Morgunblaðið - 18.01.1974, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 18. JANUAR 1974
Gömul harm-
saga í f ornum
og nýjum fötum
Hugleiðing um Yfirvaldið,
skáldsögu Þorgeirs Þorgeirssonar
FLEST miðaldra fólk og eldra hér
á landi mun hafa lesið eða að
minnsta kosti heyrt á orði haft, að
á fyrri hiuta 19. aldar hafi ríkt
óöld mikil í Húnavatnssýslu. Auð-
vitað var víðar „tregleiki á sið-
breytni", en haft hefur verið fyrir
satt, að Húnvetningar væru um
skeið það, setn nú kynni að mega
kalla methafar f margháttaðri
spillingu. Fyrr og síðar hafa verið
birtar víðtækar heimildir um, að
hvers konar lauslæti hafi þar vart
verið talið til bresta, ineðal
annars hafi sambúð bænda við
tvær konur til langframa verið
nokkuð algeng, sumir leigt öðrum
konur sínar til afnota — og jafn-
vel verið verzlað með konur og
þær goldnar í búfé, og víst er um
það, að ýinsir þeirra, sem iagt
hafa stund á húnvetnska ætt-
fræðí, hafa öðrum fíkniættfræð-
inguin fremur látið þess getið, að
þeir ættu ekki aðeins við að stríða
algeng vafaatriði. heldur og
furðulega flóknar og torræðar
staðrevndir. En ekki var það
þetta. sem kom óorði á Húnvetn-
inga út í frá, nema þá helzt í
næstu héruðum. Ekki hefðu þeir
heldur orðið illa ræmdir um land
allt, þó að þar væru alltíð fjársvik,
margvísleg hvinnska og tiltölu-
iega meinlitlar íkveikjur í heyj-
um og húsum. Það voru fyrst og
freinst þrjú stórglæpamál, öll
hryllileg, er ollu því óaldarorði.
sem allt að því brennimerkti Hún-
vetninga i augum þorra manna
um land allt ' Á ég hér við hið
svokallaða fjárdrápsmál. rán
fémætis af líkum skípbrotsmanna
og jafnvel ránmorð í stað hjálpar
og hjúkrunar — og loks þau af-
brot, sem uin er fjallað í skáldsög-
unni Yfirvaldið og leiddu til sein-
ustu aftöku sakamanna hér á
iandi.
Tvö hryllingsmál voru í
bernsku minni öldruðu fólki svo
minnisstæð, að engu var Ifkara en
að þau hefðu gerzt fyrir fáum
áratugum, og til voru þeir, sem
kunnu svo greinilega skil á þeim,
að fátt virtisl týnt úr atburða- og
mannlýsingum. sem nokkru varð-
aði. Annað var Sjöundármálin,
hitt hannsagan mikla, sem lauk
með aftöku Friðriks og Agnesar.
Títt var i norðan stormum, að
þilskip leituðu skjóls fram undan
Rauðasandi eða Skorarhliðum. Þá
var það segin saga, að allra augum
var beint að Sjöundá og rætt um
þær ógnir, sem þar höfðu gerzt.
Man ég, að eitt sinn, þegar skip,
sem ég var á, hélt sér við undir
Skorarhlíðum og fram af
Sjöundá, að Markús, sem mjög
kemur við sögur i bók minni Við
Maríumenn, sagði mér þannig frá
Sjöundárinálunum að ég táraðist,
en hann mátti vart mæla að lok-
um. — En síðan hóf hann frásögn
af helför Eggerts Ölafssonar, sem
hann sagði, að hefði þá hagað sér
þannig, að enginn þyrfti að segja
sér annað en að Feigðin hefði þar
verið að verki, — „var ekki mein-
ing þess mikla himnakóngs, að
Eggert færi að smækka sig í aug-
um þjóðarinnar á búskaparvafstn
og málaþrasi, — úr því að hann
hafði þá heldur engum her að
stýra á hendur þeim dönsku?".
Einnig man ég, að starsýnt varð
inér á Vatnsnesfjöllin það eina
skipti, sem sem ég sá þau
allgreinilega af þilfari fiskiskips,
sem ég var háseti á. Þá voru oft
nefnd Rósa og Nathan, Agnes og
Friðrik — og ekki síður Guð-
mundur Ketilsson, sem mjög var
um deiit.
Þegai- þetta gerðist, hafði
Nathans saga og Skáld-Rósu
komið út árið áður, en faðir minn
Heima og erlendis
Þóroddur Guðmundsson frá Sandi:
Leikið á langspil —
Það er vissulega sannmæli, sem
Guðmundur skáld Böðvarsson
sagði í ritdómi um ljóðabók Þór-
odds Guðmundssonar frá Sandi,
Sólmánuð, sem út kom 1962: „Fáa
veit ég, sem ganga á vit hennar
hátignai’, lislgyðjunnar, af slíkri
lotningu." Og ég þori að fullyrða.
að fá skáld muni vera jafntrúir
unnendur fegurðar og gróanda og
Þóroddur. Honum er þaðtil dæm-
is í blóð borið, að gleðjast yfir
þeirri fegurð, sem birtist í list
annarra skálda og hvers konar
listamanna, erlendra sem inn-
lendra, og aðdáun lians á hinu
fagra er stundum svo barnslega
hrein og tær, að sumir, sem eru
haldnir tízkusýki ljótleika og biil-
mæði, munu telja slík viðhorf
fáránleg og furðuleg. Ennfremur
er Þóroddur eitt af þeim sárafáu
skáldum, sem eru trúir hinni
Skuggsjá 1973
fornu íslenzku formhefð, jafnvel
bregður hann fyrir sig að yrkja
undir dýrum og alþýðlegum hátt-
um. svo sem hringhendunni, af
slíkri leikni, að hann þarf ekki að
grípa til neínna „skáldaleyfa".
Um þetta vitnar glögglega Ijóðið
Leikið á langspil, sem er í þessari
nýju bók hans. Hins vegar getur
hann þó brugðið á það ráð að
víkja út af götu hinnar lang-
þjálfuðu rímhefðar. Það sýnir til
dæmis ljóðið Draumur vetrar-
rjúpunnar. sem hann orti tíl
Jóhannesar skálds úr Kötlum á
sjötugsafmæli hans, en þaðer eitt
hið sérkennilegasta og skáldleg-
asta í þessari bók. Það hefst
þannig:
Líf þitt er sem draumur
vetrarrjúpunnar
um sól og sumar
vestur í Dölum,
þar sem hún sefur
hálfgrafin í fönn
og bíðureftir blænuni,
er strjúka skal
um fosshörpunnar
fagnandi streng.
Imynd þín ersem vitrun
ofan úr Vonarskarði,
boð um lausnarstund frá
herskárri heimsinsgrimmd,
ástin söm á því,
semykkur er báðuin heilagt:
verndun helgtdóma á Kili
og við Kerlingarf jöll,
móðurréttinda Melkorku,
hreiðurfuglsins í heiðarmó,
sóleyjar við sundin blá.
Ljóðin í þessári bök eru áttatíu
og finnn. Þar af eru tuttugu og
keypti hana ekki fyrr en þetta
haust. Fram að þessu hitti ég vart
nokkurn þann, sem ekki hefði
annað tveggja iesið bókina eða
heyrt rækilega frá henni sagt og
um hana talað. Svo var það, að
dönsk skáldkona, Eline Hoffman,
kona ljóðskáldsins Kai Hoffmans,
en dóttir dansks sýslumanns i
Barðastrandarsýslu, gaf út leikrit
um hina húnvetnsku hannsögu.
Það var þýtt á íslenzku, gefið hér
út og leikið. Þetta var upp úr
1930, og nú vaknaði nýr áhugi á
harmsögunni —, og út af henni
hófst margvislegt skraf, sem
kynnti hana ungu fólki, er ekki
hafði kynnzt henni áður, og
margir endurlásu nú bók Bryjólfs
frá Minna-Núpi. Og enn urðu hin
ömurlegu örlög þeirra Friðriks og
Agnesar mjög á dagskrá, þá er
þau komu fram á miðilsfundi og
óskuðu þess, að bein þeirra væru
grafin upp og jarðsett í vígðri
mold. Vitaskuld var snarlega
orðið við bón þeirra — og voru
þau jarðsett að viðstöddu miklu
fjölmenni. Síðan var þá bæði í
blöðum og útvarpi og svo manna á
meðal mikið rætt um hina meira
en aldargömlu atburði, sem
átta í flokki, sem skáldið kallar
útlönd. Þau eru frá feröalögum
hans erlendis. Þar er margt vel
ort og þrungið aðdáun skáldsins á
fegurð og mikilleik. En tvö eru
þau kvæði, sem urðu mér hug-
stæðri en öll önnur. Annað heitir
Á leiði öinmu minnar f Manitoba.
þrungið heitri og ljúfri tilfinn-'
ingu. Hitt kvæðið er máski það
veigamesta í bókinni. Það heitir
Hippar í Tórontó. Þ^ð er langt og
ort af miklum skapþunga og sárs-
auka, fjallar um hóp af hippum,
ungu fólki, sem skáldinu þótti af-
neita skyldum sínum við sjálffsig
og svívirða gróðraröfl tilverunn-
aiv
Við undirspil
af gítarstrengjum
miður sætt þeir sungu
í svartamyrkri kvöldsins
með annarlegum hreim,
sem vítisfurstinn sjálfur
hefði lagt þeim ljóð á tungu
og Lokafóstra gripið
um kverkar höndum tveim.
Sv o f ög n uðu r og d áði r
höfðu fjarað þeim úr æðunt,
en fyrirlitníng birtist
í lostagjörnum svip.
Þeireigruðu um ströndina
í kotungslegum kæðum
meðkyndil sérhvern slokknaðan
og brunnin öll sín skip.
Þetta er þriðja erindi kvæðisins
af sex, en það sjötta er þetta:
Eg veit þér allir saman að
lífsins lindum dáist
ogljósi því, sem brennur
á helgum altarskveik,
og hafið djúpa samúð
með öllu því, er þjáist,
sem þráir mildi vorsins,
er laufgast rós og eik.
En vart fást ráðnar bætur
á öfugstreymi aldar
með uppgjöf, þó að vaxa
sé látið hár og skegg.
grimmar skapanornir settu á svið.
Loks fjallaði Tómas skáld Guð-
mundsson að nokkru um þessi
margræddu mál í ritgerð, sem
birt var í einni af þeim bókum,
sem þeir Sverrír sagnfræðingur
Kristjánsson hafa staðið saman að
og Forni hefur gefið út.
Þorgeir Þorgeirsson samdi
útvarpsleikrit um sama efni og
hann gerir skil í skáldsögunni
Yfirvaldið, og var því útvarpað.
En þó að ég sé vanur að hlýða á
flutning íslenzkra leikrita, hvort
sem þau eru flutt í hljóðvarp eða
sjónvarp, fórst það fyrir, að ég
hlýddi á leikrit Þorgeirs, og olli
því allerfiður sjúkleiki. En ég
varð þess greinilega vís, þegar ég
spurði fólk um gerð og gildi
leikritsins, að ekki aðeins ýmsir,
sem höfðu lesið margt af því, sem
skráð hafði verið um sama efni,
heldur og þeir, sem aðeins höfðu
heyrt talað um það eða jafnvel
einungis heyrt atburðanna laus-
lega getið, höfðu sitthvað við leik-
ritið að athuga. Og reyndin hefur
orðið svipuð um skáldsöguna
manna á meðal. Má óhætt segja,
að það sé yfirleitt ekki þakklátt
verk að vinna skáldverk úr sönn-
um og margumræddum atburð-
um.
i Yfirvaldinu saknar fólk þess
mjög, hve iítið Skáld-Rósa komi
þar við sögu og þá einnig, hve
daufu Ijósi sé varpað yfir fortíð
Nathans Ketilssonar og mótun
hans á yngri árum. Þá þykir
gegna furðu, hve lítil rækt sé lögð
við það innra strfð, sem hljóti að
hafa verið undanfari þess, að
Agnes Magnúsdóttir tekur þátt í
svo feikna alvarlegum glæp sem
morði þeirra Nathans og Péturs
og Illugastaðabrennunni, sem átti
að tryggja það, að morðin kæmust
ekki upp.
En skáldsaga Þorgeirs heitir
hvorki Saga Nathans Ketilssonar
og Skáld-Rósu né Dauði Nathans
Það viðhorf eitt fær sigrað,
er öllu tápi tjaldar,
ogtrúin ein á lífið
fær sigrað dauðans egg.
Annars virðist mér flest
sönnustu og eftirminnilegustu
ljóðin vera í hinum flokkum
bókarinnar — og þá ekki sízt þau,
sem fjalla um íslenzka náttúru.
En falleg og hugljúf eru kvæðin
Fóstran og Við kistu móður
minnar, — einnig ástarljóðið
Samfylgd. Þá vil ég líka nefna
kvæðíð Afa-Rauöur. En sér-
stæðast og skemmtilegast er Upp-
risuhátíð, ort í Þórsmörk á suinar-
páskum 1973. Þá leggur skáldið
leið sína til himna, og þar er
setið að tóvinnu, en samt gefur
Pétur sér tóm til að sinna
gestinum. Er hann veginn og ekki
léttvægurfundinn. Og:
Þá sá ég, að mér var borgið
um eilifð alia,
en enn var þó hjartað kyi rt
meðal blárra fjalla,
i ilmandi Hamraskógum
og Húsadal,
á hnjúkum.er kenndir skulu
við örn og val.
Og svo eru það þá lok kvæðis-
ins:
Þótt viðerni Guðsríkis vænt sé
og laust við sorgir,
þá vil ég samt hafa þar
Slútnes og Dimmuborgir.
Sé Herðubreið staðsett
i lúmnanna veglegu byggð,
er hamingjan féngin,
min gæfa að eilffu tr.vggð.
Þarna og raunar í kvæðinu öllu
bregður Þóroddur frá Sandi á
glens. Öllu gamni fylgir þó
nokkur alvara. En þarfnist hann á
himnum fyrirgefningar á þessu
kvæði, þá hefur liann vissulega
gert yfirbót með hinu litla, en
einlæga og fagra ljóði: Öll vér
lútum æðstu stjórn.
Guðmundur Gfslason Ilagalín.
Ketilssonar, heldur Yfirvaldið, og
það er svo sem alls ekki út i
bláinn, að höfundurinn velur sög-
unni þetta nafn. Fyrir honum
birðist fyrst og fremst vaka að
lýsa réttarfari og réttargæzlu þess
tíma, sem sagan gerist á, og leiða í
ljós, að um afbrotaölduna hún-
vetnsku eigi við: „Það höfð-
ingjarnir hafast að, hinir ætla sér
leyfist það.“
Skáldið lætur þess getið á titil-
síðu sögunnar, að hún sé samin
„eftir beztu heimildum og skil-
ríkjum". Það er og auðsætt, að
víða fylgir höfundurinn nákvæm-
lega „öktunum," en auðvitað
fellir hann úr, og einnig lætur
hann vitnisburðina stundum
koma fram óbeint, og suma kafl-
ana semur hann að öllu leyti til
skýringar á persónum, atburðarás
og umhverfi, og vissulega er
Nathan svo mikilvæg og marg-
slungin persóna að vel hefði verið
við hæfi að fram hefði komið, að
hann væri eitthvað annað að upp-
lagi en mislukkaður bragðarefur,
samvizkulaus kvennabósi og sakir
fégræðgi líklegur til hvers konar
hermdarverka — og ekki sfzt
hefði höfundi borið að leggja
meiri rækt við Nathan sakir þess,
að hann notar drykkjuraus það,
er Jóhann á Holtastöðum hermir
fyrir rétti eftir Nathani, til að
gefa lesendunum i skyn, hver
tengsl séu á milli óaldarinnar í
Húnavatnssýslu og stjórnarbylt-
ingarinnar frönsku, sem Nathan
kallaði að sögn Jóhanns „stór-
bokkaslátrunina miklu". „Þá
flaut blóðið þar um strætin og
hausarnir skoppuðu af kónginum
og sýslumönnunum og prestun-
um. Og svo söng það um jafnræði
og bræðralag." Hins vegar verður
þess ekki krafizt af höfundi, þeg
ar athugað er, i hvaða ramma
hánn setur söguna, að hann lýsi
náið ástum þeirra Nathans og
Rósu, en vel hefði mátt leiða bet-
ur i Ijós í framkomu hennar og
framburði fyrir réttinum, að
Nathani látnum, hve sárt hana
bitur ástriðuþrunginn harmur og
afbrýðihertur hefndarhugur og
jafnvel feginleiki. En ennþá frek-
ar vanrækir höfundurinn að
bregða upp slíkri mynd af Agnesi
Magnúsdóttur, að hún gæðist þvi
lífi f huga lesanda, sem ekki þekk-
ir til hennar frá eldri heimildum,
að skiljanlegt verði, hvað veldur
hörmulegum örlögum hennar.
Annars er sitthvað gott um
þessa sögu að segja sem skáldrit.
Fyrsti kaflinn er vel ritaðog eftir-
’minnilegt upphaf — og sá næsti
serh er mjög stuttur, er spakleg
hugleiðing með dulkenndum stil-
blæ, er á vel við það efni, sem á
eftir fer — en gefur fyrirheit,
sem enginn leikur er að uppfylla.
Söguþráðinn leggja bókfestar
heimildir höfundinum til, og
notar hann þær haglega með til-
liti til þess skáldsöguforms, sem
hann hefur valið. Svo er þá að
hyggja að þeim mannlýsingum,
sem máli varða og ég hef ekki
þegar fjallað um.
Birni umboðsmanni Ölsen er
lýst sem fégjörnu dusilmenni,
sem lætur sig litlu varða hin sam-
félagslegu viðhorf í m&linu gegn
Nathani Ketilssyni og Helga Guð-
mundssyni, en í því er hann sak-
sóknari. Ekkert get ég um það
sagt, hversu rétt kunni að vera
lýsingin á Ólsen, og sama er að
segja um það, sem víkur að Jóni
Espólin sem setudómara, en
skemmtilega einkennir höfundur
lúnn núkla og stórvirka sagna-
ritara með þvi, sem fram fer í
tíma og ótíma milli hans og hins
skiíorða skrifara réttarins við-
víkjandi Einari nokkrum prest-
lausa. Sumum kynni að þykja
Gísli í Katanesi, föðurbróðir Frið-
riks morðingja, taka of mikið
rúm, þar eð hann er svo aumur,
að hann segir fyrir réttinum:
„Skelfing er að vera svo vesæll að
fá sig ekki arristeraðan. „En þæði
þetta og beiðni Gísla um að Þor-
Framhald á bls. 18