Morgunblaðið - 16.03.1975, Blaðsíða 31

Minning:
Tómas Tómas-
sonAuðsholti
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. MARZ 1975
Ég veit eitt hljóð svo heljarþungt
sem hugans orku lamar,
sem helstaf lýstur hjartað ungt
og hrædd það tungan stamar.
Það dauðaklukku geymir glym
og gnýr sem margra hafa brim
þau dómsorð sár með sorgar ym
þið sjáist aldrei framar.
Stgr. Thorst.
Það var æskumaðurinn Tómas
Tómasson sem söng þetta trega-
fulla ljóð við raust. Ég stóð
álengdar og hlustaði. Þessi
minning var mér efst í huga,
þegar ég heyrði lát hans, þ. 3. des.
síðastliðinn. En hver svo sem
skýringin kann að vera, þá hefur
þetta varðveist svo í minni minu,
að andi ljóðsins fylgdi Tómasi
vini mínum í hug mér upp frá því.
Ef til vill hefur það verið tákn-
rænt fyrir lif hans og lífsviðhorf,
en það sýnir ekki síður hvert
hugur æskunnar stefndi þegar
við vorum ungir, inn í draum-
heima ljóðs og sagna.
Tómas Tómasson var fæddur í
Auðsholti 3. jan 1911 og fjórða i
röðinni af 9 börnum þeirra hjóna
Tómasar Tómassonar bónda í
Auðsholti og konu hans Vilborgar
Jónsdóttur frá Syðra-Seli í
Hrunamannahreppi. Var hann
fimmti ættliðurinn, sem þar tók
við búi á arfleifð feðra sinna, !4
jarðarinnar.
Arið 1802 flutti að Auðsholti
maður að nafni Tómas Halldórs-
son ofan úr Kjós. En árið 1790
hafði faðir hans keypt alla jörð-
ina. Þegar Skálholtsbiskupsstóll
var lagður niður var Auðsholt selt
sem aðrar jarðir er stóllinn hafði
átt. Auðsholt er austan Hvítár,
landfræðilega áfast við Hruna-
mannahrepp, en gömul hefð er
það, að enn fylgir jörðin Biskups-
tungnahreppi. Árið 1816 býr
Tómas Halldórsson í Auðsholti og
er þar þá tvíbýli. Á eftir honum
tekur við búi sonur hans Guð-
brandur Tómasson og býr hann
þar 1850 samkvæmt manntali.
Eftir hann kom svo Tómas
Guðbrandsson, sem lengi var
hreppsstjóri og bjó fram til ársins
1906 eða 1907. t hans tíð var orðið
þríbýli á jörðinhi. Þá tók við
búinu sonur hans Tómas Tómas-
son. Hann var fæddur 10. okt.
1874 og voru því liðin 100 ár frá
fæðingu hans á síðastliðnu hausti.
Hann dó 1952. Vilborg kona hans
var fædd 1879 en dó 1960 rúmlega
áttræð að aldri. í búskapartíð
þeirra hjóna var hálfri jörðinni
enn skipt og urðu þá um hríð
fjórir bændur í Auðsholti. Og nú
hafa þeir Tómas yngri og Einar
bróðir hans búið á fyrrnefndum
hluta jarðarinnar um þrjátfu ára
skeið.
Auðsholt er landmikil jörð. Þar
er allt grasi vafið, slægjur þóttu
þar með ágætum og brugðust
varla, en landið liggur lágt og
árflóð því tíð á vetrum. Hvítá
hefur frá ómunatíð verið ábúend-
um Auðsholts erfið, þvf að yfir
hana varð að sækja og flytja frá
sér mest af þvi, sem með þurfti.
Þar var líka lögferja. En áin þótt
örðug væri hafði þó sitt að gefa.
Laxveiði hefur lengst af verið
stunduð í Auðsholti og gefið
nokkuð í aðra hönd, ekki sízt nú á
seinni árum, en hún gerir meira,
hún gefur umhverfinu svip,
breiðir fagurlega úr sér suður af
bænum og beygir síðan til vest-
urs. Útsýni er til vissra átta
fagurt frá Auðsholti, þótt ekki
standi bærinn hátt. í norðri sést
fjallaröðin, allt frá Bláfelli og
Jarlhettum til Laugardalsfjalla
með drifhvíta rönd Langjökuls að
baki. 1 austri rís Hekla f reisn
sinni og tign, enn austar Eyja-
fjallajökull og Tindafjöll. Það er
fagurt í Auðsholti við sólarlag á
síðsumarkvöldum.
Árið 1925 þegar ég var um 10
ára aldur fluttu foreldrar mínur
norðan úr Þingeyjarsýslu að
Laugarási í Biskupstungum, þar
Sem faðir minn gerðist læknir
næstu árin. Nokkurt bú, þótt ekki
væri stórt, höfðu þau þar sem
sveitalæknar á árum jafnan
höfðu. Fyrstu árin voru hjá þeim
fastir ársmenn. En haustið 1929
vantaði vetrarmann að Laugarási.
Rættist svo úr því, að bræðurnir
Guðmundur og Tómas Tómas-
synir tækju að sér vetrarstörfin,
Guðmundur fram að nýári en
Tómas eftir það. Ekki hafði ég
kynnst Tomma persónulega fyrr
en þá svo að heitið gæti, enda var
hann 4—5 árum eldri, Urðum við
fljótt samrýndir og tókst þá
þegar með okkur sá kunnings-
skapur og vinarþel, sem sfðan
hélst alla tíð. Söngurinn, sem ég
vitnaði til í upphafi fór líka fram
við fjárhúsin í Laugarási og er
mér enn í fersku minni. Eg vil
taka það fram hér, að sérlega
þótti foreldrum mínum Tómas
efnilegur ungur maður, duglegur,
ráðagóður og ósérhlífinn. Móðir
mín hafði á honum miklar mætur
og benti mér og fleirum á, að þar
væri mannsefni, sem um margt
mætti taka sér til fyrirmyndar. Á
þeim árum mátti heita að Auðs-
holt lægi við þjóðbraut þvera. Þar
áttu flestir leið um sem læknis
vitjuðu austan Hvitár þótt ferja
væri einnig á Iðu fyrir þá, sem
áttu leið fram á Skeið. Tómas
eldri í Auðsholti hafði ferjuna og
stundaði hana lengi sjálfur. Hann
kom því oft að Laugarási með
mönnum í lækniserindum. Komst
hann því fljótt í kynni við okkar
heimili og oftar og oftar fórum
við systkinin að koma austur yfir
ána. Tvennt vil ég hér geta um í
fari Tómasar eldra. Hann var
mjög vinafastur maður. Milli
föður míns og hans varð góð vin-
átta. Þeir þekktust þegar þeir
voru ungir drengir, faðir minn
var þá snúningadrengur og smali
hér í Hvitárholti hjá Magnúsi
bónda, sem þá bjó hér. Þegar
faðir minn heimsótti mig fyrsta
árið hér kom Tómas hingað ein-
göngu til að finna hann og dvaldi
hér lengi dags. Þá varð með þeim
fagnaðarfundur. Annað var það,
að hann skrifaði mjög fallega rit-
hönd. Tvö bréf hef ég fengið frá
honum sem því miður eru glötuð.
Má furðulegt heita hvað sumir
eldri mannanna komust á því
sviði, þótt ekki nytu þeir einu
sinni barnafræðslu.
Um þetta leytí höfðu þau
Tómas og Vilborg búið í Auðs-
holti fast að tuttugu ár. Það segir
sig sjálft, að efnahagurinn var
þröngur, börnin urðu 9 og meiri-
hluti þeirra þá i ómegð. Tómas
var lengi framan af ævi heilsu-
veill og hafði auk þess ferjuna,
sem útheimti mikið starf og olli
frátöfum, en gaf litið í aðra hönd.
Sem að líkum lætur var gesta-
koma mikil og þeim veittur beini
þótt oft væri minna af veraldar-
gæðum á bænum þeim en hlýju
hjartans. Þá má allra sizt gleyma
hlut húsfreyjunnar Vilborgar;
bæði brestur mig þekkingu og hér
er hvorki staður né stund til þess
að minnast hennar sem verðugt
væri. En með bjartsýni sinni
hlýju og léttu lund skóp hún þann
heimilisanda, að hverjum þeim,
sem þar varð kunnugur, þótti, er
hann var þangað kominn, sem þar
væri hans annað heimili. Hefur
mér alltaf þótt sem orð er flutt
voru við útför hennar væru bók-
staflega söm: „Þar sem góðir
menn fara eru Guðs vegir.“
Eftir 7 ára dvöl í Laugarási
fluttu foreldrar mínir þaðan til
Reykjavfkur, þangað sem leiðin
allra lá og hefur legið. Ég kvaddi
Laugarás og umhverfi hans með
söknuði og trega. Eg saknaði ná-
grannanna frá uppvaxtarárunum
og þá ekki sízt systkinanna og
heimilisins í Auðsholti. Siðar lá
leið mín norður i land, þar sem ég
dvaldi um tíma. Ekki gleymi ég
handtaki Tómasar yngra vinar
mins þegar fundum okkar aftur
bar saman að þeim tíma liðnum
og hann bauð mig velkominn á
Suðurland. Næstu ár var ég lausa-
maður og vinnumaður í ofan-
verðu Grímsnesi og Biskups-
tungum. Kom ég þá oft nokkuð að
Auðsholti og þótti þá sem ég væri
kominn heim, þegar þangað kom.
Atvikin höguðu því svo til, að
framtíðarheimili mitt varð svo
hér i Hvítárholti næsta bæ við
Auðsholt. Vegna breyttra
aðstæðna eru samgöngur hér á
milli bæjanna mun minni en áður
var. Samskipti okkar Tomma hafa
samt verið á sömu lund og áður
hafði verið. Alltaf var hann boð-
inn og búinn, ef í hans valdi stóð
að gera eitthvað fyrir mig eða
okkur hér og stóð þar hvert orð,
sem um var talað. En eitt sinn
kom hann hingað að áliðnum
vetri 1948 snemma morguns. Þá
var árflóð mikið, allt Auðsholts-
land sem einn hafsjór, Hvítá
flædd langt yfir bakka. Þá var
honum brugðið, hann var að leita
hrossa og taldi víst, að þau hefðu
farizt í ánni úr því að þau voru
ekki hér. Svo reyndist þó ekki
vera og vorum við svo lánsöm að
geta tekið á móti mönnum og
hestum hér eftir mikla vosbúð og
geymt hestana hér þar til flóðið
sjatnaði. Þarna er eitt dæmi, sem
sýnir þá erfiðleika, sem Hvitá
getur valdið þeim, sem i Auðs-
holti búa.
Þegar ég lft nú til baka og dagar
hans eru allir minnist ég orða
móður minnar og sé, að hann
hafði ávaxtað pund sitt svo vel, að
margt mátti þar af læra. Svo hafa
systkini hans sagt, að hann hefði
verið sá, sem hafði forystuna
heima og lagði jafnan ráðin á. Öll
fjölskyldan treysti honum. Hann
var frábærlega vel verki farinn,
hugsjónamaður að eðli og hafði
kjark og þor til þess að leggja
hönd á plóginn, næstum á hvað
sem vera skyldi. Hann var hagur
bæði á tré og járn, t.d. afbragðs
bátasmiður, sem kom sér líka vel i
Auðsholti, þar sem ferjan var
annars vegar. En hann var lfka
jafnvígur á innanbæjarverk, ef
þvi var að skipta, sýhdi þar mikla
hugulsemi og kunnáttu, alltaf
bætandi og lagandi það, sem hann
fékk við komið. En þótt hann væri
á því sviði svo fjölhæfur, sem
raun bar vitni, fór fjarri því að
hugur hans staðnæmdist ein-
göngu þar. Bókakostur mun hafa
verið af skornum skammti heima
á uppvaxtarárum hans og hann
síðar of mikill starfsmaður til
þess að gefa sér mikinn tíma til
lesturs. En hann hafði það þrosk-
aðan smekk að eyða ekki tfma
sinum yfirleitt á annað en það
bezta sem völ var á, svo sem Is-
lendingasögur og Biblíuna. Var á
orði haft hvað hann hefði verið
vel að sér i þeim greinum, það svc
að hann gekk ótrauður út i rök
ræður á þeim vettvangi og gaf
ekki sitt eftir, enda orðheppinn
svo að af bar. Ekki naut Tómas
skólalærdóms utan barnaskóla
nema vetrarparts á íþróttaskóla
Sigurðar Greipssonar í Haukadal.
Þar náði hann ágætum árangri,
enda hraustmenni, vöðvastæltur,
harður við sjálfan sig lipur og
fylginn sér. Siðar var hann
nokkrum sinnum gegningamaður
hjá Sigurði fyrri part vetrar en
fór svo til sjávar á vertíðinni. Mat
Sigurður hann jafnan mikils fyrir
mannkosti hans. Allt frá ungl-
ingsárum og fram til þess að hann
fór að búa sjálfur vann hann ým-
ist að búinu heima eða stundaði
vinnu utan þess. Hygg ég að mest
af því sem hann vann hafi hann
lagt heimilinu til. Þeir, sem yngri
eru og ekki muna þá tima, hvorki
vita né skilja hvað það var að
halda efnalega í horfinu á þeim
árum með ýmsar byggingar og
framkvæmdir sem óhjákvæmi-
legar voru; úr því fór ekki að
rakna fyrr en með verðhækkun-
um, sem fylgdu i kjölfar striðsins
eftir 1940.
Sem fyrr segir hófu þeir félags-
búskap á þeirra parti jarðarinnar
bræðurnir Tómas og Einar. Fljót-
lega byggði Einar sér hús en
Tómas bjó áfram í eldra húsinu
með Vilborgu móður sinni. Með
þeim mæðginum voru miklir kær-
leikar, svo að mun Vera sannast
orða að naumast hafi hún séð
sólina fyrir honum. Nokkru áður
en Vilborg dó kom til þeirra kona
úr Reykjavík með barn, Helga
Þórðardóttir að nafni. Var hún
menntuð vel, stundaði kennslu og
gerir enn við góðan orðstír. Árið
1962 gengu þau i hjónaband, tvo
syni eignuðust þau, Tómas og
Þorbjörn, sem enn eru á bernsku-
skeiði. Það er trú mín, að hér hafi
31
hann stigið gæfuspor, svo lagt
hafi birtu inn á síðustu æviár
hans.
Hann vildi á hverjum tima hlúa
sem bezt að sínu heimili og byggði
því nýtt Ibúðarhús fyrir nokkrum
árum, en gamla húsið stendur
enn.
Lenngst framan af ævi held ég
Tómas hafi verið heilsuhraustur.
En á siðustu árum fór hann að
kenna kölkunar í mjöðmum, sem
bagaði hann mjög til vinnu. Hann
var skorinn upp á öðrum fæti og
fékk við það nokkra bót. En þar
sem honum var ljóst, að hann yrði
ekki til fullrar vinnu úr því, seldi
hann búið i hendur Einari bróður
sinum að undanteknum nokkrum
kindum. Var svo einn vetur á
Selfossi með Helgu konu sinni
þar sem hún stundaði kennslu.
Þar festi hann ekki yndi. En s.I.
vetur fór hann að kenna innvortis
sjúkdóms, sem varð hans bana-
mein. Hann gekk undir uppskurð
í vor, komst á fætur aftur og
stundaði heyvinnu i sumar, þótt
aldrei fengi hann bærilega heilsu.
Síðast fór hann til rétta í haust,
dró fé sitt og horfði í síðasta sinn
yfir fjárhópinn kominn af fjalli.
Óumflýjanlega hrakaði heilsu
hans úr því jafnt og þétt þar til að
yfir lauk og hann lézt hinn 3. des.
s.l. Útför hans fór fram að Skál-
holti að viðstöddum fjölda manns
úr tveimur sveitum.
Þegar ég nú að leiðarlokum lít
yfir æviferil vinar míns Tómasar
i Auðsholti kemur fyrst í hugann
hve mikill starfsmaður eljumaður
hann var, trúr og tryggur dreng-
skaparmaður vinum, gæddur
karlmennskulund og þolgæði
ásamt þeim innri yl hjartans, sem
veitir hverjum lítilmagna eða
þeim, sem höllum fæti stendur i
hretviðrum lifsins öruggt skjól.
Þótt enginn gengi þess dulinn,
að hann leið likamlegar þjáningar
undir lokin, var rósemi hans og
æðruleysi slíkt, að ástvinum hans
varð skilnaðarstundin léttbærari.
Yfir andláti hans ríkir í hugum
þeirra birta og friður. Hann hafði,
i viðlögum, þótt ekki bæri mikið
á, fengizt við rim og stuðla. Og nú
þegar stundin nálgaðist, engu
varð um þokað, reit hann sáttur
við allt og alla af veikum mætti
eftirfarandi erindi, sem sýnir
betur en nokkuð annað mat hans í
lifinu, trúarskoðanir hans og sýn
inn í ódáinslönd annarrar tilveru.
Þó dauðinn flestum finnist ógn
er friður og ró í mínu geði
heiðrík hugsun herðir sókn
og hjartað er barmafullt af gleði.
T.T.
Sigurður Sigurmundsson,
Hvitárholti.
Góð leiguíbúð óskast:
Vantar 3—4 herbergja íbúð eða hæð í húsi.
Góð mánaðargreiðsla. Algjörri reglusemi heitið.
Svar óskast lagt inn á afgr. Mbl. fyrir 21 . marz.
merkt: Vesturbær! — 6651
Nýtízku karlmannaföt
falleg og vönduð kr. 9080.—
Terelynebuxur frá kr. 1975.—
Terelynefrakkar kr. 3550.—
Sokkar frá kr. 90.— Úlpur, nærföt o.fl.
ódýrt.
Andrés Skólavörðustíg 22.
Bingó
Bingó á Garðaholti i kvöld kl. 8.45. Glæsilegir
vinningar. Allur ágóði rennur til safnaðarheim-
ilisins. Fjölmennið á Garðaholt í kvöld og
styrkið gott málefni.
Bræðrafélag Garðakirkju.
+
Rauði kross íslands
kvennadeild
Hádegisverðarfundur verður haldinn að Hótel Sögu
þriðjudaginn 18. marz kl. 12.
Mætið stundvislega.
Vinsamlega tilkynnið þátttöku fyrir hádegi á mánudag
isima 28222.
Takið með ykkur gesti.
Megrunarfæöi
Vegna mikillar eftirspurnar hefst nýtt námskeið miðvikudaginn,
1 9. marz.
Kennt verður:
# Grundvallaratriði næringarfræði
# Hvaða megrunaraðferð hefur gefið beztan og varanlegastan
árangur.
# Gerð matseðla. Áherzla er lögð á næringarríkt, Ijúffengt og
hitaeiningarýrt megrunarfæði.
# Sýndir verða grænmetis-, ávaxta- og baunaréttir.
Forðist skaðlegar megrunaraðferðir.
Innritun og upplýsingar í síma 86347.
Kristrún Jóhannsdóttir
manneldisfræðingur.
Sýnikennsla