Morgunblaðið - 10.10.1975, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 10. OKTÖBER 1975
5
Nóbelshafinn ANDREISAKHAROV
tákn mannréttindabaráttunnar
í Sovétríkjunum
Nóbelshafinn Andrei Sakharov
er í augum margra landa sinna
tákn þeirrar baráttu, sem háð er i
landinu fyrir mannréttindum og
erlendis er hann vissulega full-
trúi þeirrar hugsjónar um aukið
lýðræði í Sovétríkjunum, sem
Vesturlandamenn dreymir um,
en sovézka forystan kærir sig sízt
af öllu um. Vesturlandabúar telja
sig hafa unnið töluvert á með
stuðningi við Sakharov og
Solzhenitsyn. En þess ber að geta
að mennirnir þessir tveir eru báð-
ir óvenju þekktir utan Sovétríkj-
anna og enn sæta minni háttar
menn ofsóknum. Þeir hafa báðir
bent á þessa staðreynd, Sakharov
og Solzhenitsyn. Þeir sækjast
ekki fyrst og fremst eftir per-
sónubundnum stuðningi við þá,
heldur við almenn mannréttindi í
Sovétríkjunum. Og sumir taka
svo djúpt i árinni að halda þvi
fram að sára lftið hafi áunnizt
nema að forða þessum tveimur
mönnum frá fangelsun og
nauðungarvinnu, enda þótt af
mörgum sólarmerkjum megi
dæma að ólgan og upp-
reistarhugur hins almenna
borgara i Sovétrikjunum sé meiri
en áður og ýmislegt hefur þar
verið að gerast sem hnigur i þá átt
að borgarar margir ætli ekki að
unna sér hvíldar meðan ríkjandi
ástand varir.
En framtíð Sakharovs er
ótrygg. Reynt er að einangra
hann frá öðrum menntamönnum
eftir þvi sem hægt er. Hann fær
ekki að vinna þau störf, sem
menntun hans hæfa og hann hef-
ur áhyggjur af fjölskyldu sinni.
Mönnum ætti að vera í fersku
minni sú táplega barátta sem þau
Sakharovhjón urðu að heyja til að
leyfi fengist frá stjórnvöldum fyr-
ir konu hans að leita sér lækninga
utan Sovétríkjanna við augn-
sjúkdómi.
Nóbelsverðlaun. Árið 1947 hlaut
hann doktorsnafnbót fyrir ritgerð
um geislamagn alheimsins. Eftir
það einbeitti hann sér að
kjarnorkukapphlaupi Sovét-
manna og hefur jafnan verið
nefndur „faðir sovézku vetn-
issprengjunnar" árið 1953.
Frami Sakharovs var mikill og
skjótur enda hlaut hann gifurleg
laun á sovézkan mælikvarða og
var sæmdur Stalinsverðlaun-
unum og Lenínverðlaununum og
32ja ára tók hann sæti i aka-
demíunni. Þrívegis var hann út-
nefndur „vinnuhetja Sovétrikj-
anna“. A þessum árum lifði Sakh-
arov rólegu lífi og gaf ekki tilefni
til umtals um sig, nema á sviði
visindaafreka hans. Hann hafði
einkum samband við visinda-
félaga sína og lifvörð hafði hann
sem var á hælum hans hvert fót-
mál. í átján ár bjó hann viðs fjarri
Moskvu handan þéttriðins örygg-
isnets, og á þessum árum hafði
Sakharov enn ánægju af starfi
sinu. Hann hélt sig, með undir-
búningi vetnissprengjunnar,
vera að stuðla að friði i
heiminum með þvi að koma
þannig á valdajafnvægi. Síðar
fékk hann samvizkubit og sá að
ekki einungis kjarnorkutilraunir
heldur öll stefnan um valda-
jafnvægi var glæpsamleg.
Hann hafði sérstaklega miklar
áhyggjur af hættunni sem stafaði
af langtíma geislavirku úrfelli og
árið 1958 reit hann yfirmanni
sínum bréf um nauðsyn þess að
stöðva tilraunir, sem fyrir dyrum
stóðu. Hann hlaut nokkrar
undirtektir í fyrstu, en Krúsjeff
brást hinn versti við og tilraun-
irnar voru gerðar. Næst mótmælti
Sakharov þremur árum siðar á
fundi helztu vísindamannanna
með ráðamönnum landsins varð-
andi umfangsmiklar tilraunir,
sem áttu að hefjast i lok 22. þings
umheimurinn fer að kynnast
Andrei Sakharov, þegar hann
birti hina frægu stefnuskrá sína
„Framfarir, friðsamleg sambúð
og frelsi andans“. Nokkru áður
hafði hann þó mótmælt persónu-
lega handtökum nokkurra manns,
s.s. Ginsburgs, Daniels og
Galanskovs. Flokksbroddunum
var hætt að lítast á blikuna,
lækkuðu hann enn í tign og skáru
niður laun hans. Og eftir birtingu
stefnuskrárinnar var hann loks
lokaður úti f kuldanum og
varaður við að hafa sig í frammi..
í stefnuskránni kveður hann
engan veginn eins fast að orði og
hann hefur gert siðar. En þar
varaði hann við óheillavænlegri
uppskiptingu mannkyns, kveður
frelsi andans hverju samfélagi
lífsnauðsyn. Þar hvatti hann og til
að vígbúnaðarkapphlaupi stór-
UPI
Andrei Sakharov
Okkur er lífsnauðsyn
að vera heiðarleg
gagnvart sjálfum okkur
ÁTTI UNGUR
FRAMA AÐ FAGNA
Þeim sem hitta Andrei
Sakharov i eigin persónu þykir
næsta undarlegt að maðurinn
skuli hafa valdið slíku fjaðrafoki,
sem raun hefur borið vitni um.
Hann lætur i alla staði fremur
lítið yfir sér, er hlédrægur og
yfirlætislaus. En í Sovétríkjunum
hefur hann vefið kallaður lið-
hlaupi, svikari, áróðursmaður og
þaðan af verri ónöfnum. Hann er
bæði heima fyrir og á
Vesturlöndum nefndur i sömu
andrá og Alexander Solzhenitsyn.
En þeir eru ólfkir um margt.
Sakharov er hlédrægari og inn-
hverfari. Hann átti ungur frama
að fagna. Hann er fæddur í
Moskvu 21. maí 1921. Gekk i
Moskvuháskóla og lauk prófi i
eðlisfræði með 1 áði tuttugu og
eins árs gamall. Hann hélt námi
áfram á árum siðari heimsstyrj-
aldarinnar og árið 1945 hóf hann
störf við Lebedev-eðlis-
fræðistofnunina og vann þar
með Igor Tamm sem siðar fékk
kommúnistaflokksins. Sakharov
skýrði Krúsjeff frá því á
fundinum að tilraunirnar hefðu
litla sem enga tæknilega þýðingu
og væru auk þess hættulegar i
flestu tilliti. Krúsjeff svaraði
honum að hann efaðist ekki um
visindamannshæfni hans en hann
hefði ekki vit á stjórnmálum. Og
fór sínu fram.
Árið 1963 sömdu Sovétríkin og
Bandaríkin um bann við tilraun-
um i andrúmslofti og þótti Sakh-
arov það fagnaðarefni. En hann
hélt mótmælum sínum áfram og
endaði með þvi að hann var lækk-
aður verulega í tign.
UMHEIMURINN
KYNNIST
ANDREISAKHAROV
Arið 1966 skrifaði Sakharov og
nokkrir aðrir menntamenn bréf
til Leonids Brezhnevs sem þá var
tekinn við forystu kommúnista-
flokksins og vöruðu við hættunni
á afturhvarfi til Stalinisma. En
það er ekki fyrr en 1968, sem
veldanna yrði hætt, líkti frammi-
stöðu Bandaríkjamanna i Viet-
nam við hegðun Sovétmanna i
Miðausturlöndum, eggjaði til
samvinnu gegn hungursneyð í
heiminum, varpaði fram hug-
myndum um ótal umbótaleiðir og
boðaði nokkurs konar samruna
kerfanna tveggja. Sjálfur kveðst
hann þar lfta á málin frá
sósíalfsku sjónarhorni.
Ekki er vafi á að þúsundir
manna i Sovétrikjunum lásu
stefnuskrána og skoðanir hans
fengu viða hljómgrunn. En ekki
með valdhöfum. Sakharov var
rekinn úr starfi og var atvinnu-
laus i ár, en fékk þá annað mun
óvirðulegra starf og i engu
samræmi við menntun hans.
BARATTANharðnar
Á næstu árum sendi hann frá
sér hverja ritgerðina og yfirlýs-
inguna á fætur annarri og var sú
síðasta ævinlega harðorðust.
Hann undirritaði bænarskjöl og
yfirlýsing til stuðnings við
andófsmenn og „villutrúarmenn“
kerfisins, krafðist opinna réttar-
halda, stóð vörð fyrir utan dóms-
hús og ræddi opinskátt við
vestræna fréttamenn. Hann
skrifaði opið bréf til Brezhnevs
þar sem hann lagði fyrir hann
alhliða gagnrýni sína og sagði
skoðun sfna á því hvert honum
fyndist stjórn landsins stefna i
framkomu sinni við menntamenn.
Hann ítrekaði bréf sitt sfðar, en
svar barst ekki. I júni 1974 fór
hann í sex daga hungurverkfall
til að mótmæla þvi sem hann
kallaði „ruddaleg og ólögleg með-
ferð á pólitískum föngum". I
maímánuði á þessu ári fóru
Sakharov og eiginkona hans i
þriggja daga hungurverkfall til
að mótmæla neitun stjórnvalda
um leyfi til handa konu hans til
að fara úr landi að leita sér
lækninga. Henni var siðar leyft að
fara eins og fram hefur komið i
fréttum.
EFASEMDIR UM
SÓSlALISMA
Sakharov hefur sagt að hann ali
með sér efasemdir um sósíalisma.
Hann segist ekki lengur geta
kallað sig marx-leninista, né
heldur kommúnista. „Éggæti
helzt kallað mig frjálslyndan,"
hefur hann sagt.
Hann segist ekki sjá að
sósíalisminn hafi komið svo miklu
góðu til leiðar umfram önnur
kerfi. Sovétmenn eigi við sömu
glæpina og sömu firringu að
stríða og Vesturlönd. Á hinn
bóginn sé frelsi fyrir borð borið f
Sovétríkjunum, stirfni i
hugmyndafræðilegum efnum
ótrúleg og samt sé sífellt hamrað
á þvi að þetta þjóðfélag sé það
bezta í heiminum. Hann hefur
lýst því yfir að hann vilji berjast
gegn „stórveldaskrumi, þjóðernis
stefnu, hræsni, ofbeldi, lögleysi,
sjálfsdýrkun og skorti á
umburðarlyndi“. Hann hefur
látið til sin heyra um utanríkis-
mál og hann hefur hvatt Banda-
ríkjamenn tiltið setja Sovét-
mönnum skilyrði fyrir bættri
sambúð ríkjanna. Hann telur að
skilyrðislaus samskipti gætu leitt
til andlýðræðislegrar smitunar og
Sovétríkin gætu haldið upptekn-
um hætti inn á við og falið sitt
rétta andlit undir grímu einlægs
vilja.
Andrei Sakharov er kvæntur
Elenu Bonner, sem er af Gyðinga
ættum. Hún er seinni kona hans
og var einnig gift áður og á tvö
uppkomin börn, sem hafa sætt
verulegum ofsóknum f námi og
störfum vegna stjúpföður síns.
Hann býr nú með konu sinni í
þriggja herbergja íbúð í Moskvu
og mun sem stendur hafa i laun
um 180 þúsund krónur á mánuði,
sem vfsindamaður og fulltrúi í
akademíunni.
SAKHAROV LÆTUR
VARLA ÞAGGA
NIÐURISÉR
Lftil likindi eru til þess að allar
þær hótanir sem Sakharov hefur
sætt verði til að þagga niður f hon-
Framhald á bls. 17.
LÆKJARGOTU 2 - SÍMI FRÁ SKIPTIBORÐI 28155

TÍZKUVERZLUIM UNGA FOLKSINS
AUSTURSTRÆTI 22 LAUGAVEG 66 LAUGAVEG 20a
Sími frá skiptiborði 28155