Morgunblaðið - 24.01.1975, Qupperneq 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 24. JANUAR 1975
Ingólfur Aðalsteinsson:
Suðumes j amenn
kynntir
í sjónvarpi
Hvert er hlutverk sjónvarpsins
í íslensku menningarlifi? Þessari
spurningu verður ekki svaraó í
fáum orðum, enda ekki hlutverk
þessa pistils, en vonandi geta allir
orðið sammála um að sjónvarpinu
beri að einhverju leyti að vera til
fræðslu og kynningar og enn-
fremur að þeir þættir byggi á
þeim megin stoóum að þeir séu
sannir. Hlutverki sínu i í þessa átt
hefir sjónvarpið sýnt lofsverðan
áhuga en spurningar hljóta að
vakna um hvernig það hefir
tekist. Ég vænti þess að framhald
þessarar greinar skýri að nokkru
álit mitt á einum hluta sjónvarps-
fræðslunnar.
Það hefir ekki farið fram hjá
landsmönnum, að sjónvarpið
hefir nú siðustu misseri sýnt
kynningu Suðurnesjamanna
mikla alúð, en það er sú kynning,
sem ég mun einkum gera hér að
umtalsefni. Það eru einkum fjórir
þættir, sem mér eru efst í huga,
en einkenni þeirra er að þeir hafa
kynnt Suðurnesjamenn fyrir öðr-
um landsmönnum sem
menningarsnauðan vinnulýð, sem
svo lítinn samgang hefir við
menninguna, að hann eyðir tóm-
stundum sinum í fiskvinnu!
^veitarstjórnir tveggja sveitar-
félaga eru kynntar sem óreiðu-
menn í fjármálastjórn viðkom-
andi hreppa, en hámark
kynningarinnar er þó sú, að
suðurnesjamenn séu ofurseldir
þeirri ógnun að vera i nábýli við
hættulegan fjárglæframann.
Leikarinn í aðalhlutverki þess-
arar kynningar heitir Vilmundur
Gylfason. Mun ég að nokkru rekja
málflutning hans, en hann „lék“ í
þrem af fjórum þáttum, sem ég
hefi að framan vitnað til.
Vilmundur byggir upp þætti
sina að hætti amerískra sakamála
leikstýrenda: við sjáum fyrir okk-
ur sakborning, ráðvilltan og
hjálparvana, í baksýn er þögull
kviðdómur, (hjá Vilmundi er það
sjónvarpsrýnandinn), sem endan-
lega kveður upp úrskurð sinn
„sekur" eða „saklaus", en frammi
fyrir kviðdómendum leikur sak-
sóknari (Vilmundur) hlutverk
sitt með fettum og brettum. Hann
tiundar sakargiftir sakbornings-
ins, steypir sér síðan yfir hann
með tvíræðri spurningu og ógnar-
þunga í röddinni:
„Ertu hættur að berja konuna
þína? Já eða nei.“ Sakborningur-
inn stamar „Ja, já.“ „Hann er
hættur að berja konuna sína, ég
bið hinn æruverðuga kviðdóm að
taka eftir svarinu — hann er
hættur að berja konuna sína — en
það þýðir að hann hefir játað að
hafa gert það.“
Sakborningur reynir að koma
að skýringu um að hann hafi
aldrei gert það, en það er
þýðingarlaust —yfirheyrslu er
lokið. Og væntanlega geta allir^
heyrt að maðurinn er sekur!
I fyrsta þætti Vilmundar, sem
„tileinkaður“ er Suðurnesja-
mönnum, en sá þáttur var á önd-
verðu síðasta ári, er sérstaklega
kynntur einn af helztu athafna-
mönnum Suðurnesja. Allir, sem
til þekktu, vissu að hér var rætt
um Jósafat Arngrímsson, þótt
maðurinn væri ekki nefndur. Upp
hefir komist um útgáfu innstæðu-
lausra ávisana.
Vilmundur hefir kallað fyrir
sig einn af virtari embættismönn-
umþjóðarinnar, Baldur Möller,
ráðuneytisstjóra dómsmálaráóu-
neytisins. Vilmundur les yfir hon-
um ákjæruskjal vegna meintra
mistaka umrædds athafnamanns,
og bendir jafnframt á að sá hafi
fyrir átta árum fengið tveggja ára
fangelsisdóm vegna fjársvika- og
hafi alls ekki afplánað dóminn —
hversvegna?
Vilmundur er svo yfirkominn
af hneykslun, að helst gat minnt á
þau viðbörgð, sem vænta mætti
hjá sjálfum páfanum, ef hann
kæmi að æðsta kardínála í einni
sæng með abbadís.
Deildarstjórinn reynir að koma
að einhverri skýringu, en það er
vonlítið — Vilmundur lætur ekki
blekkjast — hér hlutu að vera
einhver brögð í tafli. Helst verður
á honum skilið að sá maður, sem
afplánar dóm, hafi ekki mögu-
leika til þess að misnota ávísana-
heftið framar. — Dómurinn sjálf-
ur verður Vilmundi ekki tilefni
til umhugsunar, hann hefir ekki
kynnt sér að forsendur dómsins
eru að sumra manna mati mjög
vafasamar: Maður er dæmdur
fyrir fjársvik, án þess að nokkur
fáist til þess að viðurkenna að
hafa verið svikinn! Skyldi nokkur
maður hafa verið dæmdur fyrir
þjófnað, þar sem enginn fæst til
þess að viðurkenna að frá sér hafi
verið stolið? Þetta er að sjálf-
sögðu óþörf spurning, hún varðar
ekki málflutning Vilmundar.
Hneykslunarefni hans er það að
umræddur athafnamaður skuli
ganga laus i átta ár frá dóms
uppkvaðningu. Það skiptir ekki
máli í þessu tilviki, að við-
komandi hefir ekki látið vafasam-
an dóm beygja sig til þeirrar auð-
mýktar að setjast með hendur í
skaut og bíða þess að fá að af-
plána hann. Þvert á móti hefir
hann verið virkur þátttakandi í
uppbyggingu verzlunar og bættra
verzlunarhátta í Keflavík. Getur
það kannski verið að það sé hans
stærsta ávirðing í augum Vil-
mundar? Það virðist ekki hvarfla
að Vilmundi að mörg hundruð
manna bíða þess að afplána dóma
sína og sumir þeirra nota tímann
til allt annars en þess að styrkja
stoðir heilbrigðs athafnalífs í
samfélaginu. Þetta er algert auka-
atriði. Hvað varðar Vilmund um
það að umræddur maður hefir
áunnið sér traust manna í sínu
samfélagi? Ekkert. Hann skal
inn! Hann hlýtur að vera hættu-
legur! Ráðuneytisstjórinn kemst
varla að nema stöku sinnum og
getur þá aðeins skotið inn orði og
orði.
Baldur Möller, ráðuneytisstjóri,
takk fyrir — þættinum er lokið.
Allflestir Suðurnesjamenn, sem
ég hefi rætt við, eru orðlausir yfir
þeirri ósvífni, sem hér hefir birst
á skermi sjónvarpíiins. AUtcei
hefir það skeð áður, að ráðist hafi
verið af þvilíkrí rætni í útvarpi
eða sjónvarpi á einstakling og
fjölskyldu hans.
Næstí þáttur Vilmundar, sem
„helgaður" er Suðurnesjamönn-
um, er fluttur í apríl 1974. Vil-
mundur notfærir sér tilvitnun í
fræðsluerindi Hallgríms Dalberg
ráðuneytisstjóra í félagsmála-
ráóuneytinu, frá 1971. 1 erindi
þessu fjallar Hallgrímur m.a. um
fjárreiður og reikningsskil
sveitarfélaga almennt og getur
þess að nokkur misbrestur hafi á
því orðið, að sveitarféiög skili
reikningum sínum á réttum tíma.
Vilmundur kallar Hallgrim fyrir
sig i þessum þætti, til þess að
svara til saka vegna brota sveitar-
stjórna. Og hér hefst kynning Vii-
mundar á tveim sveitarstjórnum
á Suðurnesjum.
Upphaf kynningarinnar hefst
með því að Vilmundur les upp úr
bréfi frá 21 Njarðvikingi. Bréf
þetta var sent félagsmálaráðu-
neytinu í sept. 1968. Það er orðið
meira en fimm ára gamalt. En
Ingólfur Aðalsteinsson
hvað stóð svo I þessu bréfi? Til-
vitnun Vilmundar gefur ekki til
kynna að reikningsskilum væri
ábótavant, hins vegar er þess get-
ið að almenningur hafi ekki haft
aðgang að reikningum hrepps-
félagsins. Vilmundur brýtur það
mál ekki til mergjar, t.d. hvar og
hvernig ber að veita almenningi
upplýsingar um f járhagsstöðu
sveitarfélaga, enda virðist það
ekki vera tilgangurinn. Hann les
ekki bréfið allt, en það hefði get-
að varpað ljósi á þá staðreynd, að
kærur eru ekki einhlítar til sak-
fellingar, enda eru þær stundum
fremur settar fram sem getgátur,
og sérstaklega ber að veita athygli
þeim aðdróttunum, sem gætu ver-
ið pólitískar eða settar fram af
öðrum annarlegum hvötum.
Sýslumaður Gullbringusýslu fékk
þessa kæru til meðferðar og fjall-
aði hann eingöngu um þann þátt
hennar, sem gat varðað reiknings-
skil. Niðurstaða hans varð, eins og
fram kom í þætti Vilmundar, að
ársreikningar 1962 til 1966 hefðu
hlotið endurskoðun og samþykkt
sýslunefndar, án athugasemda,
hins vegar hefði sýslumaóur þá
(haustið 1968) ekki séð reikninga
ársins 1967. Sýslumaður getur
þess, að það sé að vísu ljóst, að
nokkuð skorti á að reglum um
reikningsskil sé aó fullu hlítt, en
fleiri sveitarfélög séu þó sek um
sama athæfi og það jafnvel í
ríkara mæli. Hallgrímur Dalberg
kemur að þeirri ábendingu að
þessi sveitarfélög hafi að engu
leyti sýnt verri skil, eða til þess
unnið að vera sérstaklega til-
greind fremur en önnur 222
sveitarfélög í landinu. Þarna
hefði Vilmundur mátt doka við,
ef hann hefði viljað finna ein-
hverja ástæðu fyrir drætti á skil-
um hreppsreikninga almennt.
Hér er rétt að geta þess að al-
gengt er að ársreikningar ýmissa
sveitarfélaga komast ekki i hend-
ur sýslunefnda fyrir lok mars-
mánaðar, eins og lög segja fyrir
um, vegna þess að sveitarfélögun-
um er skammtaður svo naumur
timi að ekki fást endurskoðendur
til þess að ganga frá reikningum á
lögskyldum tima. En hafi
reikningar ekki borist til sýslu-
nefndar fyrir lok marsmánaðar,
verða þeir ekki lagðir fyrir sýslu-
nefndarfund í júlí það ár, og þar
með er óþarft að skila þeim fyrr
en næsta ár. Augljóst er að
reikningar þurfa á engan hátt að
vera óendurskoðaðir eða á annan
hátt ólöglegir, þótt þessu ákvæði
sé ekki fullnægt. Geta má þess
hér að umrætt timabil hafði
Njarðvikurhreppur löggilta
endurskoðendur, samþykkta af
félagsmálaráóuneyti. Síðar í
spjalli sinu um „óreiðu" sveitar-
stjórnarmanna i Njarðvíkur-
hreppi er á það miijnst að
reikningar hafi verið afgreiddir
þótt annar ,,kritiskra“ endurskoð-
enda hafi ekki skrifað undir þá.
Hér skal á það bent, að það er
ekki skylt skv. lögum að hafa
bæði „krítiska“ og löggilta endur-
skoðendur, og umrætt tímabil
voru reikningar endurskoðaóir
eins og áður af löggiltum endur-
skoðendum — og samt sem áður
tönnlast Vilmundur á því að hér
séu siendurtekin lögbrot og
óreiða.
Næst er röðin komin að Gerða-
hreppi, og lætur nú Vilmundur
móðan mása og vitnar í kærur,
sem borist hafi til félagsmála-
ráðuneytis, þar sem hverskyns
óreiða er til tínd. Vilmundur hef-
ir þegar fellt dóm í málinu og
meðhöndlar ákærur sem stað-
reyndir væru. Hallgrímur reynir
af hógværð að gera viðmælanda
sinum ljóst, að ákæra er allt ann-
að en sannað misferli, og bendir
jafnframt á að rannsókn þessara
mála hvilir í höndum sýslumanns.
En Vilmundur spyr aftur og aft-
ur, að því hvernig það geti hent að
reikningar komist óendurskoðað-
ir í gegn um kerfið. Já, hvernig
gæti það skeð? Ég sé enga leið til
þess. Ég vil ennfremur staðhæfa,
þótt það sé ekki í minum verka-
hring að svara fyrir hönd sýslu-
manns, að það er í fyllsta máta
ósennilegt, svo ekki sé meira sagt,
að þær ákærur, sem hér er vitnað
til hefðu lent í ruslakörfu án
rannsóknar. En hver verður þá
niðurstaða rannsóknarinnar?
Engin önnur en sú að ákærurnar
eru markleysa, og reikningar
Gerðahrepps hafa verið endur-
skoðaðir og samþykktir af sýslu-
nefnd, eins og vera ber. Þessa
staðreynd hefði Vilmundur átt að
kynna sér, áður en hann gerir sig
að þvi viðundri að fara með þetta
fleipur i sjónvarp. Annars er það
lítt skiljanlegt og algjörlega óaf-
sakanlegt, að sjónvarpið skuli
hleypa einstökum mönnum inn i
sjónvarpssal með aðra eins ill-
kvittni og yfirvegaóa árás á heið-
virða borgara.
Þriðji þáttur, sem helgaður er
kynningu Suðurnesjamanna, var
hinn frægi Grindavíkurþáttur, en
hann hefir verið það mikið rædd-
ur að ég tel ekki ástæðu til þess að
gera honum frekari skil.
Fjórði þáttur þessarar maka-
lausu kynningar fór fram fyrir
siðustu jól. 1 þessum þætti kallar
Vilmundur aftur fyrir sig Baldur
Möller ráðuneytisstjóra og Jón
Thors, fulltrúa í dómsmálaráðu-
neytinu, og ennþá er umræðuefn-
ið títt nefndur verzlunarmaður á
Suðurnesjum. Vilmundur á nú
vart orð til að lýsa undrun sinni
yfir því að fyrrgreindur dómur
skuli ekki vera kominn til fram-
kvæmda. Hann lætur sig ekki
muna um að nefna „innstæðu-
lausar ávísanir uppá tuttugu og
eina milljón króna,“ þótt ekki
hafi komið fram við rannsókn
nemaS til 9 milljónir. Vilmundur
staðhæfir að verzlunarmaðurinn
hafi ekki reynst borgunarmaður
fyrir meiru en helmingnum af
upphæðinni (þ.e. 21 millj.) Vera
má að gjaldgeta verzlunarmanns-
ins hefði ekki náð lengra en í 10,5
millj., en þær reyndust þó nógar
til þess að greiða téðar ávísanir að
fullu. Vilmundur les langan reiði-
lestur yfir fulltrúum dómsmál-
anna. Efnislega er þessi þáttur
endurtekning á fyrri þætti um
sama mann, en þarna er ósvífnin
ennþá augljósari og berorðari.
Upphæð innstæðulausra ávisana
er meir en tvöfölduð, reynt er að
blanda inn í tollsvikamáli, sem
nýlega hafði verið upplýst í
Reykjavík, enda þótt enginn
grunnur hefði beinst að umrædd-
um manni. Þá er ítrekuð
spurningin um það hvort ekki eigi
að setja manninn i tugthús fyrir
siðasta afbrotið (þótt ekki sé kom-
in fram ákæra, og því síður fall-
inn dómur). Baldur Möller kemur
að þeirri athugasemd, að það sé
ekki hlutverk dómstólanna að ein-
angra menn út úr þjóðfélaginu,
heldur að fá þá til þess að starfa i
því sem nýta þegna.
Slíkar athugasemdir eru til
lítils gagns. Vilmundur bendir
Baldri á að þetta sé í annað skipt-
ið, „sem þú þarft að mæta hér í
sjónvarpssal, til þess að svara
fyrir mál, sem er tengt þessum
manni.“ Hér talar sá sem valdið
hefir! Vilmundur vill fá skýr svör
um það hvort hann vilji setja að
veði embættisheiður sinn fyrir
þvi að þessi verzlunarmaður verði
settur undir lás og slá, til þess að
verja allt samfélagið, „svo að ekki
þurfi að kalla hann fyrir í
þriðja sinn.“
Það er ekki efi á þvi að Vil-
mundur telur sig vera að gæta
réttar samfélagsins gegn óvini
númer eitt.
1 framhaldi af þessu hljóta að
vakna margar spurningar. T.d.:
Hvers vegna eyðir Vilmundur
tveim þáttum til þess að kross-
festa verzlunarmann á Suðurnesj-
um? Er öll framkvæmd dómsmála
í stakasta lagi alls staðar nema
þar? Getum við Suðurnesjamenn
trúað því, að lögbrot okkar skyggi
á morð og rán innbrot og hvers
konar ofbeldisverk, sem sagt er
frá daglega í Reykjavík? Hvað
eigum við að halda?
Eitt vitum við fyrir víst, en það
er að Vilmundur hefir í þessum
þætti slegið öil fyrri met — og
jafnframt áunnið sér vorkunn-
semi allra heilbrigðra manna, og,
þvi miður, leikur mér grunur á
þvi að sú vorkunnsemi sé nokk-
uð blönduð andúð allra þeirra
Suðurnesjamanna, sem þekkja til
mála, en skilja ekki að hroki og
yfirlæti er nánasti afkomandi
vanmetakenndarinnar. Ég vil
ennfremur álíta að tilgangur Vil-
mundar hafi ekki verið sá að gefa
öðrum landsmönnum sanna mynd
af Suðurnesjamönnum, og er sú
mynd sem almenningur gerir sér
samkvæmt þvi talsvert dekkri en
efni standa til.
Ég vil því leyfa mér að vona, að
nú verði nokkurt hlé gert á
„fræðslu“-þáttum í sjónvarpi um
Suðurnesjamenn, þar til tekist
hefir að finna þá menn til þeirrar
kynningar, sem skilja fullkom-
lega að slíku starfi fylgir ábyrgð.
Þess mætti ennfremur krefjast að
í slikum þáttum sé samferða-
mönnum sýnd fyllsta nærgætni,
auk þess sem stjórnendur þeirra
teldu sér fremur ávinning að sam-
fylgd sannleikans.