Morgunblaðið - 24.02.1976, Side 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 24. FEBRÚAR 1976
Arnór Hannibalsson:
Skjalasöfnun og söguritun
Hvað gera söfn? Þau safna og
geyma. En þaö væri alrangt að
álíta, að þetta tvennt sé hið eina
hlutverk safna. Söfn stefna að því
að sýna sína gripi (a.m.k. opinber
söfn) eða að þeir nýtist til þekk-
ingarauka á því sviði, sem hvert
safn starfar.
Þjóðskjalasafn aflar heimilda
til íslenzkrar sögu, varðveitir þær
og á að sjá til þess að þær nýtist
við ritun sögunnar, við sagnfræði-
rannsóknir.
Hvaða skjölum
safnar Þjóðskjalasafn?
Sú reglugerð, sem Þjóðskjala-
safn starfar eftir, er frá árinu
1916. I reglugerðinni eru taldar
upp i 20 liðum þær stofnanir, sem
skyldar eru að afhenda skjalásöfn
sín Þjóðskjalasafni. Allt eru þetta
opinberar stofnanir, þ.e. deildir
ríkisins; Má þar á meðal nefna
stjörnarráð, biskup og kirkjur,
landlækni, alþingi, sýslumenn,
skóla og landsbanka. Þessar (og
aðrar stofnanir, sem nefndar eru í
reglugerðinni) skulu afhenda
Þjöðskjalasafni skjöl sín og
bækur, sem eldri eru en 20 ára.
Nákvæm skrá yfir skjiilin skal
fylgja þeim, þegar þau eru
afhent.
Opinber skjöl eru vissulega
mikilvægar sagnfræðiheimildir.
Með söfnun þoirra og varðvei/.lu
er Þjóðskjalasafn allvel í stakk-
inn búið til að vera heimildamið-
stöð fyrir íslen/ka söguritun. En
það er fleira matur en feitt kjöt.
Kyrír dyrum hlýtur að standa all-
veruleg útvíkkun á siifnunarsviði
Þjöðskjalasafns. Skal nú gerð
nánari grein fyrir því.
Sú fullyrðing kann að koma
undarlega fyrir sjönir, að á 20. öld
sé á ýmsan hátt erfiðara um
gagnaöflun en áður var. Til sög-
unnar hafa komið tæki eins og t.d.
síminn, sem skilur ekki eftir sig
nein varanleg spor, en margar
ákvarðanir eru teknar í sfmtölum.
A hinn bóginn eru ýmis tæknitól
komin til sögunnar, sem fram-
leiða gögn, er geta haft heimilda-
gildi. Má þar nefna hljöðritanir,
I jösmyndir, myndsegulbönd,
kvikmyndir o.fl. af því tagi.
Algengt er nú að orðræður
manna séu hljóðritaðar, bæði í
opinberum stofnunum og á mál-
þingum. Ber þar fyrst að nefna
Alþingi Islendinga. Allar ræður
þingmanna eru hljöðritaðar, en
síðan prentaðar. Nokkuð af segul-
böndum er varðveítt, en iöluvert
er þurrkað út. Þó varðveitir Al-
þingi sýnishorn af röddum þing-
manna, svokallað raddasafn, en
þó mun það gert án samráðs við
þingmenn og val sýnishorna til-
viljunarkennt.
Ríkisútvarpið sendir menn með
segulbandstæki, hvar sem frétt-
næmir viðburðir gerast. Augljóst
er, að Útvarpið getur ekki varð-
veitt allt það magn hljóðritana,
sem það lætur gera. Nýlega var
þess getið í blöðum, að Útvarpið
hefur lánað Borgarbókasafni
Reykjavíkur hljóðritaðar sögur,
sem safnið lánar síðan út. Um það
er ekki nema gott eitt að segja.
Ekki er hægt að ætlást til, að
starfsfólk Ríkisútvarps meti
heimildagildi hljóðritana, og
heldur er ekki hægt að ætlast til,
að Útvarpið annist varðveizlu
verðmætra hljóðritana um aldur
og ævi.
Hér þyrfti Þjóðskjalasafn að
koma til. Það er löngu tímabært
að safnið stofni hljóðritanadeild.
Starfsfólk hennar ætti ekki
einungis að taka við hljóðritunum
frá opinberum stofnunum heldur
og að fylgjast með frá degi til
dags, hvaða hljóðritanir eru
gerð^r af merkum atburðum og
safna þeim. Ennfremur ætti þessi
deiltí að hafa tæknibúnað til að
gera hljóðupptökur hvar og
hvenær sem ástæða þykir til.
Deildin ætti að vera virk í
heimildasöfnunarstarfinu, bæði
með þvi að vera opinberum stofn-
unum til ráðuneytis um hvaða
hljöðritanir þurfi nauðsynlega að
gera vegna heimildasöfnunar og
svo líka með því að hljóðrita sjálf
þegar ástæða er til.
Það sem nú hefur verið sagt
gildir einnig um söfnun ljós-
mynda og myndsegulbanda.
Ekkert opinbert safn á íslandi
annast söfnun og varðveizlu Ijós-
mynda af sögulegum viðburðum.
Þjóðminjasafn Islands hefur að
vísu komið upp mannamynda-
safni, en það safn annast ekki
söfnun annarra mynda. Þjöð-
skjalasafn þyrfti að fá aðstöðu til
að taka þetta verk að sér. Það
þyrfti að hafa stöðugt samband
við ljósmyndara, dagblöð og aðra
sem taka myndir, er gætu haft
sagnfræðilegt heimildagildi eða
sem heimildir um atvinnu- og
þjóðhætti íslendinga á hverjum
tíma. Náin samvinna yrði höfð við
Sjönvarpið um val myndsegul-
banda til geymslu í Þjöðskjala-
safni.
A Islandi er ekkert kvikmynda-
safn. Hér á iandi eru ekki til
eintök af kvikmyndum, sem
gerðar voru fyrir atbeina Dana
fyrr á tíð, t.d. Borgarættin. Nú má
vænta þess að k vikmyndagerð
færist i vöxt í landinu. Virðist þá
liggja beint við, að Þjóðskjalasafn
fái heimíld i liigum til að afla sér
eintaks af hverri þeirri kvikmynd
sem gerð er, svo að tíl séu á einum
stað þær heimildir er varða ís-
lenzka kvikmyndasögu. — Svipað
má segja um hljómplötur. Hljóm-
plötuútgefendur eru ekki skyldir
til að afhenda safni eintak af plöt-
um sínum. Um hljómplötur
(hverju nafni sem nefnast: tón-
list, upplestur, leikrit o.s.frv.)
ætti að gilda sama regla og um
bækur. Þjöðskjalasafn (eða
Landsltókasafn) ætti að fá jafn-
mörg skyldueintök af hverri
hljómplötu, sem gefin er út, eins
og af bókum.
Þjóðskjalasafn verður að bæta
við söfnunarsvið sitt þeim
gögnum, er nefnd hafa verið. Þó
er ekki allt upp talið. Skal það nú
skýrt nánar. ,
Söfnunarsvið Þjóðskjalasafns
takmarkast nú eingöngu við opin-
ber skjöl. En óopinber skjöl, þ.e.
gögn sem eínstaklingar safna,
geta oft haft mikið heimildagildi.
I núverandi lögum um Þjóðskjala-
safn (nr. 13, 1969) er þess getið
að safnið skuli „safna öðrum
skráðum heimildum þjóðarsög-
unnar innan lands og utan“. Með
þessu er átt víð að það skuli safna
öðrum en opinberum heimildum,
en i þessari grein er lögð áherzla á
öflun heimilda úr erlendum
skjalasöfnum.
Nú safna einstaklingar og fyrir-
tæki hér á Islandi gögnum, sem
geta haft mikið heimildagildi. Má
þar nefna stjórnmálamenn,
forystumenn í atvinnulífi og
menningu, samtök, félög, fyrir-
tæki og öopinberar stofnanir af
ýmsu tagi.
Þjöðskjalasafn þyrfti að hafa
Arnór Hannibalsson
skýra og ótvíræða heimild til að
safna heimildum um þjóðarsög-
una einnig utan ríkiskerfisins.
Starfsfólk Þjóðskjalasafns þyrfti
að fylgjast með þeirri heimilda-
framleiðslu og koma á vettvang
hvenær sem ástæða þykir til og
semja um afhendingu gagna til
safnsins. Sem dæmi má nefna, að
Úr lestrarsal þjóðskjalasafnsins
persónuleg skjöl stjórnmála-
manna og annarra forystumanna
geta oft verið mikilvægar
heimildir. Hvenær sem slíkur
maður hættir afskiptum af opin-
berum málum eða deyr, ættu
starfsmenn Þjóðskjalasafns að
korna að máli við viðkomandi
mann eða erfingja hans um af-
hendingu heimildagagna til Þjóð-
skjalasafns. Þótt opinber skjöl
séu mikilvæg, þá ber þó að hafa í
huga, að það eru margar hliðar á
hverjum hlut, og skjöl sem finna
má í fórum manna geta oft varpað
nýju ljósi á ýmsa viðburði sög-
unnar. Því er það brýn nauðsyn
að slík skjöl týnist hvorki né
tvístrist. Þau eiga heima á Þjóð-
skjalasafni. Gera má ráð fyrir, að
eigendur slíkra skjala vilji setja
skorður við útlánum eða birtingu
á prenti, og er ekkert við því að
segja. Algengt er, að skjöl séu
ekki birt almenningi fyrr en þau
eru 20 ára gömul eða eldri. Aðal-
atriðið er að söguheimildir glatist
ekki.
Á Islandi eru dagblöð lélegar
heimildir. Þau leggja ekki
áherzlu á skrásetningu viðburða.
Þau skýra sjaldan frá aðdraganda
að ákvarðanatöku í kerfi hins
opinbera. Æviminningar stjórn-
málamanna og annarra hafa
nokkurt gildi, en þær eru hug-
lægar bókmenntir, varnarræður
fyrir lífsstarfi höfundar. En sagn-
fræðingar reisa söguna á skjal-
festum staðreyndum. Af þeim er
aldrei of mikið. Haldi svo fram
sem horfir er hætta á að alvar-
legar glompur verði í islandssögu
20. aldar sökum skorts á heimild-
um um mikilvæg atriði.
I landinu eru mörg áhrifamikil
hagsmunasamtök (ASÍ, Vinnu-
veitendasamband Isl., LÍÚ, FFSÍ,
BHM, BSRB, FIS o.fl ), stjórn-
málaflokkar og landshlutasam-
tök. Stærstu og áhrifamestu hags-
munasamtökin og stjórnmála-
flokkarnir ættu að vera skyld til
að afhenda Þjóðskjalasafni gögn
er varða almenna þjóðarsögu.
Ennfremur þyrftu þessi samtök,
annað hvort með frjálsri sam-
vinnu við Þjóðskjalasafn, eða
beinlínis samkvæmt lagaboði, að
koma þvílíku lagi á skjalasöfn sin
að þau verði aðgengileg sagnfræð-
ingum.
Þá má og nefna að ekki má
skorta á Þjóðskjalasafni heimildir
til atvinnusögu, svo sem verzl-
unarbækur, heimildir um útgerð,
fiskveiðar og iðnað. Þjóðskjala-
safn þarf að hafa ótviræða laga-
heimild til að safna slikum
gögnum, og þyrfti safnið að hafa
reglur um úrval slíkra gagna, svo
að hæfilegt magn heimilda sé til
um atvinnusögu hverstíma.
Varðveizla
opinberra skjala
Núgildandi reglugerð um Þjóð-
skjalasafn mælir svo fyrir, að
opinberar stofnanir skili safninu
öllum skjölum sínum, sem eru 20
ára gömul. En Þjóðskjalasafn
getur ekki tekið tíl varanlegrar
varðveizlu öll skjöl, sem hið opin-
bera framleiðir. Af þessum
sökum þyrfti Þjóðskjalasafn að
hafa á að skipa manni, sem fylgd-
ist með skjalaframleiðslu hins
opinbera, leggði dóm á heimilda-
gildi og segði fyrir um, hvaða
skjöl hafa varðveizlugildi og hver
ekki. Þessi maður þyrfti að koma
á samræmdu skráningarkerfi í
öllum stofnunum hins opinbera
og hafa eftirlit með skjalavörzlu
stofnana. Maður þessi þyrfti því
að hafa menntun bæði í sagnfræði
og skjalavörzlu. (En skjalavarzla
ætti að vera liður í námi embætt-
ismanna og bókasafnsfræðinga).
Mörg vandamál eru óleyst varð-
andi varðveizlu á skjölum hins
opinbera. Má nefna til dæmis:
Réttarkerfi og dómstólar, heil-
brigðis- og tryggingakerfi, fjár-
málakerfi (þar með talið skatta-
kerfi), skólar og bankar safna
ógrynni upplýsinga um fólkið í
landinu.
Sumar mata tölvur á þessum
upplýsingum. En hvaða skjöl á að
velja úr og hver á að ónýta? Hvað
á að gera við upplýsingar um
sjúklinga (sjúrnala) á rikisspítöF
um? Hvað á að gera við þau
ógrynni af upplýsingum sem
safnast fyrir i trygginga-, skatta-
og bankakerfi? A að varðveita
allar prófbækur, allar prófrit-
gerðir nemenda í skólum? Öll
skjöl réttarkerfisins? Eða hvað á
að velja úr? Um þetta þarf að
setja reglur i nýrri reglugerð um
Þjóðskjalasafn. Þar þurfa og að
vera reglur um, hvaða skjöl fara á
Þjóðskjalasafn, hvaða skjöl stofn-
anir og embætti skuli sjálf varð-
veita og hver skuli fara í glatkist-
una.
Þá þarf og að setja reglur um
frágang skjala og pappírsgæði.
Nú á dögum eru gæði pappirs
mun verri en áður var. Jafnvel
mikilvæg skjöl eru á pappir, sem
geymist illa. Blek er lélegt (bæði í
litarböndum ritvéla og í kúlu-
pennum) og gufar oft upp og
hverfur við geymslu. Jafnvel í
Móðuharðindum voru framleidd
gæðabetri skjöl en nú. Sá starfs-
maður Þjóðskjalasafns, sem áðan
var minnzt á, þarf að hafa eftirlit
með þessum lið í skjalaframleiðsl-
unni, þannig að mikilvæg skjöl
séu á pappir, sem hægt sé að
varðveita.
Þá þarf og í nýjum lögum eða
reglugerð um Þjóðskjalasafn að
ákvarða nánar en er í núgildandi
lögum tengsl safnsins við héraðs-
skjalasöfn. Héraðsskjalasöfn
annast merkilegt starf við söfnun
heimilda, hvert i sínu héraðí. En
eigi þær heimildir að nýtast við
sagnfræðirannsóknir, þurfa hér-
aðsskjalasöfn að vera skyld að
skrásetja allar heimildir, sem
berast, samkvæmt hinu sam-
ræmda skrásetningarkerfi ríkis-
ins og afhenda þá skrá aðalskrá í
Þjóðskjalasafni. Þá sést i aðalskrá
hvar hverja heimild er að finna
og tímafrek leit sparast. Stofnun
og rekstur aðalskrár verður mikið
verk, og Þjóðskjaiasafn þarf að
geta ráðizt í það verk hið bráð-
asta. — Ennfremur þarf Þjóð-
skjalasafn að hafa tækjakost til að
gera mikrófilmur af mikilvægum
skjölum, og reglan ætti að vera
sú, að almenningi séu einungis
léðar míkrófilmur til lestrar, en
ekki frumgögn.
Húsnæðismál
Þjóðskjalasafns
Tómt mál er að tala um aukna
starfsemi Þjóðskjalasafns, nema
til komi stærra húsrými. Núver-
andi húsnæði er fullnýtt, og hefur
safnið þegar leigt húsrými úti í
bæ. Getið skal tveggja kosta. Rísi
Þjóðarbókhlaða á næstu árum og
flytji Landsbókasafn þangað, lægi
beint við að Þjóðskjalasafn fengi
til umráða núverandi Safnahús
við Hverfisgötu. Seinni kosturinn
(og e.t.v. sá betri) er sá, að reist
verði sérstakt húsyfir Þjóðskjala-
safn. Verði töf á Þjóðarbókhlöðu
(sem líkur benda til) þarf Lands-