Morgunblaðið - 16.03.1975, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. MARZ 1975
39
Hættan er áþreifanleg
að sögn vísindamanna
sá hlýindatími hefst verður löng
og dimm ísöld. Og i þessum skiln-
ingi er ný ísöld þegar hafin. Þá
vaknar eðlilega þessi spurning:
Hvað liður langur tími þangað til
við finnum fyrir áhrifum hennar?
Samkvæmt hinni viðteknu
skoðun á byrjun ísaldar ganga
jöklarnir berserksgang. Snjór
hleðst upp í skafla. Skaflarnir
stækka og verða fjallháir, jöklarn-
ir vaxa og sameinast niður á há-
sléttur þar sem geysistór ísbreiða
myndast. ísbreiðan stendur hátt
svo þar snjóar fremur en rignir
þannig að smám saman eykst
hraði þessarar þróunar. Sam-
kvæmt nútíma útreikningum
myndast ísbreiða á stærð við meg-
inland á 15.000 til 20.000 árum
samkvæmt þessari þróun. Það er
ekki svo voðalegt: mannkynið
gæti lagað sig að breytingunni í
mörg hundruð kynslóðir. Is-
breiðan sæist skríða fram og
menn gætu ráðlagt barnabörnum
sínum að flytja sig nokkra kíló-
metra sunnar.
Nú er þessi kenning að þoka
fyrir annarri kenningu sem ég
kalla „leifturbylskenninguna“.
Samkvæmt henni hækkar isbreið-
an neðan frá, bæði á hásléttunum
og fjöllum. Að visu mundi ís, sem
hlæðist upp í „leifturbyljum“,
einnig skríða til hliðanna eins og
jöklar, en það er það eina sem
kemur heim við hina viðteknu
kenningu. Isinn sem sezt á norð-
urslóðum kemur beint ofan frá
himni eins og vetrarsnjór'sem
bráónar ekki næsta sumar. Nokk-
urra þumlunga snjólag sem
bráðnar ekki frá einum vetri til
annars getur gert land óbyggilegt.
Geysistórt landflæmi getur
lagzt undir is á einu slæmu sumri
af völdum leifturbyls. Siðan
mundi snjórinn einfaldlega hlað-
ast upp í stærri og stærri skafla á
snæviþöktum bersvæðum á mörg
þúsund árum þar til sólin nær að
bræða ísinn.
Hubert Lamb og Alastair Wood-
roffe settu fram þessa nýstárlegu
kenningu 1970 þegar þeir gerðu
rannsókn á því'hvernig vindar
heimsins kunna aó hafa blásið á
siðustu ísöld. Þeir studdust við
nokkrar vísbendingar um að ísinn
hafi breiðzt hraðar út i byrjun
siðustu ísaldar en skýra mátti eft-
ir viðteknu kenningunni. Til
dæmis lækkaði sumarhiti Evrópu
niður í sama hitastig og á jöklum
uppi á um 1000—1500 árum, sem
sést á þeim áhrifum er þetta
hafði á plöntu- og dýralíf þeirra
tíma. Siðan hafa komið fram fleiri
visbendingar er styðja þá kenn-
ingu að ísaldir hafi hafizt mjög
skyndilega.
Til dæmis sýna íssýnishorn sem
fengust þegar borað var næstum
bvi' niður á botn Grænlandsjökuls
að smáísöld var fyrir 90.000 árum.
Willi Dansgaard og starfsbræður
hans við Kaupmannahafnarhá-
skóla segja að breytingar á sam-
setningu frumeinda issins sýni að
á tæpum hundrað árum hafi isöld
tekið við tiltölulega hlýju veður-
skeiði og loftslagið færzt aftur I
eðlilegt horf á um 1.000 árum.
Enginn vafi er á þvi að eitthvað
þessu líkt hefur gerzt: í kuldun-
um þurrkuðust út eikarskógar
Grikklands og miklar umhverfis-
breytingar uróu á Mexikóflóa.
Draga má í efa að þróunin hafi
verið eins ör og Dansgaard segir.
Issýnishorn hans hafa orðið fyrir
miklum þrýstingi frá ísnum ofan
á þeim og hreyfingar íssins sjálfs
geta hafa átt þátt i breytingunum
á samsetningu frumeinda íssýnis-
hornanna. Hins vegar væri frá-
leitt að taka ekki mark á þeim
möguleika að kólnað geti mjög
skyndilega meðan beðið er frek-
ari sannana rneð eða á móti.
Nicholas Shackleton við háskól-
ann í Cambridge hefur undir
höndum ótviræðari sannanir.
Hann hefur útfært hugmyndir
Emilianis og notar breytilega
frumeindasamsetningu lítilla
sjávarsteingervinga til að áætla
ísmagn heimsins á hverjum tíma.
Síðustu útreikningar hans gefa
til kynna að fyrir um 120.000 ár-
um hafi þykkt ísbreiðanna aukizt
um 18 þumlunga á ári á stórum
svæðum Norður-Ameríku og
Evrópu.
Fundur Ermarsundsjökulsins,
sem Konunglega vísindafélagið
skýrði frá 1974, staðfestir leiftur-
bylskenninguna vel. Við uppgröft
fyrir sex árum við M5-
hraðbrautina í Somerset á Eng-
landi fundu jarðfræðingar sér til
furðu geysistórar jökulleifar.
Samkvæmt ísaldarkortum, sem
lengi höfðu notið virðingar, lágu
íshellurnar á Englandi frá há-
lendinu í norðri suður að
Finchley, en ekki lengra, jafnvel
ekki þegar isinn var mestur.
Að visu hvarf Wales einnig
undir jökul og hann teygði sig
einnig yfir Bristolsund. Ef Somer-
set-leifarnar hefðu verið aðeins
sunnar hefði enginn orðið hissa.
Fundur þeirra varð til þess að
rannsóknir, sem Geoffrey Kella-
way tókst á hendur, leiddu til
þeirrar niðurstöðu að á mestu is-
öldinni hefði sjálft Ermarsund
verið stór jökull. Aóalatriðið er að
Ermarsundsjökullinn færðist úr
vestri til austurs eins og litli
jökullinn, sem fór yfir Somerset.
Hann hlýtur að hafa komið frá
snjófjalli, sem hefur myndazt á
sjávarbotni suður af Irlandi. A
ísöldum frýs svo mikió vatn á
landi að yfirborð sjávar lækkar og
hafsbotninn kemur upp. A þess-
um slóðum hafa blásið leiftur-
byljir frá Atlantshafi og hafsbotn-
inn hefur verið þurr. Isinn hefur
hrannazt upp. Mikið af honum
hefur brotnað í jaka sem hafa
borizt lengst út á Atlantshaf. En
mikió af honum hefur sigið aust-
ur á bóginn og upp Ermarsund.
Þannig getur leifturbylur haldið
hafsbotninum í greip sinni og það
sýnir að áhrifin verða miklu meiri
á þurru landi.
I fáum orðum sagt hefur verið
sýnt fram á að ísaldir hafa verið
tíðar og þær hafa verið timasettar
upp á nýtt. Við höfum undir
höndum skýringar á því hvers
vegna og hvernig isaldir verða til
og nýja kenningu um hvernig ís-
lög vaxa eins og snjóskaflar i
blindbyl. Ef við færum okkur
þessa vitneskju í nyt, hvernig get-
um við lauslega metið þá hættu
sem mannkynið stendur frammi
fyrir?
Samkvæmt útreikningum
Milankovitch fer næsta isöld hægt
af stað miðað við nokkrar fyrri
ísaldir. Sumarsólvarmi sem er
nauðsynlegur til að halda norður-
ísnum i skefjum, minnkar með
öðrum orðum tiltölulega- lítiö, eða
um 2 af hundraði, þó að þar séu
ekki tekin meó í reikninginn þau
áhrif sem ryk af mannavöldum
getur haft i þá átt að byrgja burtu
sólskin. Hvað sem þessu líður má
gera ráð fyrir samkvæmt út-
reikningum Milankovitch um
byrjunarkafla isaldarinnar að ís-
magnið á landi aukist um 50% á
næstu 16.000 árum eða þar um
bil.
Svæóið, sem hverfur undir ís,
verður hlutfallslega meira sam-
kvæmt leifturbylskenningunni.
Ef allt það svæði, sem hvarf undir
ís á siðustu ísöld, leggst einnig
undir is á næstu isöld, táknar
50% aukning ismagnsins að is
mun þekja Kanada, Skandinaviu
Skotland og mörg önnur svæði og
þykkt issins verður 1.600 fet að
meðaltali (og þá er gert ráð fyrir
að aukning ismagns á Suður-
skauti og á Grænlandi verói í há-
marki.) Ef við gerum ráð fyrir að
þróunin hefjist nú og verði hæg
og jöfn mun ísinn aukast um eitt
fet á hverjum tíu árum að meðal-
tali. En þessi lauslegi útreikning-
ur er villandi og verið getur að
hið raunverulega ástand sé langt-
um alvarlegra.
Á það verður að leggja áherzlu
að útreikningar Milankovitchs
eru mjög lauslegir. Þeir byggjast
á einföldum tilgátum um sam-
bandið milli sumarsólskins á 50.
gráðu norðlægrar breiddar og ís-
magnsins i heiminum. Svo vill til
að það kemur allvel heim við
nýjar skýrslur um breytingu á
ísmagni í heiminum á siðustu
700.000 árum.
En þó að skakkað geti nokkrum
hundraðsstigum eða meir eru út-
reikningarnir kvíðvænlegir.
Astæðan er sú að ísinn hverfur
ekki, hann safnast alltaf fyrir.
A þeirn 5.000 árum. sem liðin
eru síðan siðast var verulega hlýtt
í heiminum, hefur aukning íss á
landi lækkað yfirborð sjávar um
hér um bil sex fet. Ef aukning
issins og lækkun sumarhitans
hefðu haldizt í hendur hefði yfir-
borð sjávar átt að lækka um 30 fet
eða þar um bil. Með öðrum orðum
ættu borgir eins og Toronto,
Leníngrad og Glasgow að vera
horfnar undir þykkt íslag.
Þróunin er þegar hafin með dvin-
andi sólskini en leifturbylurinn
lætur bíða eftir sér.
Veðurlagið i heiminum verður
að breytast og kólna til þess að
leifturbylur geti hafizt. Lamb og
Woodrowe hafa gefió veðurfræði-
lega lýsingu á byrjun isaldar.
Samkvæmt henni verður breyt-
ingin ekki meiri en svo að aóeins
verður um stigsmun að ræða, að
visu nokkuð snarpan miðað við
það veður, sem nú rikir og var
algengara á timabilinu frá fjórt-
ándu öld til þeirrar nítjándu.
Ráðandi vindar úr norðri er blása
yfir hinar stóru hásléttur Norður-
Ameríku og Bretlandseyjar eru
tengdir almennu veðurkerfi sem
beinir rakakenndu og hlýju lofti
frá Mexikóflóa og Atlantshafi til
Norðaustur-Kanada og Norðaust-
ur-Evrópu. Snjóbyljirnir, sem
þetta kerfi kemur af stað, gætu
aukið snjókomu við Hudsonflóa.
Ef einhver vonar að nýr ís
hrannist fyrst upp á Grænlandi og
tslandi rekur hann sig á það að
veðurfræðingar telja ástandið á
Mið-Atlantshafi tiltölulega
stöðugt og snjóbylji tiltölulega
litla. Tilgangslaust er að bolla-
leggja hvenær Skotland grafist
undir isi. Reikna verður i tölvum
hve skjótt kuldi frá nýjum íslög-
um hefur áhrif á veðurfarið,
breyti því og geti ýtt undir mikla
vetrarsnjókomu og ísköld sumur
á nálægum svæðum. Aðeins er
hægt að segja að veðurkerfið get-
ur komið af stað leifturbyl á
næstum þvi öllu þvi svæði, sem er
hætta búin, á aðeins einu eða
tveimur árum.
Það sem við verðum því að horf-
ast i augu við er, aó einhvern tíma
í fyrirsjáanlegri framtió, er lik-
legt að isöld muni hefjast skyndi-
lega. Utreikningar Milankovitch
gefa til kynna að eftir 2.000 ár
muni is hafa hrannazt upp á svæð-
um, sem verða tvisvar sinnum
stærra en Grænland, — nema því
aðeins að ísöldin hafi hafizt fyrr.
Við skulum því gera ráð fyrir að
leifturbylurinn hljóti að byrja á
næstu 2.000 árum. Það gæti gefið
til kynna að við hefðum mjög
góða möguleika á að sleppa við
hana að minnsta kosti í nokkrar
aldir. Því miður getur ástandið
verið verra því við lifum á hættu-
legum tima.
Við þau áhrif, sem verða sam-
kvæmt Milankovitchkenning-
unni, bætast aðrar loftslags-
sveiflur. Þar munar mest um
kenninguna um litlar ísaldir á
2.500 ára fresti. George Denton
við Maine-háskóla, sem hefur
rannsakað hreyfingar jökla frá
lokum síðustu „stóru“ isaldar-
innar, segir að um greinilega
hrynjandi sé að ræða og hún
virðist standa i sambandi við hæg-
ar breytingar á sólinni sjálfri. I
þessu felst að þrátt fyrir hlýtt
veður á tuttugustu öld erum við
enn á miðri lítilli ísöld, sem hófst
fyrir 400—500 árum og á eftir að
standa í önnur 400—500 ár.
Þar sem kólnað hefur á norður-
slóðum síðan 1950 og hræðilegir
þurrkar hafa geisað i Afríku og á
Indlandi á undanförnum árum
getur vel verið að við séum aftur
farnir að finna fyrir áhrifum
lítillar ísaldar. Það eitt er nógu
alvarlegt fyrir plánetu okkar og
siaukinn fjölda íbúa hennar en
jafnframt eykur það hættuna á
stórri isöld. Ef ísöldin kemur ekki
á næstu 400 árum er reyndar ekki
líklegt að hún komi á næstu 2.000
árum ef á eftir fylgir það tiltölu-
lega hlýja skeið sem búizt er við.
Ég læt öll veðmál öðrum eftir,
en tek fram aó það sem raunveru-
lega gæti hleypt af stað nýrri ís-
öld væri röð stórra eldgosa, sem
þeyta ryki upp í himinhvolfið og
kæla allan heiminn í nokkur ár.
Einnig er hugsanlegt að aukinn
reykur og ryk af mannavöldum
yfir iðnaðarsvæðum á norðlægum
slóðum verði orsökin (það sem
Reid Bryson kallar „manneld-
fjallió")
Þeir, sem vilja heldur dæmi en
fræðilegar röksemdir geta kynnt
sér leifturbyl i lítilli mynd, sem
varð á varplöndum snjógæsa í
Kanada, nánar tiltekið á Bylot-
eyju á norðanverðu Baffinlandi.
Síðan 1972 hefur snjó ekki leyst
þar á sumrum. Fuglarnir geta
ekki verpt og stofninn er í alvar-
legri hættu.
Getum við afstýrt ísöldinni? Ef
við fáum ráðrúm í nokkra áratugi
getum við kynnt okkur betur
veðurfræði og loftslagsvísindi og
sæmileg tækniþekking gefur
ástæðu til nokkurrar bjartsýni.
Eitt úrræðið gæti verið i því
fólgið að auka kolsýrumagn í loft-
inu þar sem talið er að það geti
aukið hlýindi. En ókleift er með
öllu að sjá fyrir afleiðingarnar og
veðurkerfið er svo mótsagna-
kennt að þaö getur haft þveröfug
áhrif. Hlýr sjór er til dæmis upp-
spretta snjós.
Ef til vill helzt heimurinn hlýr
ef hafnir okkar og láglendi
sökkva, því ísinn mun minnka á
Grænlandi og á Suðurskautinu en
auðvitaó er það mikil fórn, ef við
gripum til þess ráðs. Isvarnir
verða geysierfitt vandamál i
framtíðinni.
Flest lönd verða að lokum fyrir
barðinu á isöldinni, annað hvort
vegna þurrka eða kulda. En hún
kemur harðast niður þar sem nú
er vígi hvíta mannsins og valds
hans í efnahagsmálum. (Jafnvel
Mao hefði ekki dottið i hug að
snjórinn gæti að lokum orðið
beittasta vopnið gegn heimsvalda-
sinnum). Eins og nú er ástatt í
alþjóðamálum er ólíklegt að Ara-
bar, Afríkumenn og Asiumenn
taki nærri sér að New York og
Moskva geti horfið undir ís og
þeir gætu jafnvel beitt sér gegn
alþjóðlegum ráðstöfunum til aó
halda isnum í skefjum.
Raunar má draga undarlegan
lærdóm af athugun á íshættunni.
Ef heimurinn verður ekki san*-
gjarnari og veglyndari hann'“r'
nú áður en 'lsöldin kemur
komumsl Vlð eða afkomendur
okkar að því hvernig það er að
heyra til betliþjóóum heimsins og
eygja ekki betri daga vegn»
hörundslitar okkar.
Er þetta framtíðin?