Morgunblaðið - 03.01.1974, Qupperneq 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 3. JANÚAR 1974
Aramótaávarp
Olafs
Jóhannessonar
forsætisráðherra
Góðir íslendingar.
Þegar ég lít yfir liðið ár er mér
þakklæti efst í hug. — Þakklæti
fyrir farsæla lausn á stærstu
vandamálunum, sem steðjuðu að
og við þurfti að glíma. — Þakk-
læti fyrir þá almennu hagsæld,
sem þjóðin bjó við. — Þakklæti
fyrir stórstíga framfarasókn og
atvinnu fyrir Iandsmenn alla.
Mér finnst vanþakklæti og
barlómstal stundum hljóma
hærra en þakkargerð. En þegar
þetta ár er kvatt, ætti þjóðin ekki
aðgleyma þakkarorðum.
Arið, sem kvatt er í kvöld,
hefur verið viðburðaríkt, bæði á
innlendum og erlendum vett-
vangi. Margra innlendra atburða
er að minnast, sem mikla athygli
vöktu, bæði innanlands og utan.
Eldgosið í Vestmannaeyjum er
þar auðvitaðefst á blaði. En einn-
ig má nefna atburði allt annars
eðlis, en mikið fréttaefni, svo sem
fund forseta Bandaríkjanna og
Frakklands, heimsókn Margrétar
Danadrottningar og manns henn-
ar, Hinriks prins, ýmis atvik úr
landhelgisstríðinu, bráðabirgða-
samkomulag við Breta og varnar-
liðsviðræður við Bandaríkja-
menn, að ógleymdum fjölmörgum
merkilegum viðburðum á sviði
menningar og lista, atvinnulífs og
framkvæmda. Sennilega höfum
við Islendingar sjaldan verið meir
í sviðsljósinu en á liðnu ári. Mér
er nær að halda, að ekki hafi í
annan tíma jafnmargir erlendir
fréttamenn gist ísland eins og
einmítt í ár. Verður eigi um deilt,
að í sliku er mikil landkynning
fólgin, en um hitt geta sjálfsagt
verið skiptar skoðanir, hvort telja
á það til ávinnings eða ekki. En
hvað sem um það er, þá verður
þeirri staðreynd ekki neitað, að
ísland er komið í þjóðbraut og
umheiminum ekki lengur gleymt
og grafið.
Minnisstæðasti atburður frá
liðnu ári er mér og eflast flestum
islendingum skelfingarnóttin, er
eldgosið hófst á Heimaey. Það var
löng nótt, er menn biðu milli von-
ar og ótta og búast mátti við
harmafregnum á hverri stundu.
Hin giftusamlega björgun er
ævintýri líkust og má raunar kall-
ast kraftaverk. Þar er mörgum að
þakka, og engin leið hér að nefna
nein nöfn. Þjóðin öll brást drengi-
lega við þessum válegu tíðindum,
og skildi, að áfallið af þessum
náttúruhamförum, var tjón lands-
manna allra, er þeir urðu að vera
samábyrgir fyrir. Ákvarðanir
Alþingis voru í samræmi við það
sjónarmið og samkvæmt þeirri
stefnumörkun hefur verið unnið
að þeim málum, þó að vafalaust
séu skiptar skoðanir um einstakar
aðgerðir, enda annað óhugsandi
um svo viðkvæm og persónu-
bundin málefni.
i Vestmannaeyjum var um
langt skeið barist hetjulegri bar-
áttu, og meira að segja lagt til
atlögu við sjálf náttúruöflin og
það með verulegum árangri að
lokum. Er af því mikil saga, sem
hér verður ekki sögð, en lengi
mun geymast. Þökk sé þeim öll-
um, sem þar stóðu á verði og
lögðu hönd á plóginn.
Náttúruhamfarir, eins og eld-
gos og jarðskjálftar, hafa verið
fylgifiskar landsmanna á flestum
eða öllum öldum íslandsbyggðar.
Oft hafa hlotist stórtjón af þeim
áföllum, eignatjón, hungursneyð,
mannfellir og jafnvel eyðing
heilla byggðarlaga. En aldrei áð
ur hefur eldgos komið upp svo
nálægt slíkri þéttbýlisbyggð sem
Vestmannaeyjakaupstað. Því
dásamlegra var það og þeim mun
þakkarverðara er það, að ekkert
manntjón skyldi af hljótast. Þá
eru það og gleðitíðindi, að birt
hefur upp í Vestmannaeyjum
fyrr en menn þorðu að vona. Er
nú mannlíf og atvinnustarfsemi í
Eyjum á góðri leið til fyrri hátta,
þó að auðvitað taki það sinn tíma
að byggja þar allt upp sem áður
var. En þó að allt hafi gengið
betur en búast mátti við, liggur í
augum uppi, hvert áfall og tjón
það var, ekki aðeins fyrir Vest-
mannaeyinga heldur og þjóðar-
búið í heild,- að yfirgefa varð
stærstu verstöð landsins í upphafi
aðal vertíðar. Sú staðreynd
dregur langan slóða og mun valda
margvíslegum búsifjum, sem
engan veginn er séð fyrir endann
á. En á þetta er rétt að minna, því
að það er ekki alltaf tekið með í
reikninginn, þegar úttekt er gerð
á efnahagsþróun ársins.
Ég get ekki skilist svo við þetta
umræðuefni, að ég ekki sérstak-
lega þakki þá miklu og drengilegu
hjálp, sem barst frá frænd-
þjóðunum á Norðurlöndum, bæði
sem framlög ríkja og söfnunarfé
frá félögum og einstaklingum.
Þökk sé einnig öllum öðrum, víðs
vegar að í veröldinni, sem rétt
hafa fram hjálparhönd. Það er
engri þjóð minnkun að þiggja
góðar gjafir undir kringumstæð-
um sem þessum.
Það mál, sem oftast hefur borið
á góma á þessu ári, bæði í fjöl-
miðlum og manna á miili, er
eflaust landhelgismálið. Fram hjá
því verður ekki gengið, þegar
annáll ársins 1973 er skráður. Ég
ætla þó ekki að rekja framvindu
þess hér. Það er mönnum í svo
fersku minni. Eg minni aðeins á
þá staðreynd, að f framkvæmd en
að vísu án orða, viðurkenndu allir
50 sjómílna fiskveiðilandhelgina,
nema tvær þjóðir: Bretar og
Vestur-Þjóðverjar, sem héldu hér
áfram ólöglegum veiðum, og Bret-
ar meira að segja undir herskipa-
vernd, svo sem alkunna er. Við
Breta hefur nú verið gert bráða-
birgðasamkomulag til tveggja ára
um lausn fiskveiðideilunnar.
Alþingi veittí heimild til að gera
það samkomulag með 54 atkvæð-
um gegn 6.
Vitaskuld hefðum við kosið að
ná enn betri kostum en þetta sam-
komulag hefur að geyma, og
ekkert er óeðlilegt, að um það séu
eitthvað skiptar skoðanir. En þó
að hér um megi segja hið forn-
kveðna, að allt orkar tvímælis þá
gert er, þá er það sannfæring mín,
að þessi bráðabirgðalausn sé betri
kostur en hinn, að halda ófriði og
hættuástandi áfram með ófyrir-
sjáanlegum afleiðingum í mörg-
um efnum og með óútreiknanleg-
um árangri. Það er hægara fyrir
þá að nota um þetta stóryrði, sem
enga ábyrgð bera. Ég skal ekki
ræða það frekar, en láta
reynsluna skera úr því, hvernig
þét'fa bráðabirgðasamkomulag
gefst.
Deilan við Vestur-Þjóðverja er
því miður enn þá óleyst. Ég vil
vona, að á næstunni reynist unnt
að ná viðunandi bráðabirgðasam-
komulagi við þá, sem verður að
byggjast á sömu grundvallarreglu
og samkomulagið við Breta, þ.e.
að skip sem notuð eru sem verk-
smiðjur og til að ryksuga miðin,
fái hér ekki veiðileyfi. En sú
hætta, sem stafaði af væntanlegri
vaxandi sókn þeirra, var ekki
hvað síst ástæða þess, að útfærsla
mátti allsekki dragast.
Þegar minnst er á landhelgis-
baráttuna, má ekki gleymast að
þakka þeim, er þar stóðu í
fremstu víglínu — landhelgis-
gæslumönnunum. Þeir áttu við
ofurefli að etja, en náðu ágætum
árangri miðað við aðstæður, og öll
þeirra framganga var þeim sjálf-
um og þjóðinni til sóma.
Viðræður við Bandaríkjamenn
um endurskoðun varnar-
samningsins eru byrjaðar. Þeim
verður haldið áfram með eðlileg-
um hætti eftir áramótin, og þá
auðvitað með það markmið fyrir
augum, sem í málefnasamningi
stjórnarflokkanna segir, að stefnt
skuli að. Náist eigi viðunandi
niðurstaða í þeim endurskoðunar
viðræðum, verður leitað eftir
heimild Alþingis til uppsagnar
samkvæmt ákvæðum samnings-
ins.
Við kveðjum nú ár, sem hefur
verið landsmönnum gott og
gjöfult. Afkoma atvinnuvega og
einstaklinga hefur aimennt verið
óvenjulega góð. Atvinna hefur
verið mikil og ágæt víðast hvar
um land, svo að áreiðanlega má
jafna til beztu ára. Hver sú hönd,
sem vildi og gat, hefur haft verk
að vinna. Vinnufriður hefur ríkt
að fáeinum tilvikum undanskild-
um. Eg held, að ekki sé ofmælt, að
við höfum búið við góðæri. Merki
þess góðæris sjást hvarvetna.
Sjaldan eða aldrei hafa fram-
kvæmdir verið meiri hér á landi
en í ár. Blasa þær við á nær öllum
sviðum þjóðfélagsins, svo sem í
samgöngumálum, skólabygging-
um, fjölgun fiskiskipa, endurbót-
um og stækkun fiskvinnslustöðva,
húsabyggingum, ræktun og jarða-
bótum, svo að fáein dæmi séu
nefnd.
Stórhugur og framkvæmdavilji
eru tilvalin einkunnarorð fyrir
árið, sem er kvatt í kvöld. Má
vera aðsumum hafi þótt framsókn
in fullhröð. Og satt er það, að
kapp er best með forsjá. Og víst
verður það aldrei nægilega brýnt
fyrir mönnum, að það er ekki
hægt að gera allt í einu. Og kröfu-
pólitík á hvaða sviði sem er, þarf
að stilla í hóf. Það hefur því mið-
ur ekki enn tekist að leggja þann
fjötur á verðbólguna, sem þarf.
Vissulega er það skuggahlið á til-
verunni. En hvað sem um það er,
þá væri það vanþakklæti að van-
meta þá velmegun, sem við ís-
lendingar höfum á flestum svið-
um búið við þetta ár, þrátt fyrir
hjð óviðráðanlega og tilfinnan-
lega Vestmannaeyjaáfall og þrátt
fyrir landhelgisstríðið, og þrátt
fyrir allt of ört vaxandi verð-
bólgu. Og þessa velmegun er þeim
mun meiri ástæða til að þakka, að
við höfum ekkert bréf upp á
varanleik í þeim efnum. Þvert á
móti sýnir sagan og annálar, að
mögru kýrnar vilja gjarna verða
fleiri en þær feitu hér á landi. Og
þó að við séum nú betur i stakk
búnir en áður fyrr, þá höfum við
einmitt á þessu ári verið minntir
á það, að maðurinn er og verður
alltaf smár gagnvart höfuð-
skepnunum, ekki síst í okkar stór-
bortna landi, þar sem oft er
skammt öfganna á milli.
Orð mín eru miðuð við þjóðar-
heildina, en vitaskuld eru þeir
alltaf margir, sem eftir hvert árið
eiga um sárt að binda vegna slysa,
sjúkdóma, ástvinamissis eða af
öðrum ástæðum. Og nú heyrir
árið 1973 senn til sögunni. Sögu
þess segir sjálfsagt hver með sín- j
um hætti, en hinum raunverulegu
atburðum og staðreyndum fær
enginn úr þessu breytt.
En hvaða tíðindi mun sá gestur,
sem nú ber að dyrum, nýja árið,
flytja okkur. Hvað verður að því
liðnu skráð á söguspjöld þess.
Þeirri spurningu getur enginn
svarað fremur en fyrri daginn.
Framtiðin er alltaf jafn óráðin
gáta, bæði að því er varðar
einstaklinga og þjóðlífið í heild.
Menn gera áætlanir, reikna út
þetta eða hitt eftir líkum og reyna
eftir bestu getu að ráða þá gátu,
hver verði framvinda komandi
árs, en enginn getur úr því skorið
með neinni vissu, hvort dæmið sé
rétt reiknað, hvort lausn
gátunnar sé fundin. Enginn getur
dregið frá tjaldið, sem skyggir
fyrir Skuld.
En um þessi áramót er óvissan
um framvinduna á næsta ári sér-
staklega augljós. Það má segja, að
óvissa i öllum áttum sé
einkennandi um ástand og horfur
við þessi tímamót.
Af innlendum vettvangi má
nefna óvissu varðandi ógerða al-
menna kjarasamninga. En
kaupgjaldsákvarðanir eru einmitt
eitt af lykilorðum efnahagslífsins.
Þess vegna er sérstaklega
ánægjulegt að minnast þess, að
samningar tókust við ríkisstarfs-
menn í Bandalagi starfsmanna
ríkis og bæja og þar var mótuð sú
stefna að lyfta launum hinna
lægst launuðu meir en annarra.
Óvissan um verðlagsþróunina er
og mikil, ekki aðeins af heimatil-
búnum ástæðum heldur og ekki
síður vegna utanaðkomandi
áhrifa. Ovissa í umheiminum er
vægast sagt fskyggileg. Olíuskort-
urinn er farinn að segja til sín
með mörgu móti, ekki aðeins í
hækkandi verði heldur i fram-
leiðslusamdrætti. Atvinnuleysi og
minnkandi kaupgeta gæti verið á
næsta leiti í sumum löndum. Olíu-
skömmtunin hefur áhrif til
hækkunar á verðlag fjölmargra
vörutegunda. Vari þetta ástand
um lengri tíma getur það haft
hinar alvarlegustu afleiðingar,
sem enginn getur sagt fyrir um í
dag. Það er auðvitað óhjákvæmi-
legt, að áhrifa þessa vandræða-
ástand gæti með ýmsum hætti hér
á landi. Það er óleyfileg bjartsýni
að halda, að sá vágestur sneiði hér
hjá garði. Og alltaf getur brugðið
til beggja vona um árferðið. Marg-
ir landsmenn hafa fengið að
kenna á kuldanum undanfarna
tvo mánuði. Hvað verður síðar?
Kannski á landsins forni fjandi —
hafísinn — eftir að heimsækja
okkur. En ég mun ekki hér fara
nánar út í þá sálma. Allt er þetta,
hvort sem er svo óvíst. En ég verð
að segja, að ég tel, að horfurnar
hvetji til varfærni á mörgum
sviðum.
En hvað sem allri óvissu líður,
þá er það vfst, að árið 1974 verður
merkisár í islandssögunni. Þá
minnist þjóðin ellefu hundruð ára
byggðar í landinu. Fáar þjóðir
kunna betri skil á uppruna sín-
um, landnámi og raunar sögu
sinni allri en íslendingar. Það er
aðalsmerki hverrar þjóðar að
leggja rækt við sögu sína. Þangað
sækir hún styrk og stolt. Það á við
um okkur islendinga. Hvað vær-
um við i dag án sögunnar? Hefð-
um við nokkurn tíma orðið sjálf-
stæð þjóð án vitundar um upp-
runa okkar, sögu og forn lands-
réttindi? í sjóð sögunnar voru
sótt þau rök, sem dugðu okkur
best í frelsi- og sjálfstæðisbaráttu.
Á véla- og tækniöld er okkur
sagan e.t.v. ekki eins hugstæð og
lifandi og áður fyrr. Þeim mun
meiri ástæða er til að staldra við
jafn sögulegan áfanga, sem ellefu
alda byggðarafmæli, og rifja upp
sögu þjóðarinnar í ellefu hundruð
ár. Þar er margs að minnast,
margra sögulegra atburða,
fangaðarstunda og hörmunga-
tíðinda. Þar má finna leiðar-
merki, sem enn í dag geta vísað
Þjóðhátíðarárið
efli heilbrigðan
þjóðarmetnað
og sjálfstœða
dómgreind
veginn. Og þar eru margjr bauta-
steinar, sem ástæða er til að nema
staðar við.
í Alþingisljóðum sínum segir
Davíð Stefánsson um íslenska
þjóð:
„Og hennar líf er eilift krafta-
verk“
Þegar litið er yfir söguna og
hafðar í huga þær hörmungar, er
gengu yfir íslenska þjóð, hvort
heldur af völdum náttúruham-
fara, drepsótta, erlendrar áþján-
ar, harðinda eða fátæktar, þá má
til sanns vegar færa, að það sé
kraftaverk, að þjóðin lifði af, reis
úr öskustónni, og er nú fullvalda
þjóð og lifir við lffskjör, sem eru
sambærileg við það, sem tíðkast í
nálægum velferðarþjóðfélögum.
Þessa afmælis verður minnst
með ýmsu móti, svo sem útgáfu
íslandssögu, byggingu safnahúss,
opnun hringvegar og atvinnu-
vegasýningu. Enn fremur er gert
ráð fyrir hátíðum, bæði héraðahá-
tíðum víðs vegar um land og einni
sameiginlegri eins dags þjóðhátíð
fyrir landið allt að Þingvöllum.
Enn er eigi að fullu gengið frá
dragskrá hátíðahaldanna, en til
þeirra verður vandað svo sem
kostur er. Hér er eigi um skemmt-
un að ræða heldur hátíð, þjóðhá-
tíð, sem á að verða þjóðinni til
ánægju, sæmdar og vakningar.
Hátíð fyrir alla þjóðina — þjóð-
hátíð — verður eigi haldin á
öðrum stað en Þingvöllum. Um
það hljóta allir að vera sammála.
Þingvellir eru helgistaður allr-
ar þjóðarinnar. Þeim stað er saga
þjóðarinnar tengd , órjúfandi
böndum.
í Alþingishátíðarljóðum sínum
segir Davið Stefánsson:
„Sjá liðnar aldir líða hjá
og ljóma slá
á vellina við Öxará
á hamraþil
á gjár og gil.
Hér hefur steinninn mannamál
og moldin sál.
Hér hafa árin rúnir rist
og spekingar
og spámenn gist.
Hér háði þjóðin
þing sitt fyrst.“
Það má segja, að þjóðin hafi
þrisvar sinnum haldið þjóðhátíð,
1874, 1930 og 1944 allar á Þing-
völlum. Allar urðu þær þjóðinni
til sæmdar og ógleymanlegar öll-
um, er þær sóttu. Þær vöktu til
dáða og gáfu þjóðinni aukið þrek
og nýja trú á sjálfa sig.
Þjóðhátíðin á komandi sumri á
að verða kveikja þjóðlegrar Vakn-
ingar,. styrkja samkennd þjóðar-
innar og stuðla að sjálfsvitund
hennar. Ég held, að slíkrar vakn-
ingar sé nú þörf. Að vísu er það
svo, eins og áður er sagt, að nú
skortir sannarlega ekki stórhug
og framfaravilja, en ég held að
það vanti einhvern eldmóð í sál-
ina, já e.t.v. hálfgert ofstæki til
að reka úr landi ýmsar ódyggðir
og óvenjur, sem hér hafa rutt sér
til rúms. Það þarf nýja vakningu
til ræktunar lands og lýðs, og til
að styrkja þjóðarinnar eigið Ég.
Ég vona að allir taki höndum sam-
an um það að standa þannig að
þessari þjóðhátíð, að hún nái til-
gangi sínum og verði öllum, er
hana sækja til ánægju og sóma.
Um skeið heyrðust þær raddir, að
það væri ofrausn að stofna til
slíkrar hátíðar, en þær eru nú
þagnaðar sem betur fer.
Flestir landsmenn þekkja von-
andi frásögn Landnámu af för
Hrafna-Flóka og félaga til íslands
fyrir liðlega ellefu öldum. Eftir
heimkomuna til Noregs voru þeir
spurðir um hið óbyggða land, sem
Flóki hafði gefið heitið Island. 1
Landnámu segir svo:
„Ok er menn spurðu af landinu,
þá lét Flóki illa yfir en Herjólfr
sagði kðst ok löst af landinu, en
Þórólfr kvað drjúpa smjör af
hverju strái á landinu, því er þeir
höfðu fundit."
Ég hygg, að eftir ellefu
hundruð ára byggð í landinu,
muni flestir fallast á, að hin hóf-
samlega lýsing Herjólfs sé rétt.
Landið hefur bæði kosti og galla
borið saman við önnur lönd.
Landið er harðbýlt en á samt
ærinn auð, ef menn kunna að
nota hann. Það agar börn sín
stundum ærið hart, en það hefur
líka rótfest í þeim þá seiglu og
þann manndóm, sem þeir þurfa
Framhald á bls. 18