Morgunblaðið - 07.11.1971, Qupperneq 15

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 7. NÖVEMBER 1971
15
ikontMng’s og persómjlegan frama.
Thomas Cranmer var einn
þessara manna. Hann var kenn-
ari við háskóla í Gaimbridge,
stilltur maður og varkár, skarp-
igáfaður og búinn sérstökum eig
önileika til að haga seglum eft-
ir vindi. Sagan segir, að nokfcr-
ir vinir Hinriks hafi komið á
sveitasetur, þar sem Cranmer
var staddur, og farið að ræða
■um hina brennandi spurningu
— hvemig hægt væri að koma
skiilnaði Hinriks í kring. Oran-
mer á að hafa lagt tii, að leit-
að yrði til ýmissa kirkjulegra
stofnana í Evrópu og leitað álits
þeirra á því atriði hvort það
væri yfirleitt í valdi páfa að
veita manni leytfi til að kvæn-
ast ekkju bróður síns. Hinriki
barst þetta tia eyrna, og kaliaði
Cranmer fyrir sig. Að ráðum
Cfanmers gerði konungur út
sendimenn til kirkjustofnana
viða í Evrópu, og útkoman var
mjög j'áikvæð — þær drógu yfir-
Seitt í efa valdsvið páfa til slíks.
Þrátt fyrir þetta eygði Hinrik
enn ekki hagkvæma lausn
á þessu vandamáli. Aðstaða hans
var erfið, eins og málum
var háttað, og Anna Boleyn var
stöðugt að klifa á þvi að hún
vildi giftast honum á löglegan
hátt. Þá var það sem Thomas
Cromwell leitaði áheyrnar kon-
ungs, og hann hafði athyglisverð
ar tililögur ifram að færa. Crom-
well kenndi skammsýni ráðgjafa
konungs um, að hann hafði ekki
híotið skilnað fyrir löngu. Or
þvá að páfinn vildi ekki verða
við óskum Hinriks, stakk Crom-
wel upp á þvi, að hann fylgdi
fojxiæmi þýzku siðbótarmann-
anna og segði skilið við páfa-
dóm. Hvað gat komið í veg fyr-
ir, að Hinriik léti dubba sig upp
í embætti æðsta manns ensku
■kirkjunnar. Gerði hann það,
hyrfu aliiir erfiðleikar sem dögg
fyrir sólu. Og þá — fyrst þá
yrði hann raunverulegur ráð-
andi í ríiki sínu. Þetta var djarf
asta tillaga, sem Hinrik hafði
heyrt til þessa. Bftir skamma um
hu gsun gleypti hann við henni.
Cromwel'l varð ráðgjafi hans og
leysti hann síðar More af hólmi
sem aðalráðgjafi konungs. Til-
laga Cromwells vair ráðstöfun,
sem More gat ekki faliizt á, ef
hann átti að vera trúr hugsjón
snini. Hann leit á Evrópu sem
eina kristilega heild. Siðbótar-
maður va.r hann á sína vísu —
og hann gat faíMzt á ýmsa
þá vankanta, sem tækifærissinn
arnir Hinrik og CromweM, svo
og harðir mótmælendur, bentu á
5 skipulagi og stjórn páfaveld-
isins í Róm. Hann leit svo á
að leita ætti hinna dýpstu sann-
mda kristindómsins með könn-
«n í sjálfri bibiíunni en ekki
sækja allar fors'kriftir til páf-
ans. Hins vegar gat hann ómögu
Itega faMizt á skilnaðanstefnu
Cromwells og Hinriks 8., því að
hún stefndi að frekari sundrunig
kristninnar í Evrópu en ekki
sameiniogu. Því varð hamn að
vikja og mátti siðan láta lífið
fj'rir einbeitta skoðun sína og
óbu gandi trú.
Thomas Cromwefl var jafn
óíikur More og More var ólík-
•ur Wolsey. Fortíð hans var æv-
iwtýraleg og vægast sagt vafa-
söm. Faðir hans var ölkær tré-
smiður, sem átti í útistöðum við
y-firvöldin. Cromwell fór ungur
að árum til Italíu, barðist í
Frakklandi og stundaði síðan
kaupmennsku í Niðurlöndum.
Siðan sneri hann heim tii Eng-
lands og kvæntist til fjár-
Reyndi hann fyrir sér sem lög-
áræðinigur með prýðilegum ár-
amgri, svo og stundaði hann
lánastarfsemi, sem skilaði mikl-
um arði. Honum tókst að láta
kjósa sig á þing, og varð þar
brátt talsvert atkvæðamikiM.
Þótti Wolsey svo mikið tii hans
korna, að hann gerði hann að
sterfsmanni sínum og sérlegum
ráðgjaifa. Fól kardínáiinn Crom-
weB það verkefni að leggja nið-
ur nokkur smærri kiaustur og
gera eigur þeirra upptæk-
ar. Átti að verja þeim til efling-
»r menntakerfisiins. OromweM
gegmdi þessu starfi með prýði,
Katrín af Aragoníu — samtíma- Anna Boleyn — mynd eftir Luc-
mynd eftir óþekktan höfund. as Cornelisz
Anna af Cleve eftir Hans Holbein Catharine Howard — mynd eftir
Holbein
en notfærði sér það einnig til
hins ítrasta í eigin fjáröflunar-
skyni. Hann var orðinn nánasti
ráðgjafi Wolseys, þegar hinn síð
arnefndi missti völdin. Crom-
well var þá ekki tengi að segja
skilið við velgjörðamann sinn
og von bráðar var hann kominn
í náð konungs.
Segðu skilið við prifann, en
náðu fyrst haustaki á enskri
prestastétt. Þetta ráð gaf Crom-
weM konungi sínum og að
fengnu samþykki hans, hófst
hann handa að framkvæma það.
Hugmyndina sótti hann til
siðbótarmanna á meginland-
inu, en einnig gat hann bent á
söguileg fordæmi I Englandi og
hefðir ásamt lagaákvæðum. Not-
færði hann sér einnig til hins
itrasta, að kirkjan og prelátar
hennar nutu lítiQla vinsælda með
ai aðals- og borgarastéttarinn-
ar, sem óx í augum forréttindi
kirkjunnar.
Þegar Hinrik hafði endaniega
faHizt á fyrirætlanir Cromwells,
lét konunigur kaMa sam-
an þingið, og með samþykki og
stuðningi þess kom hann fyrir-
ætluninni í framkvæmd. Fyrst
var öllum æðstu mönnum kirkj-
unnar stefnt fyrir brot á göml-
um lögum, þar sem kveðið er á
um að íhlutun páfa geti ekki
skert valdsvið konungs. Þetta
var alvarleg ákæra og ósann-
gjörn, og fól í sér fang-
elsun og eignaupptöku. Prest-
arnir skuiifu á beinunurn, en
Hinrik reyndist mildur. Hann
gerði þeim að greiða mikla sekt,
en gegn þvi að þeir viður-
kenndu hann sem æðsta mann
kirkjunnar í Englandi urðu sekt
irnar smámunir einir. Flestir
ilétu bugast, og þar með var
Hinrik orðinn sá einvaldur, sem
hann hafði lengi dreymt um.
1 janúar 1533 tilkynnti Anna
Boleyn konungi sínum, að hún
væri barnshafandi. Hinrik varð
himinlifandi, og nú héldu hon-
um engin bönd að komast i heil-
aga sæng með önnu, þvi að bam
ið varð að fæðast í hjónabandi
til að verða löglegur erfingi
rikisins. Hinrik varð þvi að láta
til skarar skriða og það skjótt.
Hann kallaði Thomas Cranmer
heim úr utanri'kisþjónustunmi,
en konungurinn hafðd íljótiega
faMð honum störf í hennarþágu.
Var Cranmer skipaður erkibisk
up af Kantaraborg, og tveimur
mánuðum siíðar ógilti hann
hjónaband Katrínar og Hinriks
og skömmu siðar lýsti hann
Önnu og kommginn löglega vígð
hjón.
Anna var siðan krýnd drottn-
ing með mikiHi viðhöfn, en fagn
aðariætin voru þó meira á yfir-
borðinu en í raun, því að Katrín
átti samúð flestra. Páifinn var
ekki lengi að taka við sér, for-
dæmdi þessa ráðstöfun og lýsti
Hinrik í bann. Hinrik svaraði
með því að koma máHnu í höfn
með samþykki þingsins á næstu
tveimur árum 1534—35. Þar með
var mörkuð sú stefna, sem átti
eftir að einkenna framtíðarþió-
un Englands. Næstu árin vann
CromweM að mikiMi elju að því
að uppræta klaustrin — undir
því yfirskyni að komast fyrir
hvers kyns spiMingu, er sögð
var þrífast innan veggja klaustr
anna. Raunverulega var ástæð-
an peningaskortur ríkisins, auk
þess sem konungur vildi gera
skilnaðinn við páfa algjöran.. Til
réttlætingar gjörðum sínum
benti Cromwell á, að í landinu
réðu 7 þúsund munkar og 1700
nunnur yfir einum fimmta eigna
í Englandi. Cromwell verður því
varla áiasað fyrir að hafa ver-
ið þetta þyrnir í augum.
Ekki iiðu nema 3 ár, er
kvisast fór út hjá hirðinni, að
'konumgurinn hefði fengið
leiða á konu sinni og hefði lagt
hug á eina hirðstúlkuna, Jane
Seymor. Og enda þótt Gromwell
hefði áður stutt drottningu með
ráðum og dáðum, var hann ekki
lengi að fjarlægjast hana, er
bera fór á sambúðarerfiðleikum
milii hennar og konungs. Að lok
um var það hann sem lagði fram
sönnunargögnin, er urðu Önnu
Boleyn að faHi.
Sagt er, að Cromwell hafi
hvorki átt til heiðarieika né sam
vizku. Hann hefur verið hart
leikinn af sögumni, enda maður-
inn harðskeyttur og óvæginn,
atferii hans og vinnubrögð á
stjórnmálasviðinu ógeðfeMd —
vægast sagt. En hversu mikla
andúð sem menn hafa á Crotm-
weM verður þeirri staðreynd
ékki haggað, að hann var af-
Jane Seymor. — Holbein málaði
þessa mynd 1536
Catharine
Parr —
málari.
óþekktur
burða stjómmálamaður þegar
ininanlandsmál voru annars veg-
ar. Og þó að hann og konung-
inn greindi oft á um leiðir og
markmið, var samvinna þeirra
áhrifarík og öriagarík fyrir Eng
land, sern búið hefur að henni
aMt fram á þennan dag. Crom-
weM barðist og mjög fyrir þvi, að
áhrif þingsins og réttindi yrðu
ekki skert.
En raunsæi hans og óskeikui-
teikl 1 innanlandsmáium, komu
honum að iitflu gagni í utanrík-
ismálum, og afskipti hans
af þeim urðu honum að lokum
að falli. Strax eftir lát Jane
Seymor 1537 fór Hiinrik að svip
ast um eftir nýju kvonfangi.
Hafði hann um tíma augastað á
dönsfcu prinsessunni Kristínu,
dóttur Kristjáns II., en hún vildi
ekkert með hann hafa. 1 júlí
1538 tókst Páli páfa 3. að koma
á vopnahléi miili Frans 1.
Frakkakoniungs og Kaxls 5.
Spánarkeisara. Þetta var áfafll
fyrir Hinrik 8. og England.
Cromwel'l vissi sem var, að
England hafði ekkert að óttast
svo lengi sem FrakkJand og
Spánn áttu i erjum. Nú höfðu
æðstu menn ríkjanna hins veigar
bundizt samningum um að tefla
saman næstu leiki á taJl-
toorði stjómmálanina, og þvi var
ekki svo fjariægt að ætla
að þeir mundu í samein-
imgu stefna herj'um sínum gegai
Eniglandi að áeggjan páfa.
Vegna þessa taldi Cromwell
nauðsyn að bindast traustum vin
arböndum við leiðtoga mótmæl-
enda í Þýzkalandi, og auðvitað
var giifting hagstæðasta leið-
in til þess. Hann fékk því Hin-
rik tU að gamga að eiga Önnu,
dóttur hertogans af Cleve. Þetta
voru mestu mistök Cromwells.
Konungurinn fékk strax megna
óbeit á konunni, og brátt kom í
Ijós, að vinátta Frakkakonungs
og Spánarkeisara risti ekki
dýpra en svo, að giftingin reynd
ist öldungis ónauðsynleg. Hinrik
var ek'ki lengi að skilja við
Önnu, og allt traust hans á
CromweM var fokið út i veður
og vind.
CromweU var settur af, og
hlaut hann brátt sömu örlög og
ýmsir andstæðingar hans, sem
hann hafði rutt samvizkulaust
úr vegi sínum. Hann var liflát-
inn Mýjan júlidag árið 1540 —
hálfu ári eftir að Anna af Cleve
sté fyrst fæti sínum á enska
grund.
Hinrik lifði sjö árum lengur
og lézt þjakaður af sárasótt og
hóglífi síðustu tveggja áratug-
anna. Við banabeð hans
var Cranmer, hinn eini af nán-
ustu ráðgjöfum hans, sem lifði
konung sinn. Um Hinrik 8. giid-
ir að mestu hið sama og
um CromweU. Grimmdarlegar at
hafnir hans og gerðir hafa gert
sagnfræðingum erfitt að meta
hann í rétbu líjósi. Hinrik 8. var
eigingjarn maður og einkahags-
munir lágu að baki fflestum gerð
um hans. Meðan stjórmmálalegar
og kirkjulegar aðstæður gerðu
skilnaðinn við páfaveldið mögu-
legan og i augum flestra Enig-
lendiniga hagkvæman, hrinti Hin-
rik honum i framikvæmd ednvörð
ungu af persónulegum ástæðum.
En hann starfaði jaifnan í þágu
rikisins, því að hann áleit þarf-
ir sínar hljóta að vera hinar
sömu og þjóðarinnar. Að-
gerðir hans gegn kirkjunnar-
mönnum og aðferðir þeer
sem beitt var, voru harðneskju-
legar og vægðariausar, en það
hafði úrslitaþýðingu fyrir Eng-
land að komast hjá trúarbragða
striði og aðeins sterk stjórn gat
komið í veg fyrir það. Á dögum
Hinriks var Wales innlimað í
konunigsriikið og írland frið-
að og gert að konungsriflri.
Hann átti í meiri erfiðleikum
með Skotana, sem gerðu tváveg-
is uppreisn á dögum hans, en
honum tókst að brjóta mótstöð-
una á bak aftur. Hinrik gerði
sér ljósa grein fyrir þýðingu
þess að þjóðir Bretlands samedn
uðust undir einni yfirstjóm.
Ekki höfðu ráðstáfanir hans til
uppbyggingar þingsins minni
þýðingu. Fyrir hans tilstilli
hlutu fuMtrúar frá Wales, Ches-
hire, Berwick og Calais sæti á
þinginu, og valdsvið þess auikið
— til að fá greiðari höggstað á
kirikjunni. Sérréttindi málstof-
anna tveggja voru aukin
og þingið fékk meira athafna-
frelsi en áður. Auðvitað lágu
engar hugsjónir um þingræði að
baki þessum gerðum Hinriks,
heldur var þetta fyrst og freonst
tækifærisstefna, þar eð hann
vissi að þingið breytti í einu og
öllu eftir hans vilja, þegar um
það var að ræða að knésetja
andófsöflin — kirkjuna og að-
alinn. Bngu að síður átti þessi
hvatning Hinrifcs við þingið
verulegan þátt í framtíðarþró-
un þess.
Ekki má gleyma starfi Hinriks
á sviði varnar- og utan-
ríkismála. Honum urðu fljótlega
Ijósir möguleikar Englendinga á
hafinu, og á hans dögum hófst
uppbygging herskipaflotans. Án
flotans hefði sigur Elísabet-
ar dóttur hans yfir spænsteu
Armöddunni, frelsun Niður-
landa og þróunin í nýlendunum
verið óhugsandi. Ásamt Wolsey
varð hann líka fyrstur til að átta
si'g á gildi Englands til að við-
halda valdajafnvseginu í Evr-
ópu, þedrrar stefinu sem mótað,
Framhaid á bls. 18.