið inn
við hlið upphafsmannsins, og
raunar íslenzku aðilarnir líka.
Því að snemma hófust beinar
viðræður við þessa aðila. sem
upphafsmaðurinn að sjálfsögðu
fylgdist með.
Fyrirtækið J.H. Whitney starf
ar raunar þannig. eins og svo
mörg erlend fyrirtæki, að það
tekur þátt í stofnun nýrra fé-
laga. og hefur jafnvel forgöngu
um hana, starfrækir félögin síð
an lengur eða skemur, ýmist
eitt eða í samvinnu við aðra,
selur hluti sína, þegar fyrir-
tækin eru farin að ganga vel
og notar f jármagnið í öðrum til-
Fratmhald á bls. 1S
Eyjólfur Konráð Jónsson.