Morgunblaðið - 11.09.1971, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAE'IÐ, LAUGARDAGUR 11. SEPTEMBER 1971
BOKMENNTIR - LISTIR
BOKMENNTIR - LISTIR
BOKMENNTIR - LISTIR
Úttekt leikgagnrýnandans
2. liður: íslenzk
Með fjölmeinnutm, ríkum og
stórum þjóðuim hefur fyrir mis-
munanidi löngum tíima orðið til
leikhóshafð, skóli, sem sett heÆ-
ur svip sinn á leiklistina, mót-
að hana. Þeissi mótun er oft mis-
munandi flöst í sniðum en hún
hefur yfirieitt faistan grundvöli:
stranga og góða tækniliega þjlálf
um.
Hjá okkur, seim eruim „fáir, flá
tækir og smái,r“ (?) horfir þetta
öðru vísi við. Leikararnir, sean
eru að stanfi í islenzku leikhúsi
í dag, hafa fengið ýmsa og mijög
misimunandi skóla. Sumir hafa
lítinn skóla fengið nerna reynsl-
una, aðrir lært í Danmörku,
Englandi, Sviþjóð, Þýzkailandi,
Ameriku og enn aðrir hér heima
hjá sumum þeirra, sem verið
halfa erlendis. Aflieiðingin af
þeissu er töluvert mikiill mis-
munur á yfirbragði leiklistarinn
ar og atf einlhverjum ástæðum,
sem mér eru eklki alveg l'jósar,
heíur þetta yifirbragð í mínum
augium eitt mjög Ij'óst sérkenni:
ónóga tæfcni. Eins og ég hetf þeg
ar tekið fram hefur skólun lieik-
aranna verið ákaflega mismun-
andi, sem er heldur ekki nerna
eðlflegur hlutur, við erum litil
þjóð og höfum lengst af
verið fátæk og það verður
enginn sakaður um það
sem hann gat ekki að gert
og fékk ekki við ráðið. En
gæti ein af þessum ástæðum, sem
mér eru eiklki Ijósar, verið sú, að
þeir leiikaranna, sem komu heim
með góða skólun, breiðan tækni
Jegan grundvöll, hafi látið hina,
sem kunniu minna, draga sig nið
ur í stað þetss að þeir — hinir
lærðari — lyftu hinum upp?
Eða er það skorturirun á brýn-
ingu hinnar hörðu samkeppni,
sem veidur?
Um hvað er hér að ræða?
Hvað er þessi tækni, sem hér
er verið að tala um? Ég skal
reyna að sbýra það í sem
stytztu máli. Leikarinn er lista-
rnaður, tækið, sem hamn notair er
hann sj'álíur, Ikami hans og sáJl.
Þegar talað er um tækni í leik-
list er oftast átt við hið tækni-
lega vald listamannsins á túlk-
unarmiöguleikum líkaimans, það
er afflls þetss sem leikarinn þarf
að geta gert mteð honum. Því,
sem hægt er að gera með hon-
uim, má skipta í þrennt: hireyf-
ingar ISkamams, þar með taldar
handahreyfingar og aflt sem við
kemiur því hvernig maðurinn
ber sig, hreyfingar andlitsins,
wipbrigðin, og í þriðja lagi beit
ing raddarinnar, nýting hinna
mi'klu möguleika hennar sem fín
gerðs og f jölstrengjaðs túJkunar
tælkiis. Til þess að gefa ein-
hverja hugmynd um hvað hér er
átt við, má kannski mimnast á
eftirfarandi atriði: mismunandi
raddstyrk, mismunandi hraða,
mLsmunandi tónhæð, mismun-
andi Wæbrigði á hinum ýmsu
tönum. Registrið, sem hér stend
ur til boða, er afskaplega stórt
en meðal margra ísfllenzkra leifc-
ara gætir í þessu sambandi ákaf
legrar sparsemi. Aflt þetta mál
er auðvitað miklu flðknara og
umdirstöðunni, önduninni, er
slleppt hér, en þetta á heídur
ekki að vera nein kennsla.
VieŒ þjálfaður leikari hefur
vald á allri þessari tækni, hanm
ber sig vel, gengur uppréttur og
fallega, það er honum eðlilegt,
Hafi það ekki verið hefur hann
áunnið sér það. Hann á fyrir
bragðið auðveJt með að breyta
göngulagi sínu ef þurfa þykir,
þ,e. ófiegra það, því að það er
auðveldlega aðlagazt hreyfinga-
göngulag Ijótt en öfugt. Handa-
hreyfingar hams eru frjálsmann
legar og óþvimgaðar. Hanm á í
engum erfiðlleikum með að að-
haafa hreyfingar sinar þörfum
leiklist í dag
stórrar ræðu í Shakespeare-
harmleik, en hann getur llika
aiuðveldlega aðlagazt hreyfinga-
kerfi bæflldis nútíimamanms sem og
öðrum hreyfingakerfium. Það
er sama hvort um er að ræða
gömgulag, hamdahreyfingar,
svipbrigði og það hvernig haunm
ber sig yfirl'eitt, í öllu þessu til-
liti er hann opinn. Saana er að
segja um rödd hans, öndiunar-
tækni hans er góð og gafiur
rödd hams stuðnirug og styrk,
hún þoiir langar ræður með
löngum setningum. Hljóðmynd-
umin er llíka góð og endurthljóm
unarhæfni (resonans) höfuðsins
fiullln,ýtt svo röddin dregur einn
ig þegar hanm hvíslar. Röddim
liggur laiust, hún er Mæbrigða-
rík, reiðubúin að fullinægja þörf
um persónusköpumarinnar.
Hvaða nafni sem við n.efmim
persónuisköpunina, innHiffun eða
eitthvað amnað, er húm auðvitað
kóróna listar leikarams en tsekn
in meðalið. Tæfcmin eru braut-
irnar, sem persónuisköpunar-
krafftur leikarams fler eftir út til
mótlei'karam.s og áhorfenda. Því
opnari og fleiri sem þær eru því
betri er persómuisköpunin.
Amdstæða þesisa góða og vefc
þjálfaða teikara er íieikarinn
með slalka tælkni (og þar með
um leið slaka pensónusfcöpum),
hreyfingar hans eru þvingaðar,
hann veit oft eklki hvað hann á
að gera við hendurnar á sér,
hamn hreyfir sig einis hvort sem
hann er að teika Shakéspeare
eða Jökul Jakohsson, Göngulag
hans er oftast það sama og hann
ber sig mikið til eiras. Blæbrigði
raddarinnar eru ekfci mörg og
hann grípur gjaman til þeirra
sömu aftur og aftur. Brautim-
ar, sem pensönuLsköpunarkraftur
hanis fer eftir út til miótteikara
hans og áhonfenda, eru þröng-
ar og fiáar. Leifcur hans verður
að mifclu leyti endurtekning, við
sjáum í einiu Mutverkinu eiftir
anmað sömu drættina.
Ég hef dregið hér upp tvær
myndir, milklar andistæður. Ég
ætla samt ekfci að fara að
skemmta skrattanum með því
að fara að draga íslenZka leik-
ara í dilka eftir þassum mynd-
uim. En ég hel'd að við getum
komið okkur saman um, að of
margir íslenzkir leikarar standi
nær seinni myndinni en hinni
fyrri og það án nokkuns sáns-
auka eða móðgana. Ef við hugs-
um hlutlaust uim málið, þá er
það ekki nema skiljanfeg afleið-
ing aðstöðu íislfenzkrar menninig-
arviðleitni. En það sem er skilj
anlegt er efciki afltaf nauðsyn-
Jegt. En er þetta samt ekki allt
í lagi, hvort sem er að breytast
og eftir nokkur ár er allt orðið
gott? Það miá vera að það eígi
eftir að breytast. Reyndar veit
maður aldrei hvað gerist í fram-
tíðinni og því bezt að fullyrða
sem minnst um það. Hins vegar
á það sem gerist í framtiðinni
ákveðna forsendu eða rót í því
sem gerðist áður og er þvi eíkki
réttaira að búa í haginn? Mér
finnst það. Frá míniu sjónarmiði
sem leikgagnrýnianda er full
ástæða tfl áð tala uim þetta þvi
þetta ástand er oft ástæða fyr-
ir leiðinlegu misræmi og mistök-
um, sem heffði miátt komast hjá.
Allt slíkt snertir okkur óþægi-
tega, sem viljium njóta og þurf-
um að meta þessa list. Þar að
auki ber hins aö gæta, að Is-
land kemst alltaf meir og meir
í snertingu við hinn stóra heim
og Lslenzk leiklist þegar orðin
útflutningsvara, sbr. sj'ónvarps-
kvilkmyndir og á vonandi eftir
að verða það í riikara miæli. Ég
leyfi mér því að Jíta svo á, að
hér þurfi þeirra úrbóta við sem
huigisantegar eru. Og hverjar
eru þær? Við Skuluim, áður en
ég svara, renna augunuim til er-
lendira þjóða með gamla leifc-
hafð. Á Englandi tíðkast svo-
kölluð „brush up“ námskeið,
þar sem teiikarar, sem eru bún
ir að leika milkið og kannski
l'engi samia hlutverkið, geta kom
ið og liðkað sig og hrist af sér
viðtekið svipmót. Ég held það
skammist sín enginn fyrir slíkt. í
Vín, þar sem ég þefckti svoilítið
tfl, var það altalað meðal leik-
húafói'ks, að stjömur Buirgthe-
aters eins og t.d. Alibin heitirun
Skoda hefðu stöðugt samlband
við sína gömlu kennara og æfðu
mieð þeim áfram. Hann þótti
ekki minni maður fýrir, þvert á
mióti, meiri. Svona var hugsað
þar og þetta er sá hugsunarhátt
ur, sem ég meðtðk, á sínum tíma,
sem 'leiknemandi í entemdri stór-
borg.
Þuirfa ekki aJlir túlikandi lista
menn æfingu og þjláJflun til að
halda við ag bæta við kunnáttu
sína?
Af hverju getur ekfci þessi
sami hugsunarháttur orðið sjálf
sagður hér, þar sem þörflin fyrir
hann er mikil? Hví ekki að
halda hér námisfceið fyrir starf-
andi lleikara og hrassia upp á
tæknina?
Og hvenær á áætlunin um rík
isiieiikskóla að verða að veru-
leika?
Þorvarður Helgason.
Klaus Rifbjerg.
Rifbjerg þúar kónginn
DÖNSKUM skáldum virðist
eðlislægt að vera miæLsk, nota
mörg og oft skrautleg orð til að
tjá hug sinn. Þetta einkenni er
jafnáberandi í danskri nútíma-
ljóðlist og það er orðið flátítt í
sænskri. Frá því á sjötta ára-
tugnum hafa ung sænsk skáld
stefnt markvisst að þvi að ein-
falda ljóðið, svipta það torræð-
umi merkingum mieð þvi að beina
því inn á brautir dagJegs lifis,
bæði hvað snertir yrkisefni og
orðaval. Dönsku skáldin hafa
aftur á móti verið trú ýmisium
móderniskum aðíerðum, til að
mynda myndrænum og Mjómrik
um orðafHaumi, sem birtist hvað
greinilegast í Camouífllage
(1961) eftir Klaus Rifbjlerg.
Árið 1965 er merkilegt ár í
danskri bókmienntaisögu. Þá
koma út Jens Munk eftir Thor-
kild Hansen og Amagerdiigte
Klaus Rifbjergs, auk annarra at
hyglisverðra bóka ungra rithöf-
unda, sem hér verða ekki tald-
ar. Amagerdigte eru minninga-
ljöð Rifbjiergs um bermsfcu hans
og æsku á Amager. Ljóðin eru
opin og ljös, eimföltí á Mkan hátt
og þorpsljöð Jóns úr Vör. Með
Amaigerdigte heflst nýr þáttur í
ljóðagerð Rifbjiergs, sem hann
hefuir með vaxandi árangrt lagt
ailúð við. Fædrelandssange er til
vitnis um það og nú seinast
MytoLogi, sem kom út í fyrra.
Eins og nafnið bendir til
styðst Klaus Rilfbjerg við goð-
sagnir í Mytologi. En þó að goða
fræðin sé stundum kveikja Ijóð
anna er það elkki fœrnheimur,
sam skáldið lýsir. Það eru goð-
sagnir í beinum tengslum við
nútímann, sem lesendur kynnast
i Mytologi. Þessi háttur er ekki
nýr í stoáJdsltoap ag mun varla
fyrnast í bráð.
Seifur verður skál'dinu ekki
tilefni tfl hátiðlegs samsetniriigs.
Seifur bókarinnar er blátt
áfram heimakær fj'öliskyldutfaðir
sem el'skar konuna sína. Orfeus
og Evrýdíike flara á bítlatón-
leika og að þeim loknium finnur
OrJjeus ekki Evrýdíke sína. Þá
hefst martröðin. Um aðra fræga
elskendur er fjallað í ljóðinu
Rómeó og Júlía í Frankfurt.
Þau eru stödd í veitingahúsi,
Rómeó sér Júlíu leggja falsk-
ar tennur á borðið, sem hún sit
ur við. Hann tekur eftir að tann
hrflldið er óeðlilega rautt. Þetta
kemiur ekki í veg fyrir að ástir
tákist mieð þeim. Ljöðið einikenn
ist af draumkenndum ðhugnaði
oig uipprunategri mynd'slköpun.
Eleiri ljöð í Mytollogi njöta hæfi
leifca sfcáldsins tii að túlfca si-
giltí efni með nýjum og djörf-
um hætti.
Klaus Rifbjerg heldur sig síð-
ur en svo á troðnum sJóðum í
vali yrkisefna. Að miinum dómi
nær hann lengst í lj<6ðum, þar
sem dregnar eru upp myndir af
þefclktum mönnum seinni tíma:
rithöfuindum, listamönnum, vis-
inda- og stjöroimiálamönnum. 1
Mytologi eru ljöð um m.a.: Lin-
ooln, Marat, McLuhan, Ford,
Bellman, van Gogh, Monet,
Swift, Keats, Byron, Brecirt,
Jacobsen og Augiust Strind-
berg. Brechtljöðið er sfcemmti-
teg svipmynd af skálMiinu þegar
það var landlfllótta í Danmiörku
í seinni heimsstyrj'öld. Áður en
Breoht sest við skriftir kemur
hann fram i dymar með vindil-
inn. Kirsuberjatrén Mömstra.
Skáldið, sem er í senn röman-
tísfct og leiðbeinandi, fylgist ná
kvæmlega með öLlu í náttúr-
unni. Og þvi verður hugsað um
Evrópu:
svart 'miegin'land melludóflga
skækja svindlara morðingja
betiara (siehst du den Mond
úber Soho?)
1 ljóðinu um Swift gælir Rif-
bjerg við þá hugmynd, að Swift
hafði sagt að honurri þættu smá-
börn gómisætur morgunmiatur, í
staðinn fyrir að stinga upp á
'Slátrun barna tii að konia í veg
fyrir hungursneyð. 1 augum Rif-
bjiergs var hið púrítanska um-
hverfi Swifts of þvingandi til að
hann afhj'úpaði l'eyndustu östoir
sínar. Hið afbrigðiiltega í fari
Swifts og annarra 'skapandi
manna, er auglíjóstega það, sem
Rifbjerg telur ráða úrslitum um
listræna getu þeirra. Beiflmans-
ljóðið er til dæmis helgað
drykkjuisýiki BelJmans, IjÖðið
um van Gogh snýst einigöngu
um hið aflskorna eyra. Ef til vili
miá segja, að það, sem Rifbjierg
geri í Mytolögi sé að þúa kóng
inn. Ljóðið Draumiurinn um kon
unginn, sem lýsir gagnlkvæmum
trúnaði stoáldisins og konumgsins
í hugþekkium draumi, endar sem
martröð. Slkáldið heflur óvart þú
að hans hátign. 1 Mytoloigi leit
ast Klauis Rifbjerg við að sj'á lif-
ið í því Ljósi, sem honuim er eig-
inlegt, ekki upphatfinnii birtu
eða bíekkingu. Þvlí má hieldur
ekki gleyma, að háðið er honum
vopn, sem beiniist jafnt að hon-
um sjá/llfum og fiómarlömbumim.
Hann yrkir um „góða sainwisku“
Johnsons, fyrrverandi forseta,
og í ijóðiniu Komi strið skopast
hann að samnefnduim upplýs
ingabæklingi:
Verði gerð kjarnortouiárás
skríðið undir borð
og breiðið dagMað
yflir höfuðið.
Ég hef off velt því fyrir mér
hvaða dagblað það eigi að vera:
Berlingske Tidendle, B.T.,
Politifcen
Eksfra-Bladiet, Bertingtsike
Aften
JyJlandis-Posten, Inflonmation
eða kannáki Kristeiligt Dagblad?
Bákmenntalegar og þjöðfélags
Jeigar hræringar speglast á flá-
um stöðum betur en í verkium
Framhald á bls. 22.
Jóhann Hjálmarsson 1 skrifar um J * d: K] M [] 31 N n N n n [] R