Morgunblaðið - 03.04.1969, Blaðsíða 1

Þessa mynd fékk Kristján Albertsson frá Halldóri Laxness og
birti meff skrifum um Vefarann mikla. Myndina hafffi teikn-
ari á Ítalíu g-ert.
Gamlar
greinar
um
stórskúld,
hroka, drengjakoll o. fl.
Krístjón Albertsson
um Halldór Laxness
Sama ritstjórnartilskipun
nm páskablaff í ár eins og í
fyrra. Blaffamaðurinn skal taka
frétt effa grein úr gömlu Morg-
unblaffi og bregffa á hana nú-
tímabirtu meff endurbirtingu og
viffræffum viff einhverja sem
þar áttu hlut aff máli. Sömu
vandræðin vekja ósjálfrátt
hugrenningatengsl viff viðfangs
efniff frá í fyrra. Upprifjun á
50 ára gömlum ritdómi um
skáldsögu eftir Halldór Kiljan
Laxness í síðasta páskablaffi,
varff til þess aff ég las þá aff
gamni mínu gamla ritdóma og
ýmislegt, sem skrifað var á sín
um tíma í blöð um rithöfund-
inn og næstu bækur hans á
eftir Barni náttúrunnar.
Fyrir verffur hinn frægi rit-
dómur meff þessum fleygu orð-
um Kristjáns Albertssonar
„Loksins — loksins ..." sem
Ragnarar í Smára taka sér
gjarnan í munn enn eftir 40 ár,
þegar þeir vilja koma blaffa-
mönnum í skilning um aff nú
hafi þeir stórkostlega bók til
sölu. Þaff gæti veriff gaman aff
rifja þessi skrif og önnur frá
sama tíma upp og heyra viff-
horf Kristjáns til þeirra nú.
Sú hin fræga upphrópun Krist
jáns viff útkomu Vefarans frá
Kasmír var á þessa leiff:
LOKSINS — LOKSINS
„Loksins — loksins tilkomu-
mikið skáldverk, sem gnæfir
eins og hamraborg upp úr flat-
neskju íslenzkrar Ijóða- og
sagnagerðar síðustu ára! ís-
land hefur eignazt nýtt stór-
skáld — það er blátt áfrarn
skylda vor að viðurkenna það
með fögnuði. Halldór K. Lax-
ness hefur ritað þessa sögu á
24. aldursári sínu. Ég efast um
að það komi fyrir einu sinni á
aldarfjórðungi að skáld á þeim
aldri semji jafn snjallt verk og
þessi saga hans er. Á 64. gráðu
norðlægrar breiddar hefur það
aldrei fyrr gerzt. Vefarinn
mikli frá Kasmír er ekkert
meistaraverk — en tilþrifin fá-
gæt og glæsileg. Stíllinn víða
gallaður, en yfirleitt kjarn-
meiri, blóðríkari, andríkari,
meira lifandi, hressandi, vilt-
ur og sannur og æskusterkur en
hjá nokkrum öðrum íslenzkum
skáldsagnahöfundi. Þróun tíma-
borins íslenzks sögustíls tekur
hálfrar aldar stökk með þess-
ari bók Laxness."
Það eru stór orð. Kristján
hefur þótzt alveg viss í sinni
sök. Af ritdómum þessara ára
sér maður þó, að hann gat líka
verið óvæginn, ef honum fannst
skáldskaparhæfileikana vanta.
f ritdómi í Mbl. árið 1919 lýsir
hann skoðun sinni á hlutverki
ritdómara og segir m.a.: „Af
engu stendur bókmenntum vor-
um meiri hætta í bili, en hinni
góðmannlegu lítilþægni ís-
lenzkra ritdómara, af geðleysi
þeirra og hugleysi, af tepru-
skap þeirra og tannleysi. Þeir
varast eins og heitan eldinn
að mæla styggðaryrði til nokk-
urs rithöfundar, og allra sízt
þeirra sem minnstir eru að
þroska, menntun og gáfum. Pár
unglingsins, sem er að byrja
að draga til stafs, nýtur sér-
stakrar verndar hinna óskrif-
uðu friðunarlaga, — þá dekra
ritdómarar við á allar lundir.
Stundum verður þetta svo ó-
geðslegt að það minnir á flað-
ur, tilburði og kurteisisöfgar
erlendra knæpuþjóna .. . Það
er heimska, að það sé gild af-
sökun bágbornu skáldriti, að
höf. sé „enn á unga aldri“ eða
„menntunarlaus alþýðumaður"
o.s.frv. Það er engin afsökun
til fyrir lélegu skáldriti. Blátt
áfram engin.“
Vefarinn frá Kasmír varð
Kristjáni Albertssyni þó ekki
einhvers konar opinberun, sem
skyndilega opnaði augu hans.
Trú hans á þessum unga rit-
höfundi á sér aðdraganda. Það
sést t.d. á skemmtilegum smá-
greinum í blöðum, sem hann
skrifar nokkrum árum áður.
Þessi birtist t.d. í Verði 8. nóv.
1924:
ÁHYGGJUR
SKÁLDSKAPARVINA
„Halldór Kiljan Laxness,
hinn ungi gáfaði rithöfundur, er
um þessar mundir, sem oftlega
áður, íslenzkum skáldskapar-
vinum hið mesta áhyggjuefni.
Hann hefir sýnt óvenjulega
hæfileika á yngra aldri, en títt
mun um norræna rithöfunda og
Viff lögffum þessar greinar,
sem skrifaffar voru fyrir rúm
um 40 árum og nú eru rif jaff-
ar upp hér á síffunni, fyrir
Kristján Albertsson. Hvern-
ig koma honum þessi skrif
fyrir sjónir nú? Hinn ske-
leggi höfundur fyrri tíma er
greinilega hófsamari í orffum
og umsögnum nú. Spurning-
unni svarar hann:
— Greinar mínar, sem
Morgunblaffiff tekur upp,
voru skrifaffar þegar ég var
nýorffinn ritstjóri Varffar og
við Halldór orffnir mjög góff-
ir kunningjar. Þó virffast þær
benda til þess aff mér og öðr-
um hafi fundizt ofurlítill of-
látungsbragur á sumu, sem
kom frá hinum unga gáfaffa
höfundi — en vel aff merkja,
ekki honum sjálfum persónu-
lega. Hann hefur alla tíff ver-
ið manna hæverskastur og
ljúfmannlegastur í allri fram-
komu. En semsagt, mér og
öðrum kann að hafa fundizt
hann hafa gott af aff fá of-
urlitla áminningu. Þannig
eru greinar mínar tilkomnar
og vonast ég til aff ekki dylj-
ist aff þær eru skrifaffar í
vinsamlegum anda. Þessar
greinar eru báðar skrifaðar
áffur en hin eiginlega frægff
Halldórs hófst meff Vefaran-
um mikla.
— Þér komuff þar mikið
við sögu. í Skáldatíma talar
Halldór um, aff blaffið Vörff-
ur hafi reynzt honum vel,
þegar hann var að skrifa
Vefarann mikla frá Kasmír
suffur á Sikiley. Þér voruff
þá ritstjóri blaðsins, var þaff
ekki? Hvernig var þetta?
— Viff Halldór Laxness
borðuffum saman niffri á Hót-
el ísland kvöldið áður en
hann fór af landi burt. Ég
lofaði aff reyna aff fá blaff-
stjórn mina til að fallast á að
ég sendi honum ritlaun fyrir
greinar, og það tókst. Þaff er
alveg rétt, hann minnist á
þetta í Skáldatíma.
— En segir aff Árni Jóns-
son hafi veriff ritstjóri?
— Þaff er auffvitaff mis-
minni. Halldór ruglar þessu
saman viff einhvern annan
greiffa, sem Árni hefur gert
honum eftir aff hann var sjálf
ur orðinn ritstjóri Varffar.
— Kristján, hvaff viljiff þér
segja okkur um það, þegar
Vefarinn var aff koma út?
— Hann kom út í heftum,
sem send voru áskrifendum
og leiff allt aff mánuður á
milli. Ég man, að þegar ég
hafði lesið þriðja eða fjórða
heftiff, var ég svo hrifinn og
lá svo mikiff á að þakka
skáldinu, sem þá bjó heima í
Laxnesi hjá móffur sinni, aff
ég skrifaffi bréf og fór meff
það út í náttmyrkriff til að
pósta þaff. Þessi bók stakk
svo í stúf viff allt, sem áffur
var til á íslenzkri tungu, aff
ég var gersamlega undrandi.
— Eruff þér enn jafn hrif-
inn af henni?
— Mér finnst enn í dag
Vefarinn mikli vera stórkost-
leg bók og ein af mestu bók
um Laxness.
— Hvar hittust þið ungu
listamennirnir á þessum tíma?
— í kaffihúsi Rosenbergs,
þar sem nú er Reykjavíkur-
apótek, á neðstu hæffinni
meff breiðum gluggum út aff
Pósthússtræti. Þar var ein
þungamiffja bæjarlífsins. Þar
Kristján Albertsson, myndin
tekin 1922.
sátu á eftirmiffdögum ungir
rithöfundar, listamenn, blaða
menn og fésýslumenn. Og ung
ar konur, blómarósir af síma
og skrifstofum bæjarins. Þaff
var glymjandi músik í lofti,
venjulega annað hvort ung-
versk effa austurrísk. Þar
sátu menn eins og Laxness,
Tómas Guffmundsson, Páll ís-
ólfsson, Davíð Stefánsson og
Kjarval. Stundum gátum viff
átt von á Nordal, Árna Páls-
syni, Jóni Sigurffssyni frá
Kaldaðarnesi, Nielsi Dungal,
effa gestum frá útlandinu,
eins og Kamban, Jóni Leifs
effa Eggert Stefánssyni. Viff
vorum allir á þeim aldri, þeg-
ar menn leggja rækt viff vin-
áttumál sín og sitja mikiff á
kaffihúsum. Þar var mikiff
rætt um stjórnmál, bókmennt
ir — og ísland! Og rifjaffar
upp ferffaminningar frá út-
landinu, því flestir vorum
við sigldir.
— Þiff hafiff haft efni á aff
sitja á kaffihúsum?
— Ekki bar á öðru en aff
viff hefffum allir nægilegt skot
silfur. En ungir menn hafa
alltaf einhvern veginn efni á
því sem þá langar til.
— Þegar maffur les þessar
gömlu greinar í blöffunum, þá
virffast höfundar hafa verið
miklu djarfari en nú viff aff
segja hvaff eina og ekkert
verið að skafa af skoðunum
sínum í blöðum.
— Ég var nú alltaf tölu-
vert fyrir aff isegja þaff sem
í brjósti bjó, líka við vini
mína, og treysta því aff þeir
skildu að í vináttu var mælt.
Enda varð ég t.d. ekki ann-
ars var en aff vinátta okkar
Laxness biði enga hnekki viff
þessi skrif mín, sem nú eru
prentuff upp. Hann hefur
auðvitaff skiliff, aff þegar maff
ur vill vera frægur, er eitt
aðalatriðiff aff mikiff sé um
mann talaff, og hreint ekki
heppilegt aff þaff sé eintómt
hól.
— Þiff hafiff semsagt veriff
góffir vinir. Hvenær sáust þiff
næst?
— Áriff 1927 kom Vefarinn
út og um haustið fór Halldór
til Ameríku. Ég fór til
Frakklands 1928 og var þar í
þrjú ár. Við skrifuðumst á
allan tímann meðan hann er
í Ameríku. Ég var í París
voriff 1931, þegar ég fékk
fyrra bindiff af Sölku Völku
frá Laxness, sem þá var í
Leipzig. Ég skrifaffi honum
strax og dáðist aff þessum
nýja þroska, sem hann hefffi
tekiff í list sinni. Hann skrif-
aði mér og boðaffi komu sína
til Parísar, baff mig að sjá
sér fyrir herbergi og taka á
móti sér. Ég sé hann enn fyr-
ir mér, þegar hann kemur á
móti mér á járnbrautarstöð-
inni Gare de l’Est í ljósgul-
um frakka úr úlfaldahári og
ritvél í hendinni. Morguninn
eftir hélt Laxness áfram að
skrifa bók, sem hann lauk
svo viff í Grindavík um haust
iff. Viff hittumst iðulega á
kvöldin á Montpamasse með
an hann var í París, en hann
fór heim í júlímánuði. Sjálf-
ur kom ég heim í desember-
mánuffi. Þá var Halldór ný-
kvæntur og átti heimili í
Reykjavík.
Skriiaði skóldinu þakkarbrél
og póstaði um miðjn nótt