Morgunblaðið - 03.01.1974, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 3. JANUAR 1974
17
Forfeður okkar eiga það hrós að lífs-
neistinn kulnaði ekki í höndum þeirra
Nýársræða forseta Islands
hr. Kristjáns Eldjárns
Góðir landsmenn.
Ég óska yður öllum árs og friðar
og sendi yður kveðju, hvar sem
þér eruð staddir, á heimilum yð-
ar, eða á hafi úti, eða hvar annars
staðar þar sem skylda eða nauð-
syn býður mönnum að vera. Ég
hugsa til þeirra mörgu, sem á
verði hljóta að standa við marg-
vísleg skyldustörf, sem vinna þarf
hvað sem almanaksdögum líður.
Vér sem næðisins njótum ættum
sízt að gleyma þeim. Eg hugsa
einnig til hlutskiptis þeirra, sem
sjúkdómar eða önnur bágindi
knýja til að dveljast á sjúkrahús-
um jafnt helga sem rUmhelga
daga. Ég óska yður öllum gleði-
légs nýjárs og þakka samfylgdina
á því ári, sem er að baki. Persónu-
lega á ég mörgum þakkir að
gjalda, eins og reyndar flestir
menn. En á stundu eins og þessari
er mér ofar í huga stuðningur
manna og hollusta við þá stofnun,
sem kalla má að embætti forseta
íslands sé. Að þessu sinni leyfi ég
mér sérstaklega að nefna fólk á
Vestfjörðum, sem á allan hátt
gerði góða kynnisför þá sem kona
mín og ég fórum um þær sýslur á
síðastliðnu sumri. Ég skil það svo
að með slíkum viðtökum vilji
landsmenn láta í ljós hollustu
sína við þjóðlega samheldni, sem
forsetaembættið má að sumu leyti
teljast tákn fyrir. Ég skil það sem
merki um þann samhug sem í
raun og veru ríkir milli manna í
landinu, þótt stundum mætti ann-
að ætla í amstri daganna.
Um leið og ég sendi þessar
nýjárskveðjur til þeirra sem mál
mitt heyra, vil ég minnast þeirra
landa vorra, sem horfið hafa Ur
hópi vorum á liðnu ári og nU
geymast í góðri minningu þeirra
sem með þeim áttu samleið.
Á nýjársdag er stundum rifjuð
upp gömul táknmynd áramót-
anna, sem mörgum mun vera í
barnsminni. Persónugervingur
gamla ársins, lotinn og hæruskot-
inn öldungur, víkur af sviðinu, en
í stað hans kemur ungur og glæst-
ur maður, með morgunljóma í
svipnum, nýja árið. Þetta er ein-
föld og auðskilin mynd á hverri
tíð. Líkast til á hUn fornar menn-
ingarsögulegar rætur. Miðsvetrar-
hátíðin er hátíð ljóssins, og hinn
ungi og bjarti maður táknar það,
að sól fari að hækka göngu sína,
guð ljóss og lífs og endurnýjunar
kemur enn einu sinni, ungur og
nýr.
Það gamla ár, sem vék af svið-
inu að þessu sinni, er að vísu
horfið, en minning þess mun
lengi vaka. íslenzka þjóðin hefur
lifað í meira lagi minnisverð tíð-
indi á því ári. Það hófst með rauð-
um logunum í Vestmannaeyjum,
og kalla má að því lyki með ann-
ars konar stórtíðindum, áfanga-
sigri í hörðum átökum um fiski-
mið landsmanna. Fyrir þessi stór-
merki verður ársins, sem nU er
liðið, lengi minnzt í þjóðarsög-
unni, og af hvoru tveggju verða
miklir lærdómar dregnir á kom-
andi tíð. Það var engu líkara en að
eldurinn í Eyjum væri settur á
svið til að sýna þann háska, sem
býr i eðli þessa lands, og þá um
leið til að kenna landsmönnum
hvernig hægt er með ýmsu móti
að vera undir hann bUinn og snU-
ast við honum, ef hann skyldi aft-
ur birtast í svipaðri mynd, ein-
hvers staðar. Þessi atburður færði
oss einnig heim sanninn um það,
að íslendingar eiga marga vini í
raun, fyrst og fremst meðal
nágranna vorra á Norðurlöndum,
en einnig víða meðal fjarlægari
þjóða, sem oss eru minni vanda
bundnar. Þakkir færum vér nU
öllum þeim, bæði innlendum og
erlendum mönnum, sem hafa
stuðlað að því með ráðum og dáð
að græða sárin, og það er
fagnaðarefni að nU hafa jólaljós
logað þar sem jörð brann fyrir
skemmstu. Áreiðanlega munu all-
ir landsmenn samgleðjast þeim,
sem aftur hafa getað vitjað heim-
kynna sinna, og óska þess að það
endurreisnarstarf, sem vel hefur
byrjað megi einnig giftusamlega
fram halda.
Átökin um fiskimiðin hafa
einnig reynt á þolrifin og verið
harður skóli. Þau eru í eðli sínu
þáttur í samkeppninni um þverr-
andi náttUrugæði í heimi nUtím-
ans, eitt dæmi af mörgupi um að
það harðnar á dalnum. I gamalli
sjóferðabæn segir svo: Bjóð
sjávarins afgrunni að opna sitt
ríka skaut til að uppfylla vorar
nauðþurftir. Vér megum vera
minnug þessara gömlu orða.
Fiskimiðin eru forðabUrið, sem
ekki má tæmast. Eftir allt sem
gerzt hefur og talað hefur verið
siðan 1. september 1972, er oss nU
ijósara en nokkru sinni fyrr, að
lífinu í afgrunni sjávarins sem
uppfyllir vorar nauðþurftir í
þessu landi, er mikil hætta bUin,
og að við þeirri hættu verður að
sporna með öllum skynsamlegum
ráðum. Ef nokkuð er, hefur sá
ásetningur styrkzt að vér verðum
að fá full og viðurkennd yfirráð
yfir hafsvæðunum kringum land-
ið, og allt annað er óhugsandi en
að fylgja því merki fram til sig-
urs. Vér eigum keppinauta, en að
óvini eigum vér enga, heldur
þvert á móti marga vini og sam-
herja, sem styðja viðleitni vora.
Það skyldum vér meta og leggja
rækt við. Vér erum ekki einir í
heiminum, á einn eða neinn veg,
það er skynsamlegt og reyndar
óhjákvæmilegt að gera sér grein
fyrir því.
Þegar síðastliðið ár gekk í garð
þótti mörgum sem bjartara væri
yfir í samskiptum þjóða en oft
áður, þíða í lofti eftir langvarandi
hörkur, sem kallaðar voru kalt
stríð. Menn leyfðu sér að vona að
batinn héldist. Þó átti svo að fara
að nU í árslok er víða heldur ófag-
urt og dapurlegt um að litast.
Vér Islendingar þurfum ekki að
kvarta, vér bUum við allsnægtir,
en þó er nærri oss höggvið, því að
nU næðir kalt um hagsældarþjóð-
irnar nágranna vora, eftirlætis-
börnin í fjölskyldu þjóðanna. Þar
kom að því að sá knUði dyra, sem
marga hafði grunað að einhvern
tíma bæri að garði, olíuskortur,
orkuskortur. Þetta er áminning
til vor. Á örbirgðaröldum íslands
var slíkt kallað eldiviðarleysi og
var eitt af því sem snauðir kot-
bændur óttuðust mest, næst mat-
arleysi. Þó að Ur rætist betur en á
horfist nU, munu þó þessi tíðindi
draga langan slóða, og fávíslegt
væri að loka augunum fyrir því,
að þessi lota getur verið for-
smekkur langra vandræða, því að
allt eyðist sem af er tekið nema
það sem náttUran sjálf endurnýj-
ar jafnharðan. Tæknivædd og há-
þróuð iðnaðarríki heims hafa
reist mikla byggingu, sem á
stöðugleika sinn undir aðflutn-
ingi hráefna og orkugjafa úr fjar-
lægum heimshlutum. NU er eins
og jarðskjálftakippur fari um
þessa byggingu, og menn vita
ekki þegar í stað hve miklum
skaða hann veldur né hvort annar
verri muni eftir fara. Þess er þá
ekki heldur að dyljast, að morg-
unljóminn á ásjónu unga manns-
ins, nýja ársins, er nokkuð svo
blandinn kviða að þessu sinni.
NáttUrufar allra landa setur
mark sitt á þjóðirnar sem þau
byggja. Baráttan við kuldann er
eitt af því sem sett hefur mót sitt
á menningu vor tslendinga. Oft
hefur verið sagt og það með
nokkrum rétti, að forfeður vorir
hafi ekki verið neinir sérstakir
snillingar í því stríði. Þeir stóðu
af sér veðrin fremur en að þeir
sæktu á. En þeir eiga það hrós að
lífsneistinn kulnaði ekki í hönd-
um þeirra, þótt kaldar væru. Þeir
náðu varnarsigri, og á vorum dög-
um eru mikil umskipti orðin.
Nágrannar vorir sumir halda vart
á sér hita í hUsum sínum, en i
híbýlum flestra tslendinga er
hlýtt og bjart. Á þessum grimma
frostavetri hefur mjög reynt í
orkuver landsmanna, og einnig
þetta er sjálfsagt lærdómsrikt, en
vér höfum haft þá heppni með
oss, að oliuskorturinn hefur um
sinn sneitt hjá garði 'vorum, eins
og svartidauði gerði um miðja 14.
öld, þegar hann lék grannlönd vor
hvað harðast. Hann kom að vísu
seinna, þótt ef til vill hefði einnig
þá verið hægt að bægja honum
frá, ef þekking og fyrirhyggja
hefðu hrokkið til. Það er ekki
líklegt, ef eldiviðarleysi fer að
verða eins og sverð óg svipa yfir
höfði manna hér allt í kringum
oss, að slíkt bitni ekki á oss fyrr
en varir. Hitt er heldur, að það
gerir það reyndar nU þegar, því
að hér er ekki aðeins um að ræða
ljós og hita í húsum manna, held-
ur allt daglegt líf, alla afkomu.
Olíudraugurinn bregzt í allra
kvikinda líka eins og Þorgeirs-
boli.
Á vorum dögum eru hagsmunir
þjóða fléttaðir saman á óteljandi
vegu. Vér erum þar ekki í
neinni sérstöðu. Eigi að siður er
nU eins og til vor sé talað um að
hagnýta það sem vér getum tekið
hjá sjálfum oss. Orkan í hverum
og fallvötnum Islands er mikil, og
hana er unnt að beizla og hana
þrýtur ekki: Þetta eru bjargar-
lindir, sem líklega öllu öðru frem-
ur efla bjartsýni á framtíð þjóðar-
innar. Það eru að visu litlar frétt-
ir að segja annað eins og þetta,
því að það er ágreiningslaust vilji
allra landsmanna að kappsamlega
skuli vinna að skynsamlegri nýt-
ingu þessara innlendu orku-
gjafa. En ef til vill sjáum vér
þetta i skærara ljósi nU en
nokkurn tíma áður, þegar daglega
berast fréttir um þau vandræði
sem velmegunarþjóðirnar í kring-
um oss erunúí.vegna þess að þær
eiga allt undir aðra að sækja um
jafnsjálfsagðan hlut og eldivið og
ljósmeti. Einn af meginkostum
landsins blasir við i skýrri mynd.
ísland er gott land, segja menn,
sem nU koma hingað heim, um
hávetur, utan Ur heitari löndum,
jafnvel þeir sem þurftu að fara til
Spánar á miðju síðastliðnu sumri
til að kaupa sólskin.
Og ekki skyldi heldur lá nein-
um manni þótt hann geri það eða
telja það eftir. ísland er engin
sólskinsparadís, og ekki neitt
gósenland heldur, sem gefur ljUf-
ar gjafir fyrirhafnarlaust. NáttUr-
an hér á norðurslóðum er fast-
heldin og lætur ekki gæði sín af
hendi rakna nema fyrir harðfylgi,
áræði og fyrirhyggju þeirra sem
þar bUa. Skáld hafa stundum kall-
að þetta uppeldisaðferð hinnar
ströngu en góðu móður. Baráttan
við harðdræga náttUru er að
sumra hyggju öðru fremur það
sem hefur gert manninn að
manni. Hann varð fyrsti maður-
inn, segir Johannes V. Jensen um
unga manninn, sem einn sneri við
f norður, þegar ættflokkur hans
lét undan síga suður á bóginn
fyrir ísaldarkuldanum. Ef til vill
eru rök fyrir því, að uppeldisað-
ferð lands vors hafi dugað þjóð-
inni vel, því að íslendingar afla
mikils, bæði til sjós og lands, að
öllu samanlögðu næstum ótrUlega
mikils, fámenn þjóð. Þeim hefur
lærzt að sækja gullið í greipar
náttUrunnar, og eiga þó trúlega
eftir að læra þá list enn betur,
þegar síðustu leifar rányrkju-
hugarfars eru Ur sögunni.
Nærri má geta að það er sam-
eiginlegt áhugamál og gleðiefni
allra að mikið sé dregið í bUið. En
við hlutaskiptin er allajafna tals-
verður handagangur og háreysti,
þvi að sitt sýnist hverjum, hvern-
ig með skuli fara og hvernig
skipta. Þetta er gömul saga, og
um slíkt hafa verið stofnaðir ófáir
stjórnmálaflokkar í löndunum.
Það er ekki heldur furða, þegar
svo virðist helzt stundum sem all-
ir telji sig afskipta og órétti beitta
og þá vitaskuld af því opinbera,
beint eða óbeint. Danska skáldið
Piet Hein, sem frægur er fyrir
hnitmiðuð snjallyrði sín, hefur
orðað þetta svona:
NáttUran er
vor milda móðir,
sem dýrar gjafir
gaf oss,
en ríkið er
vor eldri bróðir,
sem tók þær allar
af oss.
Þetta er hnyttilegt og mönnum
finnst það eins og talað Ut Ur sínu
hjarta. En ljótt væri ef satt
væri, ef almannasamtökin, vald
þess samhjálparþjóðfélags, sem
vér höfum komið upp og viljum
bUa við, hrifsaði til sín svo mikið
af hlut hvers og eins að hans sæi
varla stað. Vor á meðal er varla
talað um annað meira en þetta á
hverju ári sem yfir gengur, og af
þvi vaxa Ufar með mönnum og
undan því grær gremja f mörgu
brjósti. Og þó höfum vér af fUsum
og frjálsum vilja falið almanna-
samtökunum svo mikil og mörg
verkefni í allra vor þágu, að seint
mundi enda taka, ef upp væri
talið. I stórum dráttum eru allir
sammála um að þetta skuli vera
svo. Það er erfitt að hugsa sér
þann stjórnmálaflokk sem ekki
lýsti sig meðmæltan félagslegri
samhjálp í sinum mörgu mynd-
um. Það er því augljóst mál sem
enginn neitar, að skipið verður að
fá sinn hlut, annars fUnar það í
naustum.
En þar með er ekki sagt að
vandinn sé leystur, vandi skipti-
vallarins. Hve stór á skipshlutur-
inn að vera og hve stór háseta-
hluturinn? Það veltur á miklu að
nærri verði komizt því sem kalla
má réttlæti, en þó er vandlifað,
því að ekki eru allir á eitt sáttir
hvað sé réttlæti, þegar skípta
skal því sem til skipta er. Þó
mundi margur ætla, að það leiðar-
ljós lýsi bezt að tiltölulega mikill
jöfnuður með mönnum sé mest
réttlæti, og að ekki hæfi annar
mælikvarði betur erfðum vorum
og sambýlisháttum. Af mörgum
ástæðum er óhjákvæmilegt að
gera upp á milli manna og sjálf-
sagt eru þær hlutfallatölur ekki
auðfundnar, sem eftir skyldi fara.
En þá mætti virðast haldið í réttu
horfi, ef saman drægi með mönn-
um heldur en hitt og sU megin-
regla í heiðri höfð, að hvert það
verk sem vinna þarf sé svo vel
metið að það skili heilum hlut
þeim sem það vinnur án mann-
greinarálits eða gamalla hug-
mynda um svonefndan mann-
félagsstiga.
Það er gamalt orð að guð má
ráða hvar við dönsum önnur jól.
Rétt er það, framtíðin er á huldu,
en ætlun vor er að þetta ár verði
hátíðarár á íslandi, eða jUbílár,
eins og menn sögðu fyrir einni
öld, minningarár, sem verður
haldið hátíðlegt um allt land í
heiðurs- og minningar skyni við
landnámsmenn íslands, sem
reistu hér byggð fyrir ellefu öld-
um, urðu forfeður þjóðarinnar og
stofnuðu til þess mannlífs, sem
ótal þræðir liggja frá allt til þessa
dags. Margt hefur verið til nefnt,
sem gera skuli til hátíðabrigða og
varanlegrar minningar. Allt er
það gott, sem vel verður gert og
annars væri kanski ógert, en þó
væri mestur fögnuður að þessu
landnámsafmæli, ef það mætti
orka einhverju til að efla hollustu
við landið, sem hinir fornu járn-
aldarbændur fundu og byggðu og
þá menningu, sem óx upp af til
lagi þeirra og síðan lífi niðja
þeirra i landinu allar þessar
löngu aldir. tslenzk menning, sem
vér svo köllum, að þvi er virðist
næstum bannheilagt orð hjá sum-
um mönnum nú, af því að þeim
þykir kenna þjóðrembings þótt
ekki sé nema það eitt að bera sér
það í munn. Slíkt er þarflaus
viðkvæmni, þvi að íslenzk menn-
ing er ekki skrautfjöður í hatti,
eða litfögur blómakróna efst á
toppi jurtar, til þess fallin að
skera hana af og nota fvrii stofu-
stáss við hátiðleg tækifæri. HUn
Framhald á bls. 18