Morgunblaðið - 15.12.1968, Page 10

Í 10
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 15. DESEMBER 1968
JOKMEITIR - LISTIR
BÓKMEITIR - LISTIR
BOKMEiTIR - LISTIR
-. LISTIR
Menntamálin í deiglunni
/ MENNT ER MÁTTUR. 214 bls.
Hlaðbúð h.f. Rvík 1968.
í HVAÐ er háskóli, akademísk
menntun, vísindi, menning? í
bókinni Mennt er mábtur er
þeim ispurningum eCkki svarað
tæmandi, sem ekki er heldur við
að búasit. En einkar 3kýru ljósi
er þó bruigðið yfir þau mál í
saiutján greinum bókarinnar, en
þær fjalla um Háskúla íslands,
aílgengustu hláiSkólagreinar hér
og erlendis og rannsókna- og vís-
j indastofnanir þjóðarinnar.
| ÍHugtakið hiáskóli hefur löng-
| um svifið í lausu lofti fyrir hug-
; ökofssjónum Íslendinga og bland
[ azt ýmiss konar geðflækjum,
' duttlungum og kenmdum. Saga
var sögð af greindum bónda, sem
formælti lærðum mönnum í öðru
hverju orði, en lagði þó ofur-
ir rættust ekki og hafa ekki enn
rætzt“.
Á eftir grein rektors fer Bóka-
safnspistill og fjallar einnig um
málefni Háskólanis; Einar Sig-
urðsson skrifar um bókasafns-
mál stofnunarinnar, og upplýsir,
að þeim sé harla ábótavant.
„Framtíðarlausn fæst vitaskuld
ekki, fyrr en byggt verður bóka-
safnshús“, segir hann.
Vésteinn Ólason Skrifar um
starfssvið og hlutverk íslenzku-
fræðinga og kemur víða við, ger-
ir t.d. grein fyrir niámi og próf-
um í fræðigreininni, eins og
hvoru tveggja er nú háttað sam-
kvæmt tilitölulega nýlegri reglu
gerð.
íÞá víkur Vésteinn að íslenzku-
kennslu í skólum, og eru hug-
leiðingar hans um þau miál sér-
lega aithyglisverðar. Telur Vé-
og geri sér ljóst að við þurfum
að beita sérstökum aðferðum á
mangan hátt, er hitt þó engu
síður augljóst að við hljótum að
geta lært ákaflega margt af er-
lendurn þjóðum á þessu sviði
sem öðrum“. ,
Sem ég las þessa réttmæitu at-
hugasemd Vésteins Ólasonar,
komu mér í hug svokölluð „drög
að niámsskrá í íslenzku“ (ætluð
gagnfræðaskólum), er sáu daigs-
ins ljós á síðast liðnu hausti, þar
sem leitazt var við að breiða yf-
ir skussaháttinn með spekings-
legu, en innantómu snakki.
Getur ekki reynzt dýrt spaug
að feila einum tunguliprum
streber raunverulegt úrslitavald
þó ekki sé nema yfir einstökum
slíkum hlut og það jafnt — og
ekki síður — þó maðurimn sé
elskaður og virtur í siinni klíku?
menntaimanns í nútíma þjóð-
félagi.
Arinbjörn ræðiir um stöðu
læknisins í nútímaþjóðfélagi
sem menntaimanns, vísinda-
manns og embættismanns, og
Erlendur Jónsson
skrifar um
BÓKMENNTIR
kapp á að koma sonum sínum til
mennta og gera þá að lærðum
mönnum.
| í bændaþjóðfélagimu gamla
; var litið svo á, að hver sá, sem
tæki ekki tii höndunum, væri
I iðjuleysingi og ómagi á vinmandi
; fóiki. Meðan íslendingar lutu
stjórn Dana var líka litið á em-
bættismenn sem hálfgerða full-
trúa erlendrar drottnunar. Nú
eru aðstæður gerbreyttar. En
gömlu viðhorfin eru etoki með
ölHu úr eögunni.
_ Hvað er þá orðið otokar starf?
Ármann Smævarr refctor ritar
tyrstu greinina í Mennit er mátt-
ur, Hugleiðimgar um Háskólann
á fullveldisafmæli. Rektor er
. kkorinorður að vanda.
f „Ég ætla“, segir hann, „að
I vonir um skjótan vöxt Háskól-
! ans haifi verið næsta ríkar i hug-
um margra góðra Íslendinga, er
! fulilveldið gekk í garð. Þær von-
steinn, að fyrir lönigu sé „orðin
þörf á gagngerðri endurskipun
móðurmiállskennslu".
„Það þýðir ekki“, segir Vé-
steinn, „að ráðast að einu og einu
Skólastigi heldur verður að end-
urskoða frá grunni og í sam-
hengi.... íalen Zk uke n n glan á
öllum skólastigum komi í einu til
endurskoðunar".
Vésteinn bendir lfka róttilega
á, að „nærri mun láta að ís-
lenzkukennsla á þessari öld hafi
verið í skólum hér án tengsla við
móðurmáls- og bókmennta-
kennslu annarra þjóða. Þetta er
mjög óheppilegt. Þótt menn við-
urkenni sérstöðu íslenzkunnar
Hverfum svo að næstu grein.
Þór Vilhjálmsson skrifar um ís-
lenzka lögfræðinga og þau fjöl-
mörgu og sundurleitu störf, sem
þeir gegna í þjóðfélaginu. Grein
Þórs er bæði nákvæm og fróð-
leg, ekki sízt með hliðsjón aí
þeirri staðreynd að lögin koma
hverjum manni við. En „lög-
fræðin er gömul grein“, segir
Þór, „sem á sér sínar eigin starfs-
aðferðir, og þær eru þess eðlis,
að líklega munu raunvísinda-
menn nútímans telja þær alls
engin vísindi“.
Arinbjörn Kolbeinsson skrifar
greinina: Staða læknisins sem
víkur einnig að félagslegri stöðu
hans. Mörg eru þau atriði í grein
Arinbjörns, sem væru umræðu
ag umhgsunar verð, en hér verð-
ur aðeins drepið á eitt, sem hlýt-
ur að varða efcki aðeins fólkið
úti um breiðar byggðir þessa
lands, heldur einnig þjóðtfélagið
sem heild, sumsé, að „það er
fyllilega tímabært að hugleiða
þá staðreynd“, segir Arinbjöm,
„að Skorti læknisþjónustu í ein-
hverju héraði um lengri tíma,
hlýtur það að leggjast í eyði“.
Kirkjunnar þjónn heitir næsta
grein, skrifuð af séra Sigurði
Hauiki Guðjónssyni. Búið er að
drepa á kirkjunnar mál framar í
bókinni, því Þór Villhjálmsison
talar um „hnignun prestaiveldis-
ins“.
Hugleiðingar séra Sigurðar
eru nokfcuð samstafa þeirri at-
hugaisemd.
Ungur maður, sem leggUr út í
prestsstarfið, „mætir tómlætinu
spariklæddu". Og svo miá hann
ganga á hólm í miskunnarlaius-
um prestkosningum. Séra Sig-
urður lýsir þeirri baráttu þann-
ig:
„Hann boðar til sýniguðsþjón-
ustu í kirkjunni, þar sem þær
eru til, og reynir á a'llan hátt að
syngja svo eftir sé tetoið - eða
hræra hjörtu með ljúfu tali. Á
kvölidum og virkum dögum eru
þó örlög hans ráðin. 'Hann fer
í heimsóknir til manna, hælir
börnum, mat ag 'húsum. Hafi
hom^m vell tekizt setur hann
kross að dagsverki loiknu við
nökkur nöfn á sóknarskránni, og
krossinn þýðir: Minn. Hann held
ur fundi með stuðningsmönnum,
sem drífa til hans af ólíkustu
hvötum: Einn þekkti afa hans,
öðrum skildist um daginn, að
hann væri frændi umsækjand-
ans, nú svo má ökki gleyma kon-
unni, sem heyrði það í gær, að
viðkomamdi hafi alla tíð verið
flokknum trúr. Unga konan, sem
í vændum á að verða prestsfrú,
heldur á hverjum morgni á hár-
greiðslustofu og á kvöldum sit-
uir hún við að breyta kjól eða
kápu. Spennan eykst. Skóla-
bræður verða keppinautar og
þá er komið að þeirri stund, að
slúðurkarlar og kerlingar renna
af stað. Vesalinigs umsækjand-
Lnn kynnist alltaf nýjum og nýj-
um hliðum á sjiálfum sér og
keppinautum sínum og sé þetta
vel heppnuð kosninig fer eng-
inn umssökjanda með heila há
frá orustunni".
Þetta eru orð séra Sigurðar
Haufcs. Hann þorir að tala.
Gústaf E. Páteson á greinina
Verkfræðingar í þjóðfélaginu.
Gústaf telur „sárailitla vísinda-
Framhald á bls. 20
Guðm. G. Hagalín
skrifar um
BÓKMENNTIR
Hafsteinn talar í Vöku
Hafsteinn Björnsson: Nætur-
vaka.
Sjö smásögur. Skuggsjá. Hafn
firði. Prentverk Akraness 1968
Þegar menn fengu vitneskju
jim, að komin væri út bók eftir
Hafstein Björnsson, þá munu þeir
hafa haldið, að hún segði frá
reynslu hans sem miðils eða
væri jafnvel skrifuð ósjálf-
rátt, það er að segja í dásvefni
— eða í ástandi, sem frekar
yTði að teljast svefn en vaka.
En reyndin er önnur. Þessi bók
flytur sjö smásögur, sem bera
þess greinilegt vitni, að þær eru
ritaðar af manni, sem hefur gert
það fyllilega vitandi vits, og það
sem meira er: Þar sem kemur
fyrir eitthvað dularfullt í þess-
um sögum er því yfirleitt þann-
ig lýst, að þeir, sem ekki viður-
kenna, að dularfull fyrirbrigði
aéu annað en ofskynjanir eða
hugarburður, geta gjaman tekið
það þannig — nema þá helzt í
sögunni „Prestur, veittu mér
frið.“ Frú Elínborg Lárusdóttir
ritar stuttan formála sagnanna
— og spsrr, þar meðal annars,
hver muni geta gleymt örlögum
sumra sögupersónanna — og hún
nefnir þar meðal annars gamla
prestinn, sem frá er sagt í þess-
ari sögu. En i lok hennar gerist
•það, að presturinn fer út í kirkju
síðari hluta nætur, eftir að tek-
ið er að birta, og kemur að þrem
ur mönnum, sem sitja hjá leiði
Ólafs gamla, þess manns, sem hef
ur beðið prestinn bæði í draumi
og í vöku að veita sér frið, og
einn þessara manna heldur á
bókarrifrildi. Þeir eru sem sé
að reyna að vekja Ólaf upp.
Prestur stekkur þeim á flótta og
hirðir bókarræfilinn, sem mann-
skepnan hugðist nota til ódæðis
ins. Prestur fer síðan til kirkju
og biður guð „um líkn og frið
fyrir alla menn.“ Sagan virðist
ekki gerast fyrir ýkjalöngu, og
yfir hana bregður ekki blæ til-
finnanlegs óhugnaðar eða forn-
eSkju. Lesandinn fær ekki
einu sinni neitt frekar að
vita um þremenningana og ekki
heldur um bókarrifrildið. Þetta
er og einmitt sú saga í bókinni,
sem sízt hefur tekizt.
Annars eru sögurnar vel og
eðlilega sagðar. Þær gerast all-
ar í sveit og auðsjáanlega á
bernsku- og æskuárum höfundar
ins, þegar sveitavinna og sveita-
líf var enn með sínu aldagamla
sniði. Málið er hreint og nátt-
úrulegt sveitamál þeirrar tíðar
og stíllinn látlaus og yfir honum
ró og stundum sem yfir hann
bregði viðkunnanlegri og hlýrri
birtu. Stöku sinnum verður höf-
undi á að nota með of stuttu
millibili svipað eða sama orða-
lag — en annars famast hon-
um sem byrjanda næstum að
segja með ólíkindum vel á hin-
um 'hálu brautum máls og stíls,
enda verður þess aldrei vart, að
hann sé að rembast við að vera
sérlegur. Myndir þær, sem bann
bregður upp af íslemzkri náttúru
eru eðlilegar — og mér virðist
þær yfirleitt falla vel inn í sögu-
heildina.
Það leynir sér hvergi í þess-
um sögum, að Hafsteinn rekur
þar erindi mannúðar, drengskap-
ar og guðstrúar, en í flestum
sögunum verkar boðskapur hans
alla ekki sem áróður, emda sögu
fólkið yfirleitt gætt lífi og sér-
kennum. Áhrifamestu sögumar
virðast mér Hallvarður og Bæna
dagar. Mönnum svipaðrar gerðar
og Hallvarður hefur svo sem
verið áður lýst í íslenzkum skáld
skap, en samt tekst Hafsteini að
gera Hallvarð eftirminnilegan og
gæða atburðarásina athygl-
isverðri spennu. Þá er og lýs-
ingin á sálarstríði Tómasar bónda
í Bænadögum jafn eðlileg og
hún er átakanleg — og eins er
um einlægnina í trú og von hús
freyju hans. Sögulokin verða og
alls ekki væmin, heldur með
fyllstu líkindum. Sagan Að leiðar
lokum vitnar um listræna nær-
færni, og þá einkanlega sögulok
in. En aftur á móti tekst höf-
undinum ekki jafnvel að enda
Næturvöku-söguna um Pétur
gamla. Gamli maðuriinn verð-
ur of margorður um það, seim
Hafsteinn Björnsson
höfundi er áhugamál að ýta að
lesendanum ... Sama virðist mér
koma til í lok sögunnar SkiLa-
boðin. Þar hefði farið bezt á
að sleppa að minnsta kosti tólf
seinustu línunum. Sagan er bú-
in að hafa tilætluð áhrif á þá,
sem á annað borð geta notið
svona sögu......Og sagan Rós,
þykir mér ekki eins meitluð og
efni standa til svo geð-
felld sem hún er. En héð-
an af verð ég ekki hissa þó
Hafsteinn Björnsson gefi út
sögur, og svo er hann ritfær, að
mér þykir ekki ólíklegt, að ævi-
saga bans mtmi verða allforvitni
leg, en í formála þessarar bókar
segir, að hann hafi þegar skráð
nokkum hluta hennar.
Guðmundur Gíslason Hagalín.
Váboðinn úr Norðurvegi
Hafís við fsland.
Kvöldvökuútgáfan 1968.
Enginn getur metið það eða
tölum talið, hve mikilli óg marg
þættri vá hafísinn hefur yaldið
íslendingum á liðnum öldum, svo
oílt og víða sem hans er getið
í amnáLum og fornuim sögn-
uim. Gleggsta samifellda heim-
ild um hafís við land er
Árferði á íslandi í þúsund
ár eftir hinn mikla og þarfa
vísinda- og eljumanin, Þor-
vald Thoroddsen, en aðeins þeir,
sem hafa gert sér far um að
lifa sig inn í aðstæður íslenzkrar
alþýðu á þeim tímum, sem hún
var arðrænd í góðærinu af er-
lendum kaupmöngurum og stað-
genglum þeirra, en átti sér engia
von utan að komandi hjálpar,
þegar hafís varnaði mönnum sjó
fangs og olli slíku harðæri til
landsins, að jörðina kól eða gróð
ur sölnaði stundum jafnóðum og
ha-nn skaut upp koílinum, geta
leitt að því sæmilega ljósum get
uim, hve átakanlegar hörmungar
harma og hungurkvala hafísinn
hefur boðað hverju sinni, sem
hann lagðist að landi, þótt mis-
jafnt reyndist, hve rækilega sá
vomur gekk til verks og hve
lengi hann lagði helfjötur á
flesta viðleitni tiil bjargar.
Einn af mestu áhugamönnum
okkar um flest, sem til bóta mátti
horfa á fyrstu tveimur áratugum
þessarar aldar, var Guðmundur
Bjömsson Landlæknir. Hann var
sem kunnugt er Húnvetningur
og var ungur á þeim éirum, sem
hafís og harðindi, samfara mann
skæðri sótt, svarf eftirminnileg-
ast að þjóðinni á seinasta fimm-
tungi síðustu aldar og átti sinn
þátt í hrnum miklu flutningum
fólks til Ameríku. Hann varð
síðan sá maður, sem eftirminni-
legast varaði ráðamenn þjóðar
innar við því að láta sér gleym-
ast í góðærinu hver voði gæti
fylgt næstu hafísárum og þeim
Frambald á bla. 20