Morgunblaðið - 07.11.1971, Qupperneq 8

MORGUNBL.AJEMÐ, SUNNUDAGUR 7. NÓVEMBER. 1971
/ 8
Aðalatriðið að fólk muni
andrúmsloft ljóðsins
— tilfinningu þess
Rætt vid Jóhann Hjáimarsson
um „íslenzka nútímalj óðlistu og
það sem á eftir hefur komið
„Ujóðsins veg-na verða alltaf
að vera til menn, sem þora að
viðurkenna, að þeir séu einmana
— einir með faugsun sinni. Hitt
er svo aftur annað mái, að Ijóð-
íð þarf ekki alltaf að vera inn-
hverft. Við faöfum dæmi hins
gagnstæða í ljóðum, sem vilja
taka þátt í straumi tímans og
þvi, sem efst er á baugi hverju
sinni. En það mikilvægasfca er
einstaklingurinn sjálfur og þvi
verða alltaf einhverjir sem
gæta hagsmuna hans — að vera
tU. I»að eitt er forskrift ljóðs-
ins.“ I»að er Jóhann Hjálmars-
son, skáld og gagnrýnandi, sem
hér liefur orðið.
1 apríl sl. kom út hjá Almenna
bókafélaginu „íslenzk nútíma-
Ijóðlist" eftir Jóhann Hjálmars-
son. 1 formála bókarinnar seg-
ir höfundur m.a.: „Þegar tuttug-
asta öldin, sem einkennist af til-
raunum og leit að nýjum sann-
leik, bæði í verklegum og and-
legum skilningi, hverfur í rökk-
ur og önnur öld, sem enginn get-
ur sagt fyrir um, tebur við, verð
ur að líkindum auðveldara að
ræða samhengi bókmenntanna.
>á sætir sú ljóðlist naumast tíð-
indum, sem nú veldur mestum
deilum. En hver kynslóð verð-
ur að gera sér grein fyrir sam-
tímabókmenntum, annars slitna
þær úr tengsl'um við það líf, sem
er hin eina sanna uppspretta
þeirra og hvatning."
Um aðdraganda þessarar bók-
ar segir Jóhann: „Ég hafði i
byggju að skrifa einhverntíma
bók um íslenzka nútimaljóðlist.
En í ársbyrjun 1968 kom Matthias
Johannessen að máli við mig og
bað mig að skrifa greinaflokk
um þetta efni í Lesbók Morgun-
blaðsins — og fyrsta greinin
birtist i apríl sama ár.
Ég sá fljótlega, að úr þessu
gæti orðið sú bók, sem mig hafði
dreymt um og hafði hana alltaf
í huga við greinasmíðamar.
Þegar greinaflokkurinn var svo
feominn vel áleiðis, færðu for-
ráðamenn Almenna bókafélags-
ins það í tal við mig, að þeir
hefðu áhuga á að gefa grein-
arnar út. Og bókin kom út. En
það er rangt, sem haldið hefur
verið fram, að bókin sé bara
endurprentun úr Lesbókinni.
Síðari hluti bókarinnar; fjórir
einna veigamestu kaflar henn-
ar, hafði aldrei birzt áður
á prenti og auk þess endurskoð-
aði ég greinarnar að vissu
marki og endurbætti þær á ýms-
an hátt."
— Hvaða fordómar eru það,
sem þú minnist á í formálanum?
(„Þessi bók er tekin saman i því
skyni að freista þess að eyða
fordómum um hina nýju ljóðlist,
Skapa henni umræðugrundvöll“)
— Það hefur verið nokk-
uð ríkjandi viðhonf meðal al-
mennings, að nútímaljóð séu eitt
hvað óskiljanlegt — eitthvað,
sem er aðeins fyrir fáa útvalda,
og um leið að þau séu hrein
endileysa. Það er reyndar rangt,
að kenna almenningi einum
þetta sjónarmið, því það hefur
og verið sett fram af ýmsum
málsmetandi mönnum, jafnvel
háskólamönnum.
Hins vegar má segja sem svo,
að bðk mín komi út á tímum, þeg
ar algengustu fordómum gagn-
vart nútimaljóðinu hefur verið
eytt. Mikill hluti lesenda er hætt
ur að kippa sér upp við það eitt,
að ljóð er órímað. Og hlutirnir
C" t víxlazt svo, að margt ungt
setur það nú fyrir sig. ef
ljóð er ort I hefðbundnum sttl.
En flestir spyrja nú aðeins um
.skáldskapargildi Ijóðsins.
Bók mimni ætla ég að leiða í
Ijós mtkilvægan kaifla í ís-
lenzkri bókmennitasögu og vekja
athygli á skáldum, sem sum hver
nærri hafa gleymzt i lifanda lifi,
— „atómsfeáldunum“ svokölluðu.
Þessi skáld voru mörg hver að-
eins þefekt innan þröngs hóps og
það tel ég hafa verið til ógagns
fyrir lesendur, sem af ókunnug-
leika sínum misstu af lestinni í
þessum efnum. Mig iangaði með
bókinni, að reyna meðal annars
að sýna fram á gildi skáldakyn
slóðar, sem hefur orðið fyrir
óskaplegu aðkasti og sem ljóst
og leynt hefur verið reynt að
kveða niður. Hér á ég við þau
skáld, sem kennd eru jafnan við
atómið og nú eru - að nálgast
fimmtugsaldurinn.
— Atómljóð og atómskáld.
Hvernig eru þessi orð til kom-
ln?
— Um það eru tii ýmsar kenn-
ingar. Margir nefna til atóm-
skáldið í Atómstöð Laxness, þó
aðrir hafi nú orðið fyrstir til að
nota þessi orð.
Það er annars skrýtið, að er-
lendis þykir fínt að nota atóm-
ið um þau skáld, sem þykja bezt
höndla sína samtíð. Einhvem
veginn hefur þetta hins
vegar orðið hálfgert skammar-
yrði í íslenzkunni.
— Er þá bók þín hugsuð sem
einhvers konar vamarrit?
— Nei. Alls efeki. Hún er ekk
ert vamarrit, heldur lít ég á
hana sem sóknarrit.
í bókinni hef ég leitt hjá mér
þær deilur um keisarans skegg,
í huga þjóðarinnar, eins og
hvort ljóð eigi að vera rknað eða
órímað. Sem betur fer hafa þess
ar deilur nú hjaðnað mikið og
þar með er vörnin úr giidi fall-
in og sóknin ttíkin við.
DAVÍÐ VAR SÍHASTA
ÞJ ÓÐSKÁL.DIÐ
— En hverjar telur þú ástæð-
ur þess, að „gömlu skáldin“
drottnuðu svo hart í hjarta
fólksins?
— Á 19du aldar skáldin var
litið sem andiega og stjórnmála-
lega leiðtoga, eins og þau reynd-
ar voru sum hver.
En það verður mikil breyting
þama á, þegair skáld eins og
Tómas Guðmundsson og Steinn
Steinarr koma fyrst fram. Að
visu hafði skáld eins og Stefán
frá Hvítadal hafið nýjan tíma og
Davíð Stefánsson er að vissu
marki brautryðjandi lika. Davið
varð ákaflega fyrirferðarmikill
gómlu skáldin — hann sigraði
að sögn þetta stóra og erfiða
hjarta, sem slær i íslendingnum.
Þar með varð hann tálkn um þjóð
sfeáld. En eftir hans daga, má
segja að ekki sé hægt að tala
um þjóðiskáld meir.
— En . .
— Bíddu hægur. Tómas Guð-
mundsson er Reykjavíkurskáld,
þó menn hafi freistazt til að
kalla hann þjóðskáld. Afstaða
Tómasar til bókmenntanna
er ailt önnur en áður var og í
sumum beztu kvæða sinna er
hann í bræðralagi við Jóhann
Sigurjónsson og Jóhann Jónsson,
sem ég vil telja upphafsmenn ís-
lenzka nútímaljóðsins.
Hefðbundið yfirbragð kvæða
Tómasar hefur margan blekkt
og menn þá um leið ekki komið
auga á efniviðinn og glimuna
við hann, sem eru ákaflega ný-
tízkuleg. Tómas hefur gert
meira fyrir Stein Steinarr og
fleiri siðar en almenn viður-
kenning lætur uppi.
.— Hver eru þá skilin?
— Nú er ekki hægt að segja,
að Ijóð sé nútímaljóð fyrir það
eitt að fjalla um borg eða bæ
eða gangstéttir í ri'gningu, eins
og Jón Óskar kallar nýjustu
endurminningabók sina.
Tökum til dæmis Snorra Hjart
arson og Þorgeir Sveinbjarnar-
son, að ég ekki tali um Hannes
Pétursson eða Matthías Johann-
essen. Allir þessir yrkja af tnilk-
illi ástriðu um náttúruna
og landið. En þeir yrkja öðru
vtsi en áður tíðlkaðist. Þeir
skynja og slkilja okkar lamd
éfeld síður em sfeáld fyrri tíma,
en þeir skilja þetta á amnan og
nýjan hátt. Þennan skilning köll
um við nútimaskáldskap. Hann
er samtímaskilningur.
FOEMIÐ ER EKKI AIXT
— Er þá auðveldara að yrkja
samtímaskilning?
— Ég tel, að allir menn séu
skáid og að enginm vandi sé að
yrkja En það er nokkur vandi
að yrkja vel.
Og það reynir einnig á skáld-
ið að yrkja vel, þegar svo ágæt-
um hjáipartækjum sem stuðlum
og höfuðstöfum sleppir.
— En er þá hið hefðbundna
ljóðform dautt?
— Þetta er nú bara skrýtla.
Það er ekki hægt að tala um
nein átök miLli hefðbundins
forms og nútíimaforms. Það, sem
um er að ræða er, að skáld nálg
ast viðfangsefnið á ólíkan hátt.
Tómas Guðmundsson og Snorri
Hjartarson til dæimis eru meist-
arar formsins og þá ekki síður
hins hefðbundna forms. En
skáld hafa fundið fleiri leiðir til
að tjá sig.
Ég vil hér benda á síðustu
Ijóðabók Hannesar Péturssonar,
sem mun vera hefðbundin að
formi til. En ég á erfitt með að
trúa því, að Hannes hafi ekki
eitthvað nýtt að segja, þrátt fyr
ir það. Formið er efcki allt.
— Það eru þá tengsl þarna á
milli?
— Tengsl okkar við eldri tíma
mótast ekki af yfirborði, heid-
ur af sérstökum anda, sem hlýt-
ur að vera samgróinn okkur.
Ég minnist þess, að Jóhannes
úr Kötluim sagði mér eitt sinn,
að hann hefði uppgötvað það, að
ungu skáldin væru mun skyld-
ari fornskáldunum en 19ndu aid
ar skáldunum. Þau síðarnefndu
yrkja mjög yfirdrifið og róman-
tískt, sem er í eðli sínu
óíslenzkt. Og þó við gefcum ekki
án þessa arfs verið, held ég að
við græðum meira á því að tafca
fornskáldin okkur til fyrirmynd
ar.
Og Jóhann stendur upp.
Hann gengur út að glugganum;
snýst þar snöggt á hæli og seg-
ir: „Hver heldur þú að hafi ort
betra „nútímaljóð“ ?“ — Og
haun kveður:
„Nóttum fðru seggir
negldar voru brynjur
skildir bliku þeirra
við inn skarða mána“
— Nú heyrist það, að nútínaa
Ijóðin séu óiærandi?
— Það er ekkert ijóð óiær-
andi fyrir það eitt að vera órim-
að. Ég veit ekki betur en flest
Leikrit Shakespeares séu órímuð
ljóð og þó geta þeir, sem áhuga
hafa, lært til dæmis einræður
Hamlets.
Annars finnst mér það ekki
aðalatriðið, að fólk læri Ijóð.
Þegar fólik lærir ljóð, er ljóðið
búið. Lært er iiðið. Aðalatriðið
er, að fóllk muni andrúimsdoft
ljóðsins — tiilfinningu þess.
— En hver er þá staða ljóðsins
nú?
— Ég held, að Ijóðið standi
vel, þvi í bókmennfcunum ríikir
algjört freisi. Það er emgin bók-
menntaleg hindrun á ve.gi ljóðs-
ins. Affcur á móti er það aug-
Ijöst mál, að það er þörf á nýj-
um skáldum.
Það getur verið, að skáldsag-
an hafi þokað ljóðinu eitthvað
til hliðar, þvi þær breytingar,
sem lijóðið er búið að ganga í
gegn um, eru nú að gera skáld-
söguna spennandi.
Ljóðsins vegna verða aliltaf að
vera til menn, sem þora að við
urkenna, að þeir séu einmana —
einir með hugsun sinni. Hitt er
svo aftur annað mái, að Ijóðið
þarf ekki alltaf að vera inn-
hverft. Við höfium dæmi hins
■ga/gnstæða í ijóðuim, sem vitja
taíka þáfct i straumi tímans og
þ’/í, sem efst er á baugii hverj-u
sinnL En það mikiiivægasta er
emistafcling urinn sjálíur og því
verða aliltaf einhverjir, sem gæta
haigsmuna hians — að vera til. Það
eitt er forskrift ljóðsins.
YFIRBORÐIÐ ER KYRRAEA
— Nú má eiginlega segja sem
svo, að þau skáid, sem þú fjall-
ar um í „Islenzk nútímaljóðlist“;
(„1 þessari bók er einfcum fjall-
að um skáld, sem rutt hafa braut
nýjum Ijóðformum, en yfirledfct
nær sú formbreyting einnig til
efnisins." — Skáldin í bókinni
eru: Jóhann Sigurjónsson, Jó-
hann Jónsson, Halldiór Laxness,
Sigurður Nordal, Jón Thorodd-
sen, Sigurjón Friðjónsson,
Tómas Guðmundsson, Jóhcmnes
úr Kötium, Steinn Steinarr, Jón
úr Vör, Snorri Hjartarson, Þor-
geir Sveinbjarnarson, Hannes
Sigfússon, Einar Bragi, Stefán
Hörður Grimsson, Sigfús Daða-
son, Jónas E. Svafár, Jón Ösfcar,
Hannes Pétursson, Matthíais
Johannessen og Magnús Ásgeirs
son) séu orðin „eldri kynsióð-
in“ í íslenzku Ijóði nú. Hvað
með þá, sem fetað hafa í fótspoí
þessara brautryðjendá — þína
eigin kynslóð?
— Ég sagði víst áðan, að það
væri augljós þörf á nýjum skáid
um. Ungu skáldin nú eru
að vísu sum hver nokkuð ráðin,
en ég vænti þess, að helztu verk
þeirra séu enn óort. 1 þessum
hópi eru skáld, sem virðast af-
kastameiri en þau eldri og frjáLs
ari í túlíkun á ýrnsan hátt. Ég
leyfi mér að nefna hér I»r-
stein frá Hamri sem er að verða
mótað s-káld, og Nínu Björk, sem
er að mínu viti vaxandi skáid-
kona. Og nofckur skáld hafa gef-
ið út sínar fyrstu bækur, sem
gefa má þá einikunn að séu at-
hyglisverðar.
En þrátt fyrir aillt er það stað
reynd, að þau eru ekki möng
skáldin, sem hafa ,„slegið í
gegn“ á snðustu árum.
— Hverja telur þú skýrimgu
þessa ?
__Skýringarinnar má ef til viE
leita í þeim mifela áhu.ga, sem er
í kring um skáldsöguna og aðrar
listgreinar.
___ Áttu þá við, að það hafi
komið bil í Ijóðið meðan aðrar
listgreinar eru að ganga i gegn
um breytingamar, sem Ijóðið á
nú að baki?
__ Ég segi ekki endilega hi'I,
en yfirborðið er kyrrara. Htns
vegar má ætla, að ný ljóðskálda
kynslóð sé nú að sækja I sig
veðrið.
A0EINS ÞAÐ BK/.TA, SEM
BÝR í HVER-IU SKÁEDI. . .
— En hvað með úfcgáfu-
hliðina? Nú eru bækur tiltölu-
lega dýrar á íslandi. Heldur þú,
að dýr útgáfa hafi á einhvem
hátt staðið í vegi fyrir eðliieg-
um þroska Ijóðsins?
— Ljóðabækur eru um of
sniðnar fyrir sérstakan hóp, sem
útgefendur kalla „Ijóðaunnend-
ur“. En hver er ekki Ljóðaunn-
andi, sem á annað borð ann bók
menntium?
Við skul.um þó etkki taka svo
djúpt i árinni að segja, að ljóða-
bækur séu ekki gefnar út fyrir
„aimenning". En ég tel, að það
myrtdi örugglega bæta um fyrir
ljóðinu, ef reynt yrði að stefna
að ljóðabókum í ódýrara formi,
en nú tíðkast yfirieitt. Þessar
bækur þyrftu alls ekki að vera
ósmekklegar að frágangi —sam
ariber tilraunir Ahnenna bókafé
lagsirts og Máls og menningar i
þessa átt.
En mig langar að sjá meira.
Ef við gætum nú til dajmis eins
og Norðmenn og Sviar komið á
fót sérstökum ijóðafelúbbuim,
sem þá myndu einskorða sig við
ljóðaútgáfu. Stærri forlög hér
gætiu huigsanle'ga gert svo og þá
stuðlað að því, að ljóðið sitji
ekki hjá vegna þess að fðLk hafi
ekki efrti á að lesa það.
— Hvað með samvinnu útgef-
enda?
— öll bókaútgáfa á Isdandi er
•mjög svo óskipuleg. Ég þori
bara efeki að fara út í samvirtnu
sáfenana.
Framhald á Ws. 1S
Jóhann Hjálmarsson.