Morgunblaðið - 21.11.1975, Blaðsíða 19

18
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 21. NÓVEMBER 1975
Útgefandi hf. Árvakur, Reykjavlk.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen,
. Styrmir Gunnarsson.
Ritstjórnarfulltrúi Þorbjörn Gu5mundsson.
Fréttastjóri Björn Jóhannsson.
Auglýsingastjóri Árni Garðar Kristinsson.
Ritstjórn og afgreiðsla Aðalstræti 6, sími 10 100.
Auglýsingar Aðalstræti 6, sími 22 4 80.
Áskriftargjald 800,00 kr. á mánuði innanlands.
í lausasölu 40,00 kr. eintakið.
Hvernig á að bregð-
ast við skýrslunni?
Eftir að skýrslur Haf-
rannsóknastofríunar og
samstarfsnefndar Rannsókna-
ráðs ríkisins um ástand fisk-
stofnanna á íslandsmiðum,
komu fram hafa menn að von-
um mjög velt því fyrir sér,
hvernig við íslendingar eigum
að bregðast við niðurstöðum
þeirra. Þessar umræður mótast
að sjálfsögðu mjög af hinum
alvarlegu horfum varðandi
þorskstofninn og þeirri hættu,
sem virðist yfirvofandi á algeru
hruni þorskveiðanna um og j
upp úr lokum þessa áratugar.
Ef til vill eru einhverjir svo
léttlyndir að vilja horfa fram hjá
niðurstöðum þessara vísinda-
legu rannsókna og segja sem
svo, að oft áður hafi svartsýnir
spádómar verið settir fram um
fiskstofnana á íslandsmiðum
og ekki meiri ástæða til að fara
eftir þeim nú en áður. Enginn
ábyrgur maður getur hugsað á
þann veg. Þorskstofninn á ís-
landsmiðum er undirstaða lífs-
afkomu þjóðarinnar i þessu
landi og sporin hræða í byrjun
sjöunda áratugarins héldu
menn, að síidin væri óþrjót-
andi, en hrunið á síldveiðun-
um, sem hófst 1967 og varð
síðan algjört, sýndi okkur fram
á, að með sama hætti og sildin
hvarf er hægt að eyðileggja
þorskstofninn með rányrkju.
Þess vegna kemur sú leið að
sjálfsögðu ekki til greina að
hafa álit vísindamanna að
engu. !
Þá er uppi sú skoðun í um-
ræðum, að niðurstaða vísinda-
manna sé á þann veg, að ekki
komi til mála að gera nokkra
samninga við aðrar þjóðir um
veiðiheimildir á íslandsmiðum.
Þessi skoðun er rökstudd með
því að talið sé óhætt að veiða
230 þúsund tonn að þorski á
næsta ári. Þar sé um að ræða
100 þúsund tonnum minna
magn, en við höfum sjálfir veitt
á ári hverju að undanförnu.
Þess vegna sé augljóst, að við
höfum af engu að taka og um
ekkert að semja. Þess vegna
eigum við að taka upp þá
stefnu í landhelgismál.um að
gera enga samninga við aðrar
þjóðir.
Við fyrstu sýn kann þessi
röksemdarfærsla að sýnast
eðlileg í hugum almennings,
en við nánari athugun kemur
þó í Ijós, að þeir sem halda
þessum sjónarmiðum fram
kjósa að loka algerlega augun-
um fyrir einni einfaldri stað-
reynd. Hún er sú, að hvað sem
líður boðum okkar og bönnum
hafa erlendar þjóðir veitt um-
talsvert magn af fiski á íslands-
miðum um langt skeið og sem
dæmi má nefna, að á árinu
1973, fyrsta heila árinu eftir
útfærslu fiskveiðimarka í 50
mílur, veiddu fiskveiðiflotar
Breta og Þjóðverja samtals 250
þúsund tonn af fiski, þar af
Bretar 155 þúsund tonn. Þetta
aflamagn tóku togarar þessara
þjóða þrátt fyrir ítrekaðar til-
raunir íslendinga til að trufla
veiðar þeirra og þrátt fyrir að
brezku togararnir yrðu í hálft ár
að veiða undir herskipavernd.
Jafnvel þótt við tækjum þá
afstöðu að alls enga samninga
bæri að gera eru allar líkur á
því, að veiðiflotar Þjóðverja og
Breta og fleiri þjóða mundu á
næsta ári veiða hér einhvers
staðar milli 100 og 175 þús-
und tonn af fiski, þar af lang
mest af þorski, og hvar er þá
komin friðun þorskstofnsins á
árinu 1976?
Loks er svo sú stefna uppi
hjá ríkisstjórninni og talsmönn-
um hennar, að óhjákvæmilegt
sé að horfast i augu við kaldan
veruleikann, taka mið af niður-
stöðum vísindamanna og gera
tilraun til þess að ná stjórnun á
fiskveiðum, okkar sjálfra og þá
ekki síður útlendinga, ef þess
er nokkur kostur. Ráðandi
sjónarmið hjá talsmönnum
þessarar leiðar er, að það muni
takast að minnka aflamagn út-
lendinga á íslandsmiðum meira
með skynsamlegum samning-
um en án samninga. Enginn
vafi er á því, að ef við mótherja
væri að eiga, sem væru við-
mælanlegir, væri þetta skyn-
samlegasta leiðin. Þess vegna
hefur rikisstjórnin gert itrekað-
ar tilraunir til þess að knýja
Breta, sem eru sú þjóð, sem
veiðir mest af þorski á íslands-
miðum, til samninga, en því
miður hafa samningamenn
Breta hagað sér á þann veg, að
engar líkur eru á samningum
við þá í náinni framtið. í sam-
bandi við hugsanlegt sam-
komulag við Vestur-Þjóðverja
ber að hafa i huga, að þeir
veiða sáralítinn þorsk hér á
fslandsmiðum og veiðar þeirra
skipta því ekki jafnmiklu máli í
þessum efnum og veiðar Bret-
anna.
' Sú stefna, sem ríkisstjórnin
hefur markað, frammi fyrir hin-
um válegu tíðindum er skyn-
samleg, en í þessum efnum
þarf tvo til og því miður virðast
Bretar ætla að kjósa þann kost-
inn að stunda rányrkju á Islandi
undir herskipavernd. Þar er um
slíka aðför að lífsafkomu
íslenzku þjóðarinnar að ræða,
að mótleikur okkar hlýtur að
verða sá að beita öllum mætti
okkar til þess að magna upp
almenningsálitið í nálægum
löndum gegn þessari ofsókn
Breta.
(S>
Hvað tekur
við að
Franco
látnum ?
Franco þjóðarleiðtogi ríkti í tæp 40 ár. Svo langur
stjórnartími gegnir furðu í landi, sem hefur verið
annálað fyrir stjórnmálaöngþveiti. Spánverjar hafa
notið góðs af löngum innanlandsfriði. En þeir hafa
ekki búið við lýðræði og ekki fengið að njóta þeirra
réttinda sem því fylgir. Franco var einráður og völd-
um hans var aldrei ógnað.
Francisco Franco var 82 ára gamall og ættaður frá
Galizíu. Faðir hans var starfsmaður í flotastjórninni.
Fjórtán ára gamall gekk hann í herskóla. Sfðan gekk
hann alltaf í einkennisbúningi. Hann taldi alltaf að
agi væri það sem Spánverja skorti. Böl Spánar voru að
hans dómi ofbeldi, stjórnleysi og öngþveiti. Gegn því
böli varð baráttan að beinast að hans mati. Hann fékk
fljótt orð fyrir að vera strangur og þrjózkur, kuldaleg-
ur og kænn, sneyddur persónuþokka.
Hann varð yngsti majór Spánar 24 ára gamall og
skömmu síðar yngsti hershöfðingi Evrópu frá dögum
Napóleons. Hann var frægur fyrir hugrekki og var
orðinn yfirmaður Útlendingahersveitarinnar 1921.
Hann var skipaður yfirmaður spænska herliðsins j
Marokkó 1934. I borgarastríðinu, sem hófst 1936, varð
hann „þjóðarleiðtogi" þjóðernissinna, „Caudillo", og
einvaldur Spánar upp frá því.
Francos verður Ifklega ekki minnzt fyrir hersnilli.
Til þess var hann talinn of varkár. Hann righélt i
svæði sem hann náði valdi yfir og beið eftir þvf hvort
óvinurinn gerði árás. Hann þótti ekki fylgja nógu
samræmdri heildarstefnu og einblína á smáatriði.
Árásir hans voru ekki nógu kröftugar og óvæntar.
Lýðveldissinnar vörðust í rúm þrjú ár og Spánverjar
urðu að þola blóðugustu borgarastyrjöldina í blóði
drifinni sögu sinni. Ein milljón manna beið bana.
Undir lokin buðu foringjar lýðveldissinna frið, en
Franco krafðist skilyrðislausrar uppgjafar.
Aftökur
Báðir aðilar gerðust sekir um níðingsverk. Þremur
mánuðum eftir að stríðinu lauk, sagði Ciano greifi,
tengdasonur Mussolinis, sem þá var á Spáni, að 200
lýðveldissinnar væru líflátnir daglega í Madrid, 150 í
Barcelona og 80 í Sevilla. Tuttugu árum síðar sátu
menn enn inni fyrir hlutverk þeirra í borgarastrfðinu.
Það vakti mikla reiði erlendis 1963 þegar Franco
fyrirskipaði aftöku yfirmanns öryggisþjónustu lýð-
veldissinna, Julian Grimau, sem var ákærður fyrir 25
ára gamla glæpi. Þvi kom á óvart í árslok 1970, að
Franco breytti dauðadómum sex þjóðernissinnaðra
Baska í ævilangt fangelsi, eftir mikinn þrýsting er-
lendis frá, meðal annars frá páfanum. Hins vegar
neitaði hann í síðasta mánuði að breyta dauðadómum
skæruliða, sem voru ákærðir fyrir morð á lögreglu-
mönnum. Nú deyr hann í skugga hryðjuverka og pau
örlög hefði hann ekki kosið sér.
Franco var guðhræddur og kirkjurækinn. Kirkjan
gegndi mikilvægu hlutverki í varðveizlu og eflingu
stjórnar hans. Undantekningarnar voru Katalónía og
héruð Baska þar sem klerkar voru honum erfiðir. Hins
vegar vildi Franco ekki afsala sér völdum í hendur
kirkjunni fremur en öðrum stofnunum. Hann forðað-
ist að láta þær vaxa sér yfir höfuð. Eftir mikið þjark
gerði hann samning við páfa 1953. Kirkjan fékk
víðtæk völd í menntamálum og viðurkenningu á yfir-
ráðum yfir eignum sínum. I staðinn fékk Franco vald,
sem Spánarkonungar höfðu einir haft á undan honum,
til að skipa sjálfur biskupa Spánar. Upp frá þvi
færðist kirkjan í meiri frjálslyndisátt og varð tregari
til samvinnu við stjórn Francos. Tæpum tuttugu árum
síðar voru 15 bráðabirgðabiskupar á Spáni, þar sem
Franco gat ekki sætt sig við þá menn, sem páfi
tilnefndi.
Drottnaði
Upphaflega var Franco frægur sem fasisti, en ekki
sem maður kirkjunnar. Hann naut í byrjun stuðnings
tveggja ókristilegra manna, Hitlers og Mussolinis.
Hann gat aldrei rekið það orð af sér, að hann væri
fasisti og ofstækismaður. Enn þann dag i dag finnst
mörgu ungu fólki, sem fæddist löngu eftir borgara-
stríðið, að Franco hafi verið ógeðfelldari en aðrir
einræðisherrar, sem síðan hafa komió til sögunnar
eins og Castro, Nasser, Amin og fleiri. Franco sýndi þó
á síðari hluta stjórnarferils sins, að hann notaði aðeins
stuðningsmenn sína, falangistana, á sama hátt og hann
notaði sjálfum sér til framdráttar alla hópa, sem
studdu hann, hvort sem það voru kaupsýslumenn,
klerkar, liðsforingjar, fyrrverandi hermenn, fjármála-
menn, menn úr Opus Dei (samtökum kaþólskra leik-
manna f mikilvægum stöðum) eða embættismenn.
Hann egndi öllum þessum hópum saman, deildi og
drottnaði.
í utanrikismálum var hann jafnslægur og sveigjan-
legur. Hann komst til valda með stuðningi Öxulveld-
anna, en neitaði að þakka þeim stuðninginn með því
að berjast við hlið þeirra í síðari heimsstyrjöldinni og
leyfa Þjóðverjum að sækja yfir Spán og taka Gíbralt-
ar. Hann átti í löngum deilum við Hitler, sem varð að
lokum að sætta sig við velviljað hlutleysi Spánverja.
Þjóðverjar fengu kafbátastöðvar á Spáni, aðra hernað-
arlega aðstöðu og leyfi til að stunda námagröft. Seinna
sendi Franco 47.000 „sjálfboðaliða", Bláa herfylkið, til
austurvígstöðva'nna.
Brezki flotinn leyfði Franco að fá matvæli og bensín
frá Bandaríkjunum öll stríðsárin i staðinn fyrir hlut-
leysið. Hlutleysi Francos varð velviljað Bandamönn-
um um leið og gæfan varð þeim hliðholl. Eftir uppgjöf
Þióðverja við Stalíngrad í ársbyrjun 1943 hét hann á
Churchill f einkabréfi að semja frið við Hitler og
bjarga Evrópu frá kommúnisma.
_________Útskúfaður_______________________
Eftir síðari heimsstyrjöldina töldu flestir, að hann
færi sömu leið og verndarar hans. Hann varð að búa
við pólitíska útskúfun, en hún varð aðeins til að efla
spænska þjóðernishyggju.' Spánverjar fengu ekki að
njóta góðs af Marshall-hjálpinni, en með tvihliða
samningum fengu þeir 2.000 milljón dollara hernaðar-
og efnahagsaðstoð frá Bandaríkjamönnum i staðinn
fyrir að leyfa þeim afnot af herstöðvum og flota-
stöðvum. Þegar Eisenhower forseti kom til Madrid
1959 fékk Franco loks viðurkenningu sem hann hafði
sótzt eftir. Arið 1970 gerði hann „vináttu- og sam-
starfssamning" við Nixon forseta. Nú nýlega hafa
samningar um afnot Bandaríkjamanna af herstöðvum
á Spáni verið endurnýjaðir.
Ófrjálslyndi stjórnar Francos kom í veg fyrir aðild
Spánar að Atlantshafsbandalaginu og Efnahagsbanda-
laginu. Á dögum fjórða lýðveldisins ýttu Frakkar
undir mótspyrnu lýðveldissinna gegn stjórninni, en
De Gaulle hershöfðingi og Pompidou forseti stuðluðu
að friðsamlegri sambúð við Franco. Sambandið við
Efnahagsbandalagið hefur orðið nánara. Bandaríkja-
menn hafa beitt sér fyrir aðild Spánar að NATO.
Síðustu atburðir á Spáni hafa að vísu sett strik í
reikninginn. En Franco tókst að tryggja viðurkenn-
ingu á því, að Spánn ætti heima í þjóðasamfélagi
Vestur-Evrópu.
Eftir heimsstyrjöldina mótaði Franco hagkerfi eftir
hugmyndum falangista. Það miðaði að því að gera
Spánverja sjálfum sér nóga. Kerfið hafði í för með sér
höft og spillingu, og um 1960 sagði Franco skilið við
það. Hann fékk þá erlend lán, sem hann þurfti til að
stemma stigu við óðaverðbólgu, og tryggði upptöku
Spánar í Efnahags- og framfarastofnunina, OECD.
Upp frá því streymdi mikið fjármagn til Spánar frá
Vestur-Evrópu og Bandaríkjunum og mikill uppgangs-
timi hófst í spænsku efnahagslífi. Bak við þessa þróun
stóðu ráðherrar úr Opus Dei. Um 1970 skipuðu þeir
flest ráðherraembætti i stjórninni, en síðan hefur
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 21. NÖVEMBER 1975
19
díegið úr áhrifum þeirra. Spillingin hefur haldið
áfram, en miklar breytingar hafá orðið í nútímahorf,
og mikil gróska hefur verið i spænsku viðskiptalifi.
Madrid tók stakkaskiptum á aðeins tíu árum. Þar
bjuggu nokkur hundruð þúsund manns 1960. Tíu
árum síðar var Madrid orðin geysistór iðnaðarborg
með 3.500.000 ibúum.
Ferðamenn
Bilið, sem hefur skilið Spán frá öðrum löndum
Vestur-Evrópu, hefur minnkað óðum. Franco kom á
þjóðfélagsfriði, sem hefur ekki veríð ógnað fyrr en á
síðustu árum. A sama tima efnuðust verkamenn i
öðrum löndum Vestur-Evrópu nógu mikið til þess að
geta ferðazt tfl annarra landa. Spánn var kjörinn
staður fyrir ferðamenn vegna loftslagsins, landslags-
ins og sögu landsins. Erlendir gestir hafa streymt til
Spánar í sívaxandi mæli. Ferðamennskuiðnaður hefur
orðið ein mikilvægasta tekjulind Spánverja, gefið af
sér mikinn erlendan gjaldeyri og ýtt undir stöðugan
hagvöxt. Stundum hafa verið fleiri erlendir gestir á
Spáni en sem svarar tveimur þriðju landsmanna.
Þjóðfélagsbreytingar hafa verið furðulitlar. Stétta-
munur hefur haldizt mikill. Þeir sem hafa reynt að
bæta lífskjör sfn hafa orðið að vinna langan vinnudag
eða stunda fleiri en eina atvinnu. Verkföll hafa verið
bönnuð, en ólögleg verkalýðsfélög hafa sprottið upp.
Verkamenn hafa snúið baki við opinberum verkalýðs
félögum, Sindicatos. Stúdentar og verkamenn hafa
orðið Franco-stjórninni stöðugt hættulegri á síðari
árum og hryðjuverk hafa færst i vöxt, eins og síðustu
atburðir sýna. Kommúnistar eru vel skipulagðir og
hafa mikil áhrif, en foringjar þeirra taldir tiltölulega
hófsamir.
Síðustu æviárin lifði Franco kyrrlátu og einangr-
uðu lífi og kom sjaldan fram opinberlega. Hann þjáð-
ist af hjartveiki og naut umönnunar konu sinnar,
Dona Carmena. Margir töldu hana hafa meiri áhrif i
Pardo-höll, þar sem þau bjuggu, en allir ráðunautar
Francos.
Hvað nú?
Franco var alltaf tregur að undirbúa ríkiserfðirnar,
leggja niður völd og fá þau öðrum í hendur. Hann
ákvað að gera Spán að konungsríki 1947 og bar
ákvörðun sína undir þjóðaratkvæði, þar sem hún var
staðfest. Tuttugu og tveimur árum siðar ákvað hann
að sonur Don Juans, kröfuhafa spænsku krúnunnar,
Juan Carlos prins, skyldi taka við ríkinu. Prinsinn
fékk menntun sina á Spáni með samþykki föður síns
sem hefur dvalist í Portúgal fram á siðustu ár, og
þjónaði í spænska hernum, en Franco hélt honum
utan við stjórnina og stofnanir rikisins. Franco notaði
hann aðeins fyrir tákn, þar til hann sendi hann í
heimsókn til Washington í ársbyrjun 1971. Siðan
hefur Juan Carlos komið æ oftar fram við opinber
tækifæri. Baskar réðu Blanco Carrero aðmirál af
dögum 1973 og þegar Franco veiktist i júlí i fyrra fól
hann prinsinum að fara með völdin til bráðabirgða, en
tveimur mánuðum síðar tók hann aftur við völdum.
Fyrir liggur áætlun um hægfaraþróun í lýðræðislegra
horf að Franco látnum.
Eftir á að koma í ljós hvort Juan Carlos er gæddur
þeim stjórnmálahæfileikum sem geta gert honum
kleift að tryggja friðsamlega þróun, verja Spán gegn
háskalegu þjóðfélagsumróti og fela raunveruleg völd I
hendur þjóðkjörnum fulltrúum. Ef hann er ekki
gæddur slíkum hæfileikum, getur honum skolað burtu
í nýju umróti, sem margir búast við að fylgi i kjölfar
langrar stjórnmálalömunar, sem hefur varað siðan
Franco tók völdin á Spáni. Það var metnaður Francos
að tryggja innanlandsfrið; nú óttast margir borgara-
stríð að honum látnum.
t' ranco við tráarhátíð f Zaragoza 1961.
Franco f augum
skopteiknara
Franco á hersýningu í Burgos þar sem hann var skipaður þjóðarleiðtogi 1. oktðber
1936.
Nýársávörpum Francos var jafnan sjónvarpað frá EI
Pardo-höll á efri árum hans.