Morgunblaðið - 15.04.1971, Qupperneq 17

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 19. APRÍL 1971
17
i.
ÞAÐ snjóaði, þegar við gengum út úr
ílugstJöðivarbiygigiinigiuniii á KeflavEkur-
ffliugvelli. Ég fór eittliwað að afsaka Is-
land, sa.gðí að veðrið yrði kan nski betra
á morgun. Borges var fljóbur að svara,
„Við skulum ekki tala um hrvermig
veðrið verður á morgun. Hvað gerir til
þó að snjói. Ég er ekki kominn ti'I Is-
lands til að dáist að veðrinu, heldur tala
við fólk. Finna land'ið í samtölum við
fólíkið. Heyra málið. Vitið þér að þeir
segja til York í Jórvilk. Til er íslenzka,
er það ðkki ?“
Þegar við vorum komnir til Reykja-
vifcur, sagði hann, „Dvölin á Islandi er
mér nú þegar orðinn mikil reynsla.
Mig hefur alltaf dreymt um að koma
til Lslands."
Á leiðinni í bæinin hafði hann talað
allan ttaiann um norrænar bókmennt-
ir, samanburð á íslenzikium orðum, enig-
ilsaxneskuim og latniesfcum, t.a.m. vissi
hann að lax í Laxness merkir: salmon
á ensku. Hann spurði um beygingar
margra Menzikra orða, leitaði að rót-
um þeirra, var fljótur að fcoma auga á
að mánuður ætti rætur að rebja tdl
miánans. Þannig töluðum við alla leið-
ina í bætan. Og honum var reyndar svo
mikið niðri fyrir, að hann talaði allan
tímann.
Borges sagði að Borg í nafni hans
væri sama orðið og borig í íislenzfcu.
Hann bætti við að Auden héldi því
Æram, að nafn hans væiri af islenzkum
uppruna: Auðunn. En ekki mun Borges
gera fcrafur til að vera talinn húm,-
vetnskur eins og Auden. Þó tók hann
ræfcilega fram, að föðuramma hans
hefði verið ensk — og vonandi af nor-
rænum uppruna sagði hann. Systir
hennar giftist ítala. Hún ffluttist til
Suður-Amerílku og þangað fór amma
sfcáldstas, þegar hún var un,g. Þar
kiynntist hún spænskum mannd, sem
átti eftir að verða afi Borges, þvi að þau
felidiu hugi saman og giifbust eins og þá
var siður. „Hann féll 1876 í einni af
þessurn borgarastyrjiöldum, sem við
höfum átt í,“ sagði skáldið. Ég man ekki
eftir honum. Svto gott minni hef ég ekfci.
Ég er fæddur 1899. Amma min talaði
ensfcu og speensku, spænsfcuna að Vísu
reiprennandi en þó ekfci vel. Hún er
ættuð af víkinigaslóðum í Norðymbra-
landi oig er kannsfci af norræniu bengi
brotin. Ég vona það. Og ég held etas
lengi í vonina og ég get.“
Ií.
Jorge Lois Borges er prófessor í
enskum bðkmenntum við háskóla í ætt-
borg sinni, Buenos Aires, í Argentínu.
Auk þess segist hann leggja stund á
Pílagrímur á Islandi
norræna tumgu ásamt nofckrum nem-
endum öðruim. Ástæðan — auðvitað:
„Island er fámenmt, en héðan hafa kom-
ið mestu bókmenntir í heimii,“ sagði
hann. „Það er ekki fjöldinn sem mál.i
gkiptir, heldur gæðin.“
Hann spurði hvort snjór væri á veg-
inum. „Ég er blindur. Ég sé ekfci fjöll-
in.“
Borges hefur jafnvel séð fornar bók-
menntir íslenzkar betur en margir aðr-
ir. „En kannski er þó enn þá furðu-
legra og meiri fjarstæða, að Borges
virðist skilja betur sérkenni og eðli
íslenzks skáldskapar en flestir þeir ís-
lendingar, sem um hann fjalla“, segir
Guðbergur Bergsson í grein um skáld-
ið í Morgunblaðinu. „Ef til vill stafar
það af því, að hanm sér hanm a'ldrei úr
kofadyi'um,“ bætir Guðbergur við.
Guðbergur Bergsson, einmitt: „Er
hann ekki nýbúinn að þýða Eiríks sögu
rauða á spænsku?" spyr skáldið. „Hvers
vegna valdi hann hana? Hún er ekki
með beztu sögunum. Líklega vegna
Ameríkuferðanna," svarar hann sjálf-
um sér. En hvernig er rauður borið
fram á íslenzku?“
Svo ber hann orðið auðvitað rétt
fram.
Borges samdi fyrir mörgum árum yf-
irlit yfir norrænar bókmenntir í forn-
öld. „Fáir þekkja þá bók aðrir en
nokkrir nemendur," segir hann. „Þetta
er ekki nógu góð bók. Ég vissi svo lít-
ið, þegar ég skrifaði hana. Næsta ár
ætla ég að hreinrita nýtt ritverk um
forníslenzkar bókmenntir." Það er til-
hlökkun í röddinni. „Fyrri hluti bók-
arinnar fjallar um Divina Komedía eft-
ir Dante, sá síðari um fornenskar og
íslenzkar bækur.“
III.
Skáldið er frábærlega skaplhlýr og
auðvitað barnslega einlægur, eins og
allir miklir listamenn. Hann er sízt af
öllu sölumaður frægðar sinnar. Hvorki
að ytra útliti né hjartalagi, ef ég hef
kynnzt honum rétt. ísland á frábæran
vta í Jonge Lois Borges. Hann spyr
ekki um gott veður eða glæstar hallir.
En eitthvað hljóta þessar gömlu bæk-
ur, sem við erum að endurheimta af
Dönum, að hafa til síns ágætis fyrst
svo merkur rithöfundur hrífst af þeim
eins og barn. Höfuðskáld heimsmenn-
ingar og Nóbelskandidat, kominn alla
leið hingað i aprílbyl á áttræðisaldri með
sama hugarfari og Auden og Morris.
Hann rifjar upp það sem Morris sagði
eifct stan: ,,Þú ert að fara til Islands,"
var sagt við hann. „Nei,“ svaraði hann
,,Ég er að fara pílagrímsför til íslands,"
sagði hann. Það sama segi ég.“
Borges er enginn sölumaður. Allra
sízt selur hann hugmyndir eða hug-
sjónir, eins og nú er í tízku. „Hvað
þessu viðvíkur, eins og flestu, sem
Borges snertir, er erfitt að færa hann
í flokk, annan en sérflokk hans sjálfs,“
segir Guðbergur Bergsson í fyrrnefndri
grein, þegar hamn hefur skýrt frá því,
að Borges hafi „oft verið ásakaður fyr
ir, og það kannski réttilega, vegna þess
að ásökunarþörfin er eitt af frumskil-
yrðum andlegs frelsis, að í bókum sín
um finni hann ekki til í stormi tímans.“
En þessu hefur skáldið sjálft svarað
fyrir löngu. Hálfur heimurinn hefur átt
við hann samtöl, svo eftirsóknarvert
þykir að vera í kompaníi við hann.
Einhverju sinni var hann einmitt spurð
ur um, hvaða boðskap hann flytti.
Hann svaraði: „Ég er oft spurður hver
sé boðsfcapur mtan; það er augljóst
mál, að ég hef engan boðskap að flytja.
Ég er hvorki hugsuður né siðfræðing-
ur, aðeins maður sem skrifar og breyt-
ir vandræðum sínum og þessu villta
flækjukerfi, sem við köllum heimspeki,
í bókmenntaform."
Sem sagt: hann hefur sagt okkur
allt um sig.
Og ekkert.
IV.
Við gengum um bæinn. Fyrir fram-
an Alþingishúsið hrópaði Borges sigri
hrósandi: „Þetta allt er þá þinghúsið!
Þið getið andað hérna fyrir stjórn-
arvöldum".
Hann sagði mér nánar frá fyrstu
kynnum sínum af íslenzkum fornbók-
menntuim. „Faðir minn,“ sagði hann,
„átti ágætt bókasafn. Ég fékk Ieyfi til
að skoða það. Þar komst ég yfir þýð-
ingar Williams Morris og Eiríks Magn
ússonar á Völsungasögu. Ég varð mjög
hrifinn af að lesa hana. Þegar ég löngu
síðar stundaði nám í Genf, las ég Germ
aniu Tacitusar á latínu, en kynni mín
af verfcum Caiiyles efldiu áhuga roinn á
þýzku. Ég kynntist endursögn á Nor-
egskonunga sögum á þessum námsár-
um í Evrópu.
Að námi loknu fór ég tifl Buenos Air-
es og varð prófessor í enskum bók-
menntum eftir byltinguna. Fyrir mörg
um árum sagði ég við nemendur mína:
Við skulum hefja námið í enskuim bók-
menntum með því að lesa fornan engil-
saxneskan skáldskap. Þessi skáldskap-
ur, Bjólfskviða og Finsborgarkviða,
fjalla m.a. um norrænt fólk. í Bjólfs-
kviðu er sagt frá sænskum prinsi, en
í Finsborgarkviðu eru allar söguhetj-
urnar danskar. Það vakti athygli mína,
enda merkilegt, að í elztu sagnakvæð-
um Engilsaxa eru allar helztu sögu-
persónurnar norrænar, og þá einkum
danskar.
Þessi kynni leiddu hugann að forn-
urn íslenzlbuim skáldskap. Ég tók þeg-
ar ásfcfóstri v.ið Heimiskringlu, Edd-
urnar og Gretfcis sögu. Að wísu hef ég
alltaf ábt fremur erfitt með að skilja
Eddukvæðin, en þeim mun auðveldara
að komast að kjama Snorra-Eddu. Hún
er ribuð á yndislegu máli og einföldu.
Ég hef gaman af fyndni Snorra, t.ajm.
þegar hann lýsir þvii, hvernig kjaftur-
inn á Fenrisúlfi nær himinskauta á
milli.“
Þegar hér var komið samtalinu,
mlinntist ég á smásögu Borges, Aðskota-
dýrið. Hún fjallar um tvo bræður, sem
verða ástfangnir af sömu konunni, stór-
kostleg smásaga í forníslenzkum stil
og anda. „Bezta sagan mita,“ segir
Borges. „Þegar ég skrifaði hana, reyndi
ég að ganga eins hreint til verks og
hafundar íslendinga sagna. Ég hafði
þær að fyrirmynd. Vinátta er mjög
milkilvæg með þjóð mtani. Mér fannst
óviðeigandi að láta bræðuma berast á
banaspjót út a-f kvenmanninum. Fórn-
aði því stúlkunni. Bnginn lausn önnur
var á sögunni. Persónur hennar eru
spænskar að uppruma, vaxnar úr fá-
tækralwerfi Buenos Aires. Ég þeíkfct'í
þetta fólik í æsku, jiá fullt af svona
fólbi. Það bar alltaf hnif undir jakkan-
uim. Sá þótti huigrakkastur, sem hafði
hníf með stytzta blaðiniu. Ég sagði móð-
ur minni fyrir söguna. En þegar ég
kom að lokum hennar, var enfitt að
láta eldri bróðurinn koma orðum að
því við hinn, að hann hefði drepið kon-
una. Þá sagði móðir mita: „Mér geðj-
ast alls ekki að þessard sögu. En ég
veit hvað eldri bróðirinn segir.“ Hún
er af gamalli ætt, sem hefur barizt við
Brasiliiumenn, Paraquayimenn, Indllána
og í borganastyrjöldum. Móðir mín þehk
ir uppruna sinn, jarðveginn sem sagan
er sprofctin úr. Hún sagði, að eldri bróð-
irtan hefði komizt svo að orði: „Gön.g-
um nú til vinnu.“ Þá fyrst getur hann
bætt við: „Ég drap hana.“ Söigunni lýk-
ur m.eð lýsinigu á því, hvemig þeir grafa
hana. Móðir mín var á tiræðisaldri, þeg-
ar hún gaf mér lykilsetningu sögunnar.
Hún er nú 95 ára, ern og athugul."
Ég spuirði Borges, hvað hann hefði
einfcuim lært af islenzkuim fombók-
mennfcuim. „Sparsemi," sagði hann. „AH-
ir, sem skrifa á spænisbu, hafa tilhneig-
ingu til að fceygjia úr sfcílnum. Cervant-
es er sagður hafa verið raunsæishöf-
undur. En sögupersónur hans tala aldrei
saman. Þær halda alltaf ræðu. Snorri
Sturluson er stórkostlegasita leikrita-
skáld, sem uppi hefur verið. Leikrita-
Skáld án leikhúss. Shakespeare er alltof
langorður. Sbílll hans er of teygður.
Snorri hefði lagt Hamlet betri lokasetn-
ingar í munn en Shakespeare.
Sögumar kenndu mér að nota eins
fá orð og unnt er. Cervanfces hefði aldrei
í lýsingu á Einari þambarskelfi og Ólafi
konungi nofcað setnimgu eins og: að
skjóta Noreg úr hendi sér. Þegar ég las
þetta fyrist, grét ég af gleði.
V
Borges segir að móðir hans hafi verið
mjög andstæð einræðisstjórn Perons.
Einvaldurinn lét sefcja hana í fangelsi,
þegar hún var komin yfir áfctrætt. Syst-
ir hans var einnig sefct í fangdlsi, svo og
frændi hans.
„Ég fébk dáiítið embæfcti í bæjarbóka-
safninu í Buenos Aires, kenndi auk þess
dálítið. Allir vissu að ég var harður
andstæðtaigur etaræðisstefnu Perons.
Þegar byltingin gegn honuim var um
garð gengin, var ég gerður að lands-
bókaverði Argentíou.
Ég hafði sæmilega sjón fram til 1955.
Á hverjum morgni beið leynilögreglu-
maður eftir mér. Hann átti að njósna
um mig fyrir stjórnina. Eitt sinn vatt
ség mér að honum, ætlaði að hrekkja
hann. Ég sagði: „Höfuim við ekki sézt
áður?“ „Jú, auðvitað höfum við sézt
áður,“ sagði hann. „Við hittumst á hverj-
um morgni.“ Þá sagði ég: „Skreppum
inn i veitingahús og fáum okkur kaffi-
bolla.“ Hann sagði: „Já.“ Við fórum
inn i veifcingahús. Þegar við vorum
setztir sagði hann: „Þetta fer allt óskap-
lega í taugamar á mér. Ég hafca eimræð-
isstjórmna. En ég verð að gegna starfi
míniu.“ Ég sagði við hann: „Hafið eng-
ar áhyggjur af mér. Þeir halda að ég
Framliald á bls, 16.