Morgunblaðið - 23.10.1968, Blaðsíða 11

MÓRGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 23. OKTÓBER 1968
11
Pr. Bragi Jósepsson:
Aldarfjórðungs stöðnun íslenzkra fræðslu-
mála má rekja til úrelts fræðslukerfis
Einn ágætur skólamaður hafði
orð á þvi á þessu ári, að stór-
kostlegar framfarir hafi orðið í
íslenzkum skólamálum á síðustu
árum. í þessu sambandi vil ég
vekja athygli manna á þeirri
staðreynd að á tveim síðustu ára
tugum, eða frá því um lok heims
styTjaldarimnar síðari, hafa orð-
ið meiri framfarir á sviði tækni,
vísinda og almennrar velmegun-
ar en dæmi eru til. Þegar þetta
er haft í huga er gagnlegt að
vitna til orða Ármanns Snævarr,
er hann viðhafði í ræðu er
hann flutti á háskólahátíð 1964.
Þar segir rektor háskólans á
þessa leið: „Eitt er víst. Vér er-
um mældir með alþjóðalegri mæli
stiku, og viðmMun vor sjálfra
verður að vera alþjóðleg í eðli
sínu. Það er sjálfsblekking ein-
ber að beita þar annari við-
miðun."
Það er óbifanleg skoðun mín,
að ýrnsir þjóðfélagshættir hér á
landi hafi beinlínis stuðlað gegn
eðlilegri þróun þjóðfélagsins og
þar af leiðandi orðið til þess að
kostað hafa þjóðina meira en
metið verður til fjár. Ég mun að
þessu sinni einskorða mig við
þjóðfélagshætti, sem beint eða
óbeint grundvallast á fræðslu-
kerfi' þjóðarinnar.
Reglur og kerfi miða að því
að staðfgsta og viðhalda stöðu
þjóðfélagsins og þar af leiðandi
hamla gegn breytingum. Vöxtur
og þróun eru eðli heilbrigðs þjóð
félags. Regfur og kerfi, sem þjóna
þörfum nútímans stuðla því að
að skýra og hagræða þeim störf-
um og viðfangsefnum, sem úr-
lausnar bíða. Á þann hátt stuðla
reglur og kerfi að auknum af-
köstum og hagkvæmari úrlausn
almennra vandamála. Þegar þegn
ar þjóðfélagsins skynja að ein-
stakar reglur og kerfi þjóna
ekki lengur tilgangi sínum ber
að endurskoða starfsemi þeirra
þjóðfélagsstofnana sem á þeim
grundvallast.
Stundum er rætt um íhalds-
söm öfí þjóðfélagsins og er þá
meðal annars átt við þær þjóð-
félagsstefnur, sem leitast við að
viðhalda einstökum þjóðfélags-
legum og menningarlegum verð-
mætum, og það oft á kostnað
inýrra og erlendra hugmynda.
Með þessa skflgreiningu í huga
erum vér öll að einhverju leyti
ihaldsmenn. Afstaða vor til móð-
urmálsins, sögu og menningar
ber þess greinilega vitni að menn
ingararfur þjóðarinnar er oss ÖK
um ómetanlegur, og þegar á reyn
ir stöndum vér öll sem einn
maður um varðveizlu þessa dýr-
mæta arfs. Agreiningur vor staf
ar, aftur á móti, af því að vér
höfum ólíkar skoðanir um fram-
kvæmd og skilgreiningu einstakra
þjóðfélagálegra viðfangsefna. það
sem oft hefur ruglað menn i
riminu f háttum og framferði
stjórnmálamanna bæði hér á
landi og meðal annarra þjóða,
er einmitt oft tengt þessum mál-
um.
Fyrir nokkru hlýddi ég á
merkan fyrirlestur, sem enski
þjóðfélagsfræðingurinn Brian
Hoímes fiutti við Peabody Kenn
araháskólann í Bandaríkjunum
um efnið, „Afstaða Breta til
bandarískra fræðslumála." Það
kom mér vitanlega ekki á óvart
þegar fýrirlesari hóf ýtarlegan
samanburð á hinum hugsjóna-
lega grundvelli bresks og banda
rísks þjóðfélags. Á þann hátt
tókst fyrirfesara að skýra fram-
kvæmd ákveðinna þjóðfélagsmála
á grundveili þeirrar skiígrein-
ingar, sem bandariska þjóðin hef
ur markað, og á hinn bóginn,
að skýra mat Breta á banda-
riskum þjóðfélagsháttuan á grund
velli þess mats, er Bretar hafa
mótað gagnvart sömu vandamál-
um í sínu eigin þjóðfélagi. Ef
ekki er fyrir hendi skilningur
á því, að þjóðfélagskerfi og starfs
hættir einstakra þjóðfélagsstofn
ana byggjast á hugsjónlegum
grundvelli, er algerlega vonlaust
að meta á raunhæfan hátt form
og starfshætti þeirra þjóðféfags-
stofnaua, sem um ræðir.
Afstaða vor íslendinga tií
menntunar hefur frá fornu fari
einkennzt af þeirri stefnu, að
menntun sé fyrst og fremst fræði
mennska, sem í hreinustu mynd
sé ekki hagsmunaleg í eðli sínu.
Hin hlið þessa máls kemur fram
í afstöðu vorri til alþýðumennt-
unar, sem mótast hefur sam-
kvæmt skflgreiningu vorri á al-
mennri lágmarksþekkingu. Að
öðru leyti hefur hið hagnýta gildi
menntunar verið hulið. f fram-
kvæmd varð þetta því þannig,
að menn gengu menntaveginn
til þess að fá réttindi. Mennt-
unin var því ekki hnitmiðuð,
sem undirbúningur til starfs,
hefdur hnitmiðuð, sem fræðsla
einstakra námsefna, sem í mörg-
um tilfellum var lítið annað en
utanbókarlærdómur.
f hinu fámenna þjóðfélagi voru
hefur sú skoðun verið nokkuð
rótföst að offjölgun geti
orðið meðal menntamanna.
Þegar haft er í huga að
menntun var fyrst og fremst
leið til að afla mikilvægra rétt-
inda innan þjóðfélagsins er eðli-
legt að þeir, sem réttindanna
höfðu aflað vifdu gera nokkuð
til að viðhalda þeim og með því
tryggja réttarstöðu sina og ann-
arra réttindahafa, innan þjóðfé-
lagsins. Hér er þó ekki ein-
ungis um að ræða lýsingu á ís-
lenzkum háttum heldur er hér
um að ræða fyrirkomulag og
hætti, sem rekja má til miðalda,
bæði hér á meginlandi Evrópu.
Á síðustu árum hafa stórkostleg
ar breytingar orðið á skóla- og
fræðslumálum annara þjóða og
samfara því hefur afstaða al-
mennings og mat á stöðu skót-
ans, sem þjóðfélagsstofnunar tek
ið verulegum breytingum. Hér á
fslandi sitjum vér enn uppi með
þann úrelta hugsunarhátt, sem
stendur í vegi fyrir því að vér
getum nýtt að fullu þá mögu-
leika sem frjáls menntun fyrir
alla æskulandsins veitir. Mennta
skólar og háskóli eru enn sem
fyrr, fyrst og fremst stofnanir
þar sem menn leggja á sig nám
til að öðlast réttindi innan þess
þrönga ramma, sem skótamennt-
un vor grundvallast á. Önnur
framhaldsmenntun, hér á landi,
hefur af þessum ástæðum, liðið
stórlega vegna þess úrelta hugs-
unarháttar og skilningsleysis.
Fólkið í tandinu hefur fyrir
löngu áttað sig á þessu órétti.
Alþýðan gerir sér fulla grein
fyrir því, að mennt er máttur,
ekki einungis fyrir embættis-
mervn, fræðimenn og visinda-
menn, heldur einnig fyrir alla
alþýðu. Einn af hagfræðingum
vorum, Jónas Haralz, hefur bent
á, að auknum hagvexti fylgi
hlutfallsleg fækkun fólks er ynni
við frumatvinnuvegina, en hlut-
fallsleg fjöfgun meðal þeirra er
vinna við ýmisskonar úrvinnzlu,
iðnað og þjónustu. Hér er um
mikilvægar og gagnlegar bend-
ingar að ræða, sem forráðamenn
skólamála gætu ihugað, og ef til
villnýtt, ef vilji væri fyrir hendi
til umbóta.
Vér lifum á c>ld tækni, sem
náð hefur svo langt, að margt
af því, sem áður fyrr krafðist
nákvæmra og skarpra hæfiteika
einstaklingsins er nú unnið hrað
ar og með meiri nákvæmni af
rafheilum, en mannlegur hæfi-
leiki getur jafnast á við. Vér
vitum ekki hver áhrif þessi þró-
un mun hafa á menningu þjóð-
anna, en vér vitum eitt, að vér
getum ekki staðið auðum hönd-
um, agndofa yfir þeim afrekum
sem visindi og tækni hafa leitt
yfir mannkynið. Þjóðin styrkir
á engam hátt meruningararfleifS-
ina með því að emangra sig frá
FYRRI HLUTI
% , 11_______
Dr. Bragi Jósepsson
tækniþróun og vísindum nútím-
ans. Það er einmitt með því að
nýta þessa vísindatæknd, sem
þjóðinni mun auðnast að við-
halda þeim menningararfi og því
þjóðerni, sem er oss öllum svo
mikils virði. f þessum efnum hef-
ur klemzkt skólakerfi brugðizt
hrapalega. Starfsemi íálenzkra
vísindamanna og fræðimanna er
takmörkuð við fáar stöður, þröng
starfsskifyrði, skikningsKeysi
stjórnarvaldanna, takmarkað fjár
magn og takmarkaða aðstöðu til
samvinnu við aðra vísindamenn
í sömu, eða skyldum greinum.
Hvað störf þessi sjálf snertir,
að öðru leyti, gilda í mörgu hin-
ir einstaklega frumstæðu hætt-
ir, svo sem um stöðuveitingar
embættismanna og aðstöðu þeirra
sem ráðnir hafa verið í opin-
berar stöður til þeirra, sem ný-
lega hafa lokið námi eða öðlast
réttindi í sömu grein. Hér er
um að ræða hið furðulegasta
andrúmrfloft, sem ekki þekkist
meðal annara siðmenntaðra þjóða.
f hvert skipti sem ég heyri
íát íslenzks pilts eða stúlku er
ég minntur á það mikla starf,
sem býður óleyst. f hvert skipti,
sem ég minnist þess mikla starfs
er ég ennfremur minntur á þá
andlegu ‘ fjötra, sem æska vor
hefur verið hneppt í vegna ó-
mannúðle^-a þjóðfélagshátta og
andlegrar formyrkvunar. Það er
sagt að Bandaríkjamenn hafi
misst 28 þúsund hermenn $ styrj-
öldinni i Víetnam. Ef metið er
í tölulegum einingum er lái eins
ungs manns á ÍSlandi sambæri-1
legt við fall eitt þúsund banda-
rískra hermanna. . Þó að þessi
samanburður sé að mörgu leyti
óraunsær ætti oss öflum að vera
ljóst hve mikils virði þjóðfédagi
voru eru starfskraftar hvers og
eins dugandi æskumanns og konu.
En hvað gerir svo þjóðfélag vort
til þess að hagnýta þessa mikils-
verðu einstaklinga, sem hver um
sig er þjóðfélagi voru dýrmæt-
ara en hundrað einstaklingar eru
öðrinn þjóðum? Þessari spurn-
ingu verður sennilega aldrei að
fuMu svarað, en því miður er
margt sem bendir til þess að
þjóðin hafi ekki borið gæfu til
að veita æskunni þá aðstöðu til
vaxtar og þroska, sem samrým-
ist kröfum nútímans. Menntunar
kerfi þjóðarinnair hefur fyrst og
fremst verið ofurselt því megin-
markmiði að skapa fámenna
valdastétt og um leið vanrækt á
eftirminnilegan hátt það mark-
mið, að auka almenna þekkingu
og starfshæfni á einstökum svið-
um.
Flestir munu viðurkenna að
efnahagsleg velmegun þjóðfélags
ins stuðlar að aukinni hamingju
þegnanna, og sömuleiðis að efna
hagsleg velmegun byggist að veru
fegu leyti á menntun og hæfni
einstaklingsins. í nútíma þjóð-
félagi hefur menntim, af þess-
um ástæðum, tekið á sig nýtt
form. Réttindi þau sem mennt-
un og próf veita marka að veru-
Iegu leyti efnahagslega aðstöðu
einstaklingsins. Hér á landi hef-
ur skólakerfið vanrækt átakan-
lega framhaldsmenntun allra
þeirra unglinga, sem ekki fengu
réttindi til háskólanáms, og þar
með hefur réttarstaða þessa
stærsta hóps þjóðfélagsins ver-
ið berfega afskipt. f öðru lagi
hefur þjóðfélagið sjálft liðið fyr-
ir þá sök að hæfileikar þessa
fólks hafa ekki verið nýttir sem
skyldi. Vegna sérstakrar áherzílu
á próf og námshraða hefur þjóð-
félagið réttlætt þá stefnu, að gera
menntastofnanir fyrst og fremst
að tækjum til takmarkaðra rétt-
indaveitinga. Hið hagkvæma og
raunhæfa gildi menntunar hefur
þannig verið vanmetið þjóðfélag
inu til ómetanlegs tjóns. í dag
þarf þjóð vor á hverjum ein-
staklingi að halda og ekki nóg
með það, hefdur þarf þjóðin að
sjá til þess að starfsorka hvers
einstaklings megi nýtast sem bezt
þeim sjálfum og þjóðarheildinni
til hagsbóta.
Sumir segja að vér leggjum
of mikla áherzlu á efnahags-
lega velmegun. Þessi ásökun er
óréttlát því að efnahagsleg -vel-
megun er ein af eftirsóknarverð-
ustu gæðum, sem einstaklingar
og þjóðféiög sækjast eftir. Á
grundvelli þess mats er það rétt-
indamál vort að stuðla að fullri
nýtingu á hæfileikum allra þegna
þjóðfélagsins, og jafnframt mót-
mæla þeirri stefnu, sem hefur
gert menntastofnanir vorar að
tækjum rikisins til þess að velja
fámennan hóp til sérréttindaað-
stöðu í þjóðfélaginu. Á þennan
hátt hefur þjóðfélagið vanmetið
hið raunhæfa gildi menntunar
fyrir almenning. Með þessu er
ekki verið að gera lítið úr meiri-
háttar embættisstörfum, né held
ur þeirri nauðsyn að velja hæfa
menn til mikilvægra áhrifastarfa.
Slíkt er hverju þjóðfélagi nauð-
synlegt. En einnig er það hverju
þjóðfélagi nauðsynlegt að stuðla
að fullri nýtingu á hæfileik
hvers einstaklings, þeim sjálfum
tif gagns og þjóðarheildinni til
hagsbótar.
Fyrir aðeins fáiun árum barð-
ist stór hópur islenzkra foreldra
fyrir því að börn þeirra fengju
að ganga í skóla, ganga mennta-
veginn, eins og það jafnan var
nefnt. Meðal þessara foreddra
voru margir sem höfðu einungis
gengið í skóla í nokkrar vikur.
Aðstæður voru þá slíkar, að að-
eins er á færi þeirra, sem það
reyndu að lýsa svo vel að skilj-
ist. Þessir foreldrar skildu einn-
ig fijótt að mennt er máttur,
og þess vegna var það draumur
þeirra, að börn þeirra nytu betri
menntunar en þeir höfðu notið
sjálfir. En nú hefur margt breytzt
á fáum áratugum. Börmn sem
fæddust á árunum milli heims-
styrjafdanna og til loka síðari
heimsstyrjaldarinnar hafa séð
nýja kynalóð vaxa upp. Þróun
hinna síðustu áratuga hefur
einnig verið með þeim hætti að
betur hæfir að líkja henni við
margra alda þróun fremur en
þróuTi rúmra tveggja áratuga.
Foreldrarnir, sem nú eiga börn
á skólaskylduafdri horfa með ugg
til framtíðarinnar, því margir
þeiira hafa haft aðstöðu til að
sjá með eigin augum hvflíkt end
emis stjórnleysi hefur ríkt í
skólamálum þjóðarinnar á undan
förnum tveim áratugum. í dag
er það æska þjóðar vorrar, sem
hefur risið upp til mótmæla og
öll alþýða landsins er reiðubúin
til að sameinast í baráttunni fyT-
ir menntun, sem hæfir þeirri öld
sem vér Kfum á. Þjóðin öU mun
sameinast, hvar í flokki sem menn
standa. Sigur þessa máls er rétt-
‘lætiskrafa æskunnar í dag, og
þess vegna ber oss öllum að
vakna til dáða, því dagur fram-
kvæmda er risinn.
Á undanförnum tveim árum
hafa orðið miklar umræður um
fræðílukerfið og skólaméAim í
landinu. Gagnrýni hefur verið svo
almerm að vart hefur heyrzt
nokkur andbára til varoar þvl
skólakerfi, sem vér búum við.
Hinn 31. maí, s.l. bar þó svo
við, Jóhann Hannesson prófess-
or hóf innreið sína til verndar
kerfinu, með greinafíokki, und-
ir fyrirsögninni: „Flest er í lagi
með fræðídukerfið.“ Við lestur
þessa skilmerkilega greinaflokks
verður þó ekki komið auga á
eitt atriði til staðfestingar á þess
ari furðulegu fyrirsögn. Á hinn
bóginn er hægt að greina nokkra
tugi staðhæfinga, sem benda frem
ur til þess að flest sé í ólagi
með fræðslukerfið, enda af miklu
að taka. Greinarflokkur J.H. er
mjög athyglisverður og gefur
kærkomið tiíefni til skilgreining
ar á þeim hugsjónalega gTund-
velli, sem núverandi skólakerfi
byggist á. Það fyrsta sem vekur
sérstaka athvgli við lestur gTeina
flokksins, er að fyrirsögnin
Btendur í engum rökrænum tengsl
Hm við efnið sjálft. Skilgreining
J.H. á hugtakinu skólakerfi er
algerlega út í hött og á ekkert
skylt við þá skilgreiningu, sem
almennt er notuð nú á dögum.
Það verður þó að teljast góðra
gjalda vert begar höfundur ger-
ir tilraun til þess að skilgreina
merkingu ein«=takra v>ugtaka. end
mun það, hvað sem öðru liður
vera réttur hvers heiðarlegs
fræðimanns. En þar sem J.H.
hefur greinaflokk sinn á orðum
Jóns Sigurðssonar. „Það sem al-
menning heilum viðkemur. á að
vera öllum kunnugt." tel ég á-
stæðu til að gera n«kkra grein
fyrir þeim tvískinning, sem virf
ist korna fram í greinaflokki höf
undar.
Þegar litið er á bjóðféTagið
Framhald á bls. 17