Morgunblaðið - 15.10.1968, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR. OKTÓBER 1®68
- RÆÐA EYJÖLFS
Framhald af bls. 17
gangi. Þannig var líka hug-
myndin að þessi erlendi aðili
seldi hlut sinn í íslenzku olíu-
hreinsunarstöðinni að 7—8 árum
liðnum, ef allt væri þá með
felldu, að sjálfsögðu með þeim
hagnaði, sem fyrirtækið gat
fengið.
ÓBEIN ÞATTTAKA
Þegar þannig er starfað má
því segja að um sé að ræða
sambland af upphafsmönnum og
fjárfestingaraðilum og stundum
raunar líka þeirri starfsemi,
sem á ensku máli er nefnd
„Underwriting“, en hér mætti
e.t.v. nefna óbeina þátttöku í
stofnun hlutafélaga eða hluta-
fjáraukningu. Sú starfsemi er
einnig óþekkt hér á landi, en
hlutverk óbeina þátttakandans
er að ábyrgjast sölu ákveðins
magns hlutabréfa, ef útgefand-
inn getur ekki selt þau, og fjnr-
ix þessa ábyrgð áskilur hann
sér þóknun, ýmist í peningum
eða hlutabréfum viðkomandi fé-
lags. Þýðing hans er að sjálf-
sögðu sú, að menn geta lagt
í stofnun og starfrækslu félags,
án þess að vera öruggir um
að allt hlutafé seljist á ahmenn
um markaði, er það verður boð-
ið út. Óbeinu þátttakendurnir,
einn eða fleiri, ábyrgjast sölu
nægilega mikils magns hluta-
fjár, til þess að unnt sé að
leggja í þann kostnað, sem fé-
lagsstofnun er samfara, og ekki
þurfi að óttast að allt verkið
sé unnið fyrir gýg, því að hluta
bréfin muni ekki seljast.
Samningurinm um óbeina þátt
töku er því í rauninni gem-
ingur, sem gerður er, áður en
hlutaféð er boðið út til al-
mennings, þess efnis að óbeini
þátttakandinn mund sjá um sölu
hlutabréfa, en kaupa eða ráð-
stafa þeim hlutum, sem almenn-
ingur ekki kaupir, eða þeim
hluta þeirra, sem um er getið
í samningnum.
Að sjálfsögðu eru skilin á
milli óbeinna þátttakenda og
stofnenda hlutafélaga oft ó-
glögg, en megin munurinn er sá
að óbeini þátttakandinn tekur
þóknun fyrir ábyrgð sína, en
stofnendur skrifa sig fyrir hlu/t
um, vegna þess að þeir æskja
þess að verða hluthafar til fram
búðar.
fjarfestingastofnanir
f þriðja lagi má svo segja
að hér á landi skorti algjör-
lega þá aðila, sem eru burðar-
ásinn í fjármögnun fyrirtækja
víðast í nágrannalöndum, þ.e.a.
s. ýmiskonar fjárfestingarstofn
anir, tryggingarfélög og hvers
kyns sjóði, sem kaupa hluta-
bréf til að ávaxta fjármagn sitt
til langframa, gagnstætt því sem
er með óbeinu þátttakendurna,
sem f rauninni eru fyrst og
fremst sölumenn, þótt þeir á-
byrgist að selja þau hlutabréf,
sem þeir taka til sín. En þar
að auki veita hinar ýmsu fjár-
festingarstofnanir erlendis að
sjálfsögðu lán til langs tíma,
og þá oft þeim fýrirtækjum,
sem þær sjálfar eiga að meira
eða minna leyti vegna hluta-
bréfakaupa.
ALÞJÓÐALÁNASTOFNUNIN
Alþjóðalánastofnunin The
International Finance Corp-
tion, hefur það hlutverk
að örva einkarekstur, og hún
starfar einungis í löndum,
þar sem einkaframtak á und-
ir högg að sækja, og þess
vegna hefur stofnunin óvíða
komið til aðstoðar í vestrænum
löndum, en hefur þó fjárfest
talsvert í Finnlandi og telur
málum þannig háttað á íslandi,
að hér ætti stofnunin að láta
til sín taka.
Alþjóðalánastofnunin útveg-
ar fjármagn í samvinnu við
einkafjárfestingaraðila í þeim
tilfellum, þar sem nægilegt
einkafjármagn er ekki fáanlegt
við sanngjörnum kjörum. Stofn
unin reynir að sakapa skilyrði
til fjárfestingar með því að laða
saman innlenda og erlenda fjár
festingaraðila og hæfa stjórn-
endur fyrirtækja, og loks leit-
ast stofnunin við að örva fjár-
magnsflutning til arðvænlegrar
fjárfestingar í meðlimalöndun-
um.
Alþjóðalánastofnunin býður
fjármagn í samvinnu við einka
fjárfestingaraðila, bæði með íán
um og hlutabréfakaupum. Hún
hjálpar líka við að efla fjár-
magnsmarkaði í meðlimaríkjum
með óbeinni þátttöku í hluta-
fjárútboðum og eins með fyrir-
heitum um kaup á hlutabréf-
um, sem félaginu sjálfu tekst
ekki að selja.
IFC krefst tryggingar fyrir
því, að einkaaðilar leggi fram
ákveðinn hluta fjármagnsins,
sem þörf er á í viðkomandi
fyrirtæki, en einnig gengur stofn
unin úr skugga um, að fjár-
magn sé ekki fáantegt við hag-
stæðum kjörum án þátttöku IFC.
Alþjóðalánastofnunin starfar
með einkaaðilum, en þó útilok-'
ar það ekki þátttöku stofnun-
arinnar, þótt eitthvert opinbert
fjármagn sé hagnýtt í fyrir-
tækjunum. Stofnunin tekur ekki
þátt í fyrirtækjum, sem hafa
það meginverkefni að stunda
útflutnings- og innflutningsvexzl
un eða fasteignaviðskipti.
stjórnað og arðvænleg séu.
Alþjóðalánastofniunin leggur
kapp á, að meginhluti fjár-
magns í þeim fyrirtækjum, sem
hún tekur þátt í, komi frá öðr-
um fjárfestingaraðilum. Stofn-
unin notað yfirleitt ekki at-
kvæðisrétt þann, sem fylgir
hlutabréfum hennar, nema und-
ir sérstökum kringumstðum, og
krefst ekki ætíð þáttöku í
stjórn félagsins, þótt fulltrúar
hennar séu stundum í stjórn-
um.
Alþjóðalánastofniunin krefst
ekki ríkisábyrgðar o gvenjulega
ekki heldur bankaábyrgðar, en
leggur allt kapp á að fjárfesta
einungis í fyrirtækjum, sem
gera má ráð fyrir að vel verði
að og arðvænleg séu.
Fram að þessu hafa fslend-
ingar litlar sem engar tiíraun.-
ir gert til þess að fá fjármagn
frá Alþjóðalánastofnuninni. Þó
hafa samtök niðursuðuverk-
smiðja snúið sér til stofnunar-
innar og nokkuð hefur verið
rætt við forustumenn hennar
um hugsanlega aðild að fjár-
festingarstofnun hérlendis, sem
byggð yrði upp ekki ósvipað
því, sem Alþjóðalánastofnunin
sjálf er upp byggð, þ.e.a.s.hún
hefði eins og áður segir, því
þríþætta hlutverki að gegna að
lána fé til einkareksturs, vera
frumkvöðull að félagastofnuin-
um og óbeinn þátttakandi í
hlutafélögum. Og skal nú vikið
að þessum hugmyndum.
Fyrír tæpum 3 árum setti ég
saman greinargerð, sem ég sendi
bankastjórum Verzlunarbank-
ans og Iðnaðarbankans og
nokkrum embættis- og stjórn-
málamönnum til athugunar, en
síðan hef ég lítillega breytt
henni og leyfi ég mér hér að
geta meginefnisins þessa skjals.
Það Mjóðar svo:
FRAMKVÆMDAFÉLAG.
„Skortur sá, sem verið hefur
á fjárfestingarlánum til einka-
fyrirtækja hefur mjög háð því
að heilbrigður atvinnurekstur,
sem byggður væri á traustum
grundvelli frá upphafi, þróað-
ist hér á landi Iíkt og í ná-
grannalöndunum, og flest fyrir
tæki hafa verið byggð upp af
vanefnum og stig af stigi,- sem
oft hefur valdið því að afrakst
ur þeirra hefur verið minni en
ella, og reksturinn óhagkvæm-
ari. Úr þessu m.a. var Fram-
kvæmdabankanum ætlað að
bæta að einhverju leyti, og þeg-
ar hann hefur verið lagður nið-
ur hlýtur að vera mjög aðkall-
andi að menn geri sér grein
fyrir því hvernig bæta megi
úr brýnni þörf margra fyrir-
tækja, einstaklinga og félaga
fyrir fjárfestingarlán og hvaða
aðgangur verði að slíkum lán-
um fyrir þá, sem hrinda vilja
í framkvæmd nýjungum á at-
vinnusviðinu.
Hér á landi eru heldur ekki
til fyrirtæki eða einstaklingar,
sem hafa það að markmiði og
atvinnu að undirbúa og hrinda
af stað fyrirtækjum, laða fjár-
magnseigendur til samstarfs eða
selja fyrirtæki, sem stofnsett
eru, þegar þau væru komin á
legg í þeim tilgangi að losa
fjármagn til að ráðast enn í
nýjungar. Slíkir upphafsmenn,
frumkvöðlar, á erlendu máli
„promoters", gegna þó mikil-
vægu hlutverki erlendis og er
einsýnt að slíkir aðilar gætu
einnig hér haft verðug verk-
efni að leysa.
Loks er þess að gæta að hér
lendis hefur engin banka- eða
fjárfestingarstofnun örvað einka
framtak með því að leggja fram
áhættufjármagn, svo að neinu
nemi að minnsta kosti, en er-
lendis er slík þátttaka banka-
stofnana, tryggingarfélaga og
annarra fjárfestingaraðila mjög
mikilvægur þáttur í atvinnu-
lífinu.
Leikur ekki á tveim tungum
hve geysimikla þýðingu það
hefði, ef unnt yrði að koma
hér á fót fyrirtæki eða stofn-
un, sem að einhverju leyti gæti
leyst úr þeim þríþætta vanda,
sem að framan er getið. Skal
ég hér leitast við í stuttu máli
að gera grein fyrir hugmynd-
um mínum í því efni.
Unnt ætti að vera að stofna
hér félag eða banka, er hefði
það meginhlutverk að kaupa og
selja hlutabréf, ásamt lánveiting
um til heilbrigðra einkafyrir-
tækja. Slík stofnun mundi rann
saka nákvæmlega tillögur og
áætlanir um nýjar framkvæmd
ir og mundi sjá til þess að
fyrirtæki þau, sem hún teldi
eðlilegt að festa fé sitt í, væru
frá upphafi vel skipulögð og
hefðu nægilegt fjármagn til þess
að geta komið við fullkomnustu
hagræðingu. Hún mundi hafa eft
irlit með framkvæmdum við-
komandi fyrirtækis, og nota at-
kvðamagn það, sem fylgdi hluta
fé því sem hún keypti, þegar
hún teldi þess þörf vegna hæp
inna ráðstafana fyrirtækisins,
en þó fyrst og fremst miða ráð
stafanir sínar við það að styrkja
einungis þá, sem treysta mætti
til að standa að heilbrigðum og
hyggilegum rekstri. Jafnframt
ætti félagið sjálft, a.m.k. þegar
fram líða stundir að hafa í
þjónustu sinni verkfræðinga og
sérfræðinga á sviði bókhalds,
áætlanagerða og fjármála al-
mennt, sem gerðu hvort tveggja
í senn að athuga tillögur þær,
sem fram kæmu frá einstakl-
ingum og fyrirtækjum, en einn-
ig að hafa frumkvæði að at-
hugun á verkefnum, sem hugs-
anlegt væri að ráðast í hér á
landi. Þegar slík verkefni hefðu
verið rannsökuð til hlítar og
sýnt þætti, að heppilegt væri
að hefja einhvern rekstur, ætti
félagið sem slíkt að hafa frum-
kvæði að stofnun nýs félags
um þann rekstur og taka þátt
I félagsmynduninni, en selja síð
an hlutafé sitt, þegar fyrirtæk-
ið væri farið að ganga vel.
Að sjálfsögðu yrði stofnun
eða félag sem þetta að hafa yf-
ir að ráða verulegu fjármagni
og skal hér leitazt við að gera
grein fyrir hugmyndum um það,
hvernig þess mætti afla. Ekki
væri óeðlilegt að Verzlunar-
bankinn og Iðnaðarbankinn
hefðu frumkvæðið að stofnun
slíks félags, ásamt tryggingar
félögum og öðrum fyrirtækjum
og einstaklingum, sem hvað
mest trausts njóta hér á
landi. — Ætti að losa þessa
banka og tryggingarfélögin
að öllu eða einhverju leyti
við skuldbindingar þær, sem
nú hvíla á þessum aðilum um
fjárframlög til framkvæmda á
vegum hins opinbera, beint eða
óbeint, gegn því að þeir verðu
ekki minna fé á næstu árum
til styrktar fjárfestingarstofn-
uninni, ýmist með hlutafjárfram
lagi eða löngum lánum. Ætti
það að vera kappsmál og hags
munamál þessara aðila allra að
verja frekar fé sínu í þessum
tilgangi en ráðstafa því
beint í þágu ríkisins og fram-
kvæmda þess.
Þegar tekizt hefði að afla lof
orða um hlutafjárframlög með
þessum hætti, sem t.d. greidd-
ust á 5 árum og nema mundu
tugum milljóna króna, ætti að
reyna að fá nokkur hundruð
menn og sem flest fyrirtæki,
sem þjóðin ber traust til, til
þess að gerast stofnendur fé-
lagsins og heita fjárframlögum
sem greiðast mættu á nokkrum
árum. Virðist ekki óhófleg bjart
sýni að áætla loforð þessara
aðila, t.d. 20 milljónir króna,
ef vel væri að málinu staðið
og beztu menn á hinum ýmsu
sviðum í þjóðfélaginu fengnir
til að beita sér. Ef aðilar, er
hefðu yfir miklu reiðufé að ráða
eins og t.d. Aðalverktakar og
fyrirtæki eins og Lloftleiðir
fengjust til alvarlegs samstarfs,
ætti þessi upphæð að geta orðið
mun hærri.
f framhaldi af þessu ætti síð-
an að hefja almennt hlutafjár-
útboð.
Þá er fyllsta ástæða til að
ætla að IFC International Fin-
ace Corporation, — Alþjóðalána
stofnunin, mundi vilja styrkja
og efla slíka stofnun bæði með
hlutafjárframlagi og lánum til
langs tíma. Sú stofnun hefur
mikinn hug á að aðstoða ís-
lendinga og ætti að mega ætla,
að hún teldi ekki í of mikið
ráðizt að kaiupa blutafé fyrir
t.d. 20—30 milljónir og lána
svipaða upphæð eða e.t.v. tals-
vert hærri, ef að minnsta kosti
50—70 milljónir söfnuðust í hlut
afjárloforðum hér innanlands,
sbr. það sem áður segir.
Loks virðist svo eðlilegt, að
eitthvað af fé því sem Fram-
kvæmdabankinn hafði undir
höndum, yrði lánað þessari stofn
un til langs tíma, en óæskilegt
að ríkið þyrfti að vera hlut-
hafi í stofnuninni, einkum þar
sem IFC vill að stofnanir og
fyrirtæki sem það styrkir sé
sem mest í höndum einstaklinga
og félaga.
Mjög æskilegt er að geta þeg
ar skýrt frá einhverjum verk-
efnum sem fjárfestingarstofnun
in mundi taka þátt í, og er
þar t. d. um að ræða olíu-
hreinsunarstöð og sjóefnaverk-
smiðju. í annan stað mætti hefja
undirbúning að vinnslu úr áli
eins og rætt hefur verið um
af hálfu fyrirtækis, sem fram-
kvæmdastofnunin beitti sér fyr
ir að risi upp.
Hugsanlegt væri að fjárfest-
ingarfélagið gæti gripið inn í
þegar Eimskipafélagið verður
að losa sig við eigin hlutabréf,
sem það sjálft á nú, sem vafa-
laust verðiur, ef ný hlutafélaga-
löggjöf verður samþykkt. Einn-
ig mætti vera að félagið gæti
eitthvað hjálpað til að breyta
þeirri erfiðu aðstöðu, sem Flug
félagið er í og endurskipuleggja
Bæjarútgerðina í Reykjavík og
eða Hafnarfirði, auk aðstoðar
við endurskipulagningu smærri
félaga, sem kynnu að hafa hug
á að auka fjármagn sitt og
bæta rekstur. Loks væri svo
hægt að skýra frá því, að til
athugunar væri fjárfesting í nýj
um miðlungs eða smáfyrirtækj-
urh, sem ýmsar hugmyndir eru
uppi um og fyrirtækjum, sem
endurskipulögð væru eða sam-
einuð. i
Auk eðlilegra vaxta af láns-
fé því, sem Fjárfestingarfélagið
mundi veita einkafyrirtækjum
og arðs af hlutafé yrði hagnað-
ur þess fyrst og fremst byggð-
ur á sölu hlutabréfa, sem félag-
ið hafði áður keypt, en hækk-
að hefðu í verði. Þegar um
smáfyrirtæki er að ræða, mundu
þau væntanlega seld meðeig-
endum eða öllu helur aðaleig-
endunum þar sem félagið mundi
yfirleitt ekki vera meirihluta-
eigandi að hlutafé. En þegar
um stærri félög væri að ræða
yrðu bréfin seld á þeim vísi að
verðbréfamarkaði, er hér hlýtur
að rísa, áður en langt um líður
og með almennum auglýsingum.
Reynslan er sú að hlutabréf, í
vel reknum fyrirtaékjium hækka
mjög f verði og ekki mun ó-
algengt að verðmæti þeirra tvö
faldist á 3—5 árum og jafnvel
skemmri tíma, þótt talsverður
hluti þeirrar hækkunar sé eðli
lega af völdum verðþenslu. Ætti
því að geta orðið um veruleg-
an gróða félagsins að ræða inn
an fárra ára, en að sjálfsögðu
verður fjárfesting í hlutafé fé-
lagsins að byggjast á gróðavon
sem á að geta verið mikil.
Auðvitað þarf mjög rækileg-
an undirbúning að því er varð
ar stofnsamning og samþykkt-
ir slíks félags, og í því efni
mundi IFC örugglega leggja
fram alla þá aðstoð, sem óskað
væri eftir. Þarf þar sérstak-
lega að gæta reglna, sem tryggja
eðlilegan arð og áhrif hluthaf-
anna á stjórn félagsins, svo að
menn hafi trú á því, að kaup
hlutabréfa í fjárfestingarstofn-
uninni sé, skynsamleg fjárfest-
ing. Er í því efni um marg-
vísleg ákvæði að ræða, sem
ekki skal farið út í að sinni.
Ef áform sem þetta tækist,
og unnt yrði að tryggja Fjár-
festingarstofnuninni t.d. 200 mill
ónir króna fjármagn í heild,
hlutafé og lánsfé, innan fárra
ára, mundi það auðvitað hafa
gífurlega þýðingu fyrir atvinnu
lífið um land allt og mjög stuðla
að því að auka trú manna á
mátt og tækifæri einka- og fé-
lagsrekstur, auk þess sem heil-
brigð verðbréfaviðskipti munu
þá hefjast. Þess vegna tel ég
mjög mikilvægt að unnið verði
að framgangi þessa stórmáls".
VERKEFNI FRAMKVÆMDA-
FÉLAGS
Ekki er því að leyna, að sum-
um þeim, sem ég hef sýnt þetta
plagg, hefur fundist bjartsýn-
in helzt til rrtikil, og vel má
vera, að erfitt reyndist að
koma svo öflugri stofnun á
fót, þótt ég haldi hins vegar,
að það gæti tekizt ef athaafna-
menn snéru bökum saman. En
að sjálfspgðu mætti hugsa sér
að hefjast handa í miklu smærri
stíl.
Ef t.d. 500 einstaklingar og
fyrirtæki ákvæðu að leggja að
meðaltali 20 þús. krónur hver
í slíkt félag á næstu tveimur
árum, — 10 þús. hvort árið —
væri um að ræða-10 millj. króna.
Slíkt fyrirtæki gæti hafizt
handa um að rannsaka mögu-
leika á því að koma upp arðvæn
legum ísl. atvinnufyrirtækjum.
Það gæti t. d. fylgzt með rann-
sóknum og undirbúningi að
byggingu sjóefnaverksmiðju, það
gæti tekið olíuhreinsunarmálið
upp að nýju og athugað,
hvort grundvöllur væri fyrir
því að hefjast handa um meiri-
háttar efnaiðnað, t.d. í sam-
vinnu við útlendinga og fleira
og fleira.
Á hinn bóginn eru slík störf
ekki á færi einstaklinga, enda
mundi mönnum sjálfsagt ganga
erfiðlega að skilja, að einstakl-
ingur, sem beitti sér í slíkum
málum, þyrfti að fá greiðslu
fyrir erfiði sitt og fjárútlát,
en hins vegar mundi slíkt félag
frumkvöðla að sjálfsögðu selja
vinnu sína og hugmyndir, ef
því tækist að koma á laggim-
ar heilbrigðum og arðvænleg-
um fyrirtækjum.
Athafnamenn hafa raunar á
seinni árum auðveldlega leyst
svipuð viðfangsefni, t.d. með
stofnun Verzlunarbankans og
Iðnaðarbankans, og líklega er
vandfundið dæmi, hvar sem leit
að væri, um afrek eins og stofn
un Eimskipafélags fslands var,
er 13000 landsmenn tóku þátt
í því að koma á fyrirtæki til
að reka siglingar.
Við hugsanlega stofnun fram
kvæmdafélags nú og annarra
félaga, sem það beitti sér fyrir
að upp risu, yrði hagkvæmis-
sjónarmið að ráða, og gæta yrði
þess frá upphafi, að málum yrði
þannig hagað, að hluthafarnir
bæru verulegan arð úr býtum,
þannig að fjárfesting í hluta-
félögum væri eftirsóknarverð,
beinlínis af þeim einu eðlilegu
ástæðum, að menn ætla sér að
hagnast á þátttökunni.
Ég hef þá gert grein fyrir