Morgunblaðið - 15.04.1976, Side 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 15. APRlL 1976
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 15. APRlL 1976
23

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Fréttastjóri
Auglýsingastjóri
Ritstjórn og afgreiðsla
Auglýsingar
hf. Árvakur. Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthlas Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson.
Bjöm Jóhannsson.
Árni GarSar Kristinsson
ASalstræti 6, slmi 10100
ASalstræti 6. slmi 22480..
Áskriftargjald 1000,00 kr. é ménuSi innanlands.
j lausasölu 50,00 kr. eintakiS.
Vorhugur og vandamál
að er táknræn tilvilj-
un að helztu trúarhátiðir
okkar bera upp á árstíma, sem
gefur þeim viðmiðunargildi i
daglegu lífi þjóðarinnar. Við
höldum heilög jól í svartasta
skammdeginu, á mörkum
myrkurs og Ijóss, þegar sól tek-
ur að hækka á lofti á ný og dag
að lengja. Þannig eru jólin boð-
beri birtu og sólar bæði í um-
hverfi okkar og hið innra með
okkur. Páska ber nú að garði
sem vorboða, er veturinn yfir-
gefur síðustu vígi sín, og lifríki
íslenzkrar náttúru rís upp af
vetrardauða. Og framundan er
gróandinn og nóttlaus sumar-
dægur.
Þegar blöðum þjóðarsögunn-
ar er flett þarf þó ekki langt að
leita harðæris, sem spannaði
árið allt. Það kom nýverið fram
á Búnaðarþingi, að bændaskól-
inn að Hólum í Hjaltadal hefði
verið stofnaður árið 1 882, „ár-
ið, sem ekkert sumar kom á
Norðurlandi". Áratugurinn
1880—1890 var nær því
samfellt harðæristímabil og tal-
ið hið mesta, sem yfir landið
hefur gengið frá því móðuharð-
indum lauk. Enn er í minnum
margra frostaveturinn mikli,
1918 Oftsinnis á okkar öld
hefur hafísinn, „landsins forni
fjandi", lagt leið sína inn á flóa
og firði, teppt samgöngur og
aðflutninga og seinkað sumri
og bjargræðistíð.
Það væri að loka augum fyrir
lærdómum reynslunnar, ef við
hygðum að slík ár gætu ekki
enn komið. Hnattstaða lands-
ins er sú sama og áður og
líkurnar á árum „þegar ekkert
sumar kemur" enn fyrir hendi.
Munurinn er hinsvegar sá, að
þjóðin er betur í stakk búin en
nokkru sinni fyrr i sögu sinni
til að mæta slíkum árum, án
verulegra skakkafalla. Eld-
gos, snjóflóð og iskomur eru
því ekki sami ógnvaldur og
áður, þrátt fyrir allt, því valda
efnahagslegar og tæknilegar
framfarir og samtakamáttur
þjóðarinnar, sem finnur sig
eina fjölskyldu hvert sinn er á
reynir um slika ytri ágjöf.
Velmegunartímar þeir, er við
lifum, hafa engu að síður i sér
fólgnar nýjar hættur. Tækni-
vædd veiðisókn erlendra veiði-
flota hefur gengið svo nærri
fiskstofnum okkar, undirstöðu
afkomu okkar og efnalegs sjálf-
stæðis þjóðarinnar, að talað er
um hrunhættu, ef ekki verður
horfið frá rányrkju til ræktunar.
Þjóðin stendur í alvarlegum og
hættulegum átökum við Breta
vegna útfærslu fiskveiðiland-
helginnar. Efnahagsvandi þjóð-
arinnar hefur aldrei verið meiri
frá fullveldi hennar 1918 og
verðbólguvöxtur er langt um-
fram hættumörk. Þjóðin hefur
um nokkurt bil eytt umtalsverð-
um fjármunum umfram verð-
mætasköpun í landinu, með
tilheyrandi skuldasöfnun er-
lendis, sem talin er muni leiða
til skuldaskerðingar ráðstöfun-
artekna þjóðarinnar um meir
en fjórðung á þessum áratug
(1979). Ríkisbúskapurinn hef-
ur um nokkurt árabil skilað
halla, sem er hættuboði, og
andstaða heilbrigðrar fjármála-
stjórnunar.
Þessi vandamál, sem hér
hefur verið drepið á, eru hins
vegar ekki óyfirstíganlegir
þröskuldar. Þau eru í sjálfu sér
aðeins viðfangsefni, sem takast
verður á við og sigrast á. Það
sem á hefur skort er, að þjóðin
geri sér nægjanlega grein fyrir
alvöru og stærð vandans sem
að steðjar. Ef staðreyndir mála
síast inn i vitund þjóðarinnar
og hún eygir kjarna þeirra, er
hálfur sigur unninn. Ef hættu-
boðar þeir, sem eru í sjónmáli,
vekja þjóðina til vitundar um
nauðsyn mótaðgerða, sam-
átaks, á sama hátt og er eld-
gosið kom upp í Heimaey eða
snjóflóðin féllu í Neskaupstað,
er vegurinn varðaður út úr
ógöngunum.
Svo virðist sem helztu út-
flutningsafurðir okkar mæti nú
nokkrum verðhækkunum á
Bandaríkjamarkaði, sem er
okkar hagstæðasti markaður,
og verð fari jafnframt stígandi á
saltfiski og skreið Þannig birtir
og til i afurðasölumálum okkar
á þessum vordögum Á miklu
ríður að við kunnum að nýta
þessa bættu vígstöðu rétt, þ e.
til að koma betri skipan á efna-
hagsmál okkar. Þessi tekjuauki
má ekki hverfa um hæl í
eyðsluhítina. Það væri að fram-
lengja vetrarskuggana í þjóðar-
búskapnum. Tími er til kominn
að sporna við fótum og læra af
biturri reynslunni.
Við mættum hugleiða það á
friðsælum páskadögum, sem
nú fara í hönd, að það sem
þjóðinni ríður mest á i aðsteðj-
andi vanda er þjóðarsamstaða,
virkjun þess samtakamáttar,
sem með okkur býr. Hugarfars-
breyting, sem leiðir til aðgæzlu
og aðhalds í efnahagsmálum
okkar, yrði samverkandi þeim
vorboðum, sem nú eru á lofti,
vegvísir til efnahagslegs örygg-
is og velfarnaðar. í þeirri von
að sú verði gifta okkar óskar
Morgunblaðið lesendum sínum
og landsmönnum öllum
ánægjuríkrar páskahátíðar.
Það er skemmtilegt og skörurlegt einkenni á andlegu
lífi og umræðum um stjórnmál og önnur menningarmál
á Vestfjörðum á seinustu áratugum, hversu mikið hefur
verið fengist við sagnfræði, þar sem ýmis ný sjónarmið
á sögu og samtfð hafa komið fram. Sá sagnfræðingur,
sem var fyrirferðamestur í þessum málum, var Arnold
J. Toynbeen á Englandi. Hann dó þar f vetur í hárri elli,
86 ára. Hann var heimskunnur og afkastamikill, sjó-
fróður og andrfkur rannsóknamaður veraldarsögunnar
og túlkur hennar og lét þar einnig nokkuð til sín taka
norræna og íslenska sögu. Er sérstök ástæða til að
minnast hans hér af því, og svo vegna þess að hann kom
hingað haustið 1957 og flutti fyrirlestra um fræði sín á
vegum Rfkisútvarpsins. Hann talaði sjálfur á ensku i
Háskólanum, en erindin sfðan þýdd og flutt á fslensku f
útvarpinu. Eins og vita mátti vakti koma hans og
erindaflutningur mikla athygli. Blaðamannafundur var '
haldinn með honum í útvarpinu og þar teiknaði Halldór
Pétursson skemmtilega mynd af honum fyrir
Morgunblaðið. Hér sagði Toynbee ýmislegt af sögu-
skoðun sinni og af áliti sinu á samtfmamálum, en hann
var, auk þess að vera söguprófessor við Lundúna-
háskófa, einnig rannsóknastjóri f ensku „konunglegu
stofnuninni fyrir alþjóðamál“. Þannig héldust í hendur
áhugi hans á sögu og samtfð alla tfð. Hann fór vfða um
heim, var eftirsóttur fyrirlesari um allar jarðir og oft
leitað álits hans. Hann var átrúnaðargoð fjölda manna,
sem áhuga höfðu á sögu. Um kenningar hans urðu
miklar og svo að segja alþjóðlegar umræður, m.a. flutti
annar ágætur sögumaður, José Ortega y Gasset, tólf
erindi um sagnfræði hans í Madrid 1948—49, og enn
annar öndvegissagnfræðingur, Hollendingurinn Pieter
Geyl, skrifaði um hann að minnsta kosti fjórar stórar
ritgerðir. Þrátt fyrir það, sem rétt var í gagnrýninni,
sýndu umræðurnar það, hversu víður og voldugur var
lærdómur Toynbees og hversu áhrifamiklar kenningar
hans um gang og eðli sögunnar. Geyl, sem var skemmti-
legasti og skarpasti andmælandi hans, sagði lfka f allri
sinni raunhörðu vestrænu sagnfræði, að ef lesa mætti
höfuðrit Toynbees um heimspeki sögunnar og kerfi
menninganna — A Study of History — eins og sagna-
safn, eins og leiftur úr lffinu eða ritgerðir um sjónarmið
og úrlausnarefni mannkynssögunnar — „þvílík
uppspretta væri það þá af sjaldséðum og furðulegum
fróðleik, þvílfkir geislar af innsæi, þvílíkur lærdómur
og snild“.
tSLANDSFERÐ
_____________TOYNBEES.__________________
Ég hafði lesið allmikið eftir Toynbee áður en hann
kom hingað og það var ánægjulegt að ræða við hann hér
um ýmis þessi efni. Hann fór á vegum Utvarpsins á
nokkra sögustaði, allt norður í Skagfjörð (þangað fór
Andrés Björnsson með honum). Hann skrifaði mér
þegar hann kom aftur heim, að hann hefði haft mikla
ánægju af ferð sinni, hrifist af fegurð og sérkennum
landsins og séð sögustaði sér til fróðleiks og nýrrar
útsýnar um fslenska sögu. Hann talaði hér um norræna
sögu og um verkefni og vanda sagnfræðingsins.
Hann sagði, að þau öfl, sem mest réðu sögunni, væru
margvísleg samskipti einstaklinganna sem sjálfir gætu
ráðið ákvörðunum sínum innan vissra takmarka, — þótt
umhverfi og aðstæður hefðu einnig áhrif-, en leitin að
vilja guðs ætti að vera takmark mannlegs lffs. Ef
skilning og vilja brestur ekki, geta menn siglt skipi sínu
gegnum alla boða sögunnar.
SPENGLER OG
______________TOYNBEE.___________________
Tonybee var ekki sá fyrsti, sem reyndi að skýra
mannkynssöguna í menningarhópum eða kerfum og f
öldugangi. Næst á undan honum hafði Oswald Spengler
gert stórfellda tilraun til slíkrar „söguspeki" f sínu
mikla og magnaða, en þunga riti um „Hrun Vestur-
landa", sem varð mjög áhrifamikið. Seinna gerði
Pitirim- Sorokin rnikla menningarsögu, sem hann
kallaði inngang að sögulegri og þjóðfélagslegri heim-
speki, en er síður kunn en hin ritin. Ég reyndi einu
sinni um þessar mundir að gera grein fyrir hinni nýju
sagnfræði í (óprentuðum) erindaflokki í útvarpinu og
kem hér seinna f sambandi við Toynbee að nokkrum
fleiri söguskýrendum.
Það var algengt framanaf að nefna þá f sömu
andránni, Spengler og Toynbee, og þeim voru mörg
rannsóknarefni sameiginleg. Þeim bar líka margt á
milli og lagði Toynbee á það þunga áherslu, þó að hann
talaði af virðingu um rannsóknir Spenglers og kallaði
hann snilling. Toynbee áleit ekki, eins og Spengler, að
menning væri lffvera, líkt og dýr eða jurt, sem mundi
vaxa, hnigna og deyja, vera afmáð endanlega. Menning
er afleiðing af vilja, sagði Toynbee. Sagan er útsýn um
guðlega sköpun f framkvæmd.
„RANNSÓKNSÖGUNNAR“
Frægasta og stærsta rit Toynbees er „A Study of
History" og vann hann í áratugi að undirbúningi þess
og ritun. Þetta urðu fyrst 10 bindi (frá 1934) og því
síðasta sagðist hann hafa lokið í London 15. júni 1951 kl.
6.25 „eftir að hafa ennþá einu sinni virt fyrir sér mynd
Fra Angelico af sýn fagnaðarins". Seinna bætti hann
við tveimur bindum (1961) og fer þar yfir ýmis efni til
endurskoðunar og andsvara gegn nálægt 170 gagn-
rýnendum. Þessi tólf bindi eru þrjár milljónir orða,
hafa bókfræðingar reiknað út, en einnig eru til styttar
útgáfur og þýðingar, sú seinasta f einu stóru fallega
myndskreyttu bindi. Toynbee skrifaði einnig margt
annað, minningar og ritgerðarsöfn. Nýlega gaf hann út
bók um borgaskipun og byggingalist f sögunni og fram-
tíð heimsborgarinnar, út frá sjónarmiðum Constantine
Doxiadis, og skrifaði ritgerðir um „framtfð listarinnar"
og um dauðann.
Toynbee var mikill eljumaður, skipulegur og ná-
kvæmur verkmaður og lestrarhestur á sögufræði, en
hafði sér til sálubótar vfða útsýn um myndlist og
skáldskap og trú. Ein af helstu bókum hans frá þvi um
þær mundir, þegar hann kom hingað, er um „Afstöðu
sagnfræðingsins til trúarinnar". Hann var nákunnugur
sögu allra höfuðtrúarbragða og var trúmaður f innsta
eðli sfnu, eða svo taldi hann, þó að oft talaði hann einnig
um ófræði sína og það, að um guð yrði ekkert vitað af
mannlegri skynsemi. Guð er lind djúpt f sálinni, sagði
hann eitt sinn. Hann var mjög snortinn af kristinni
kenningu, en fannst hann einnig geta sótt mikið f
Búddatrú og hann hélt að öll lifandi trúarbrögð mundu
f tfmanna ráðs þurfa að lúta þvf að vera dæmd af
ávöxtum sfnum, af því hvernig þeim tekst eða mistekst
að hjálpa mannssálinni til þess að veita viðnám ágengni
syndar og þjáninga. Þetta er þvf skylt, að hann áleit lfka
að öll menning allra tfma væri prófuð í reynslu og
viðnámsþreki þjóðanna. öll menning er framför, sókn f
sfvaxandi andlegt líf og lffsorku.
Hann hélt að sú tækniöld, sem við lifðum nú, mundi
auka þjáningar mannkynsins meira en verið hefði
nokkru sinni áður og syndir mannsins verða þyngri og
óbærilegri. Hann áleit samt að sá tfmi mundi koma, að
sögulegur arfur einstakra þjóðerna, menningarheilda
og trúarbraðga mundi renna saman í eina heild, eina
erfð alls mannkynsins. Þennan möguleika má kannski
eygja álengdar nú þegar, en samt er framkvæmdin
langt undan. Við eigum ekki annars úrkosti en að bíða.
Það er reynsla sagnfræðings og boðskapur hans.
„Tíminn verður ekki sigraður með öðru en tímanum"
sagði T.S. Eliot f frægu kvæði og það voru nú eink-
unnarorð Toynbees.
Niðurlag og niðurstaða þessarar bókar hans um sagn-
fræðina og trúna er samt úr annarri átt, frá Páli
postula. Kærleikurinn fellur aldrei úr gildi, en hvort
sem það nú eru spádómsgáfur, þá munu þær líða undii
lok, eða tungur, þær munu hætta, eða þekking, þá mun
hún lfða undir lok.
HEIMSPEKI OG TRÚ
SAGNFRÆÐINNAR
Það voru þessi heimspekilegu og trúarlegu sjónarmið
í sagnfræði Toynbees, sem einkum urðu til þess að efla
andstöðu annarra fræðimanna gegn kenningum hans.
Þeim þótti hann vfkja af sameiginlegum vegi vfsinda
þeirra og gefa sér lausan tauminn í draumum, dul eða
skáldskap og forspám. Ortega y Gasset sagði að Toynbee
væri góður sagnfræðingur en ekki heimspekingur.
Toynbee kom víða við í þessum efnum, skrifaði rit-
gerðir um „þýðingu sögunnar fyrir sálina", um einingu
heimsins í nýrri sögulegri úrsýn, um veröldina sem
skattland f guðs rfki, um rás sögunnar i alheimi rúm-
tfmans.
Toynbee stundaði einlægt fræði sín í hinum stóra
stflnum og frá sjónarmiði mikilla vídda í veröldinni.
Hann hafði líka vfða hálærðar eða smásugulegar
annexíur við höfuðtextann og urmul af athugasemdum.
Saga mannsins á jörðunni er stutt og endurtekur sig
ekki, þrátt fyrir möguleika á einhverri hringrás í nátt-
úrunni, svo að einni menningu getur svipað til annarrar
í anda, þótt óháðar séu. Þessvegna gat Toynbee sagt um
þann forna sagnfræðing, sem hann dáði mest,
Þukydides, að þeir væru saman í andanum, væru
heimspekilegir samtímamenn.
Sumt af þessum víðu, heimspekilegu eða háspekilegu
sögusjónarmiðum fór vaxandi í síðari bindunum í sögu
Toynbees. Pieter Geyl skrifaði þá enn eina ritgerð og
kallaði hana „Spámaðurinn Toynbee". Frá hans sjónar-
miði er það nú höfuðgallinn á Toynbee að hann vill vera
spámaður, hann vill láta sögu sfna vera boðskap og öll
rökfærsla og allt skipulag hins mikla verks er látið
hnfga á þá einu sveif, segir Geyl, að mynda kerfi til
uppihalds þessum boðskap. Geyl trúði hvorki á boðskap-
inn sjálfan né á sagnfræðilegt gildi þeirra einstöku
röksemda, sem undir hann var hlaðið. Þetta var blátt
áfram ekki sagnfræði. Sérstaklega varð Geyl til vaxandi
vonbrigða vantrú Toynbees á vestrænni menningu og
boðskapur hans um hrun hennar. Hann er líka
vantrúaður á drauma Toynbees um einingu heimsins i
ástinni á guði, ekki af þvf, segir hann, að ég sé á móti
kærleikanum, heldur af því að allt þetta tal er óraun-
hæft, ekki sagnfræðilegt, og sannar ekkert.
VERKEFNI OG VANDI
SAGNFRÆÐINGSINS
Það var einmitt um þessi efni, sem Toynbee flutti
erindi hér á vegum útvarpsins: — um verkefni og
vanda sagnfræðingsins.
Hvaða hugmyndir gera menn sér um sagnfræðing?
Maður sem á ekki önnur áhugamál en vfsindi eða forn
fræði? Maður sem er fjarlægur erli venjulegs lífs?
Maður sem fæst við annarlega hluti og flókna tækni til
að skýra erfiða texta? Nei, sagnfræðingar eru öldungis
eins og aðrir menn og allir menn eru að vissu leyti
sagnfræðingar. I öðru sambandi sagði Toynbee einu
sinni í léttari tón: Af hverju er ég sagnfræðingur en
ekki heimspekingur eða eðlisfræðingur? Blátt áfram af
sömu ástæðu og ég drekk tel og kaffi sykurlaust — það
eru áhrif eða ávani úr æsku minni. Ég er sagnfræðingur
af því að móðir mfn var sagnfræðingur.
Sagan er hugsýn um hluti á hreyfingu. Þessa hugsýn
má sjá frá ýmsum sjónarmiðum. Þess vegna skiptast
sagnfræðingar í flokka. Það er gott að hægt er að horfa
margvíslega á söguna og það er í samræmi við mannlegt
eðli, þvi að eitt einkenni hans er mátturinn til að búa til
svo að segja takmarkalaus tilbrigði úr þeirri einingu
sem er undirstaða,þess. Flokkadrættir sagnfræðinga,
sem úr þessu geta orðið, eru samt oft bæði fræðileg og
siðferðileg skekkja, ámóta og væri styrjöld milli
náttúrufræðinga sem nota smásjá og annarra sem beita
stjörnukfki til þess að athuga sama alheiminn. Bæði
sjónarmiðin eru nauðsynleg og hvorug tæknin getur án
hinnar verið til þess að fá heila heimsmynd. Þessu er
eins farið um sagnfræðina. Góður sagnfræðingur
verður að viðurkenna möguleika annarra sjónarmiða og
rannsóknaaðferða en þeirra einna, sem hann notar
sjálfur. Það sem við skiljum er ekki nema brot af öðru
meira sem við skiljum ekki. Sagan er einungis ein leiðin
að leiðarenda og aðrar greinar forvitni og þekkingar
fikra sig einnig áfram alla tfð að sama andlega markinu.
Ef við fylgjum sögunni nógu langt stöndum við augliti
til auglitis við hinn innsta veruleika eða guð. Trúin er,
segir Toynbee, takmark sagnfræðingsins. Staðreyndir
sögunnar breytast ekki, heldur afstaða sjálfra okkar til
þeirra og þessvegna er t.d. sífellt verið að skrifa gríska
og rómverska sögu á ný. Sagan er alveg eins og eðlis-
fræðin, háð takmörkunum afstæðisins. Samt er mikill
munur á sagnfræði og náttúrufræði, stjörnufræði getur
t.d. sagt fyrir vissa atburði hjá himintunglum en það
getur sagnfræði ekki um atburði sögunnar.
Mesta vandamál sagnfræðinnar er mat á mönnum,
þ.á m. mat sagnfræðingsins á sjálfum sér og skoðunum
sínum, en það á hann að gera lesendum sínum ljóst svo
að þeir geti metið af því dóma hans eða hleypidóma.
Toynbee sagði að sögurannsóknir sjálfs sín hefðu sann-
fært sig um það, að athugun á liðnum atburðum og
persónum væri mjög lík athugun á sálarlffi lifandi
manna. Maðurinn í sögunni virðist hvorki vera fullkom-
lega frjáls eða alveg bundin. Mannlegt eðli er lfkt f
ýmsum íöndum enn í dag — það skiptir um landamæri
og þau eru stundum óglögg milli landa frelsis og
ófrelsis. Maðurinn er sífellt ofurseldur þeirri freistni að
falla fyrir þvf sem auðveldast er og hefur þá ekki vald á
verkum sínum og ekki á menningu sinni í erfiðleikum
og andófi.
Toynbee var ekki örlagatrúar um mannleg mál og
sagði að jafnvel nákvæmasta þekking á fortíðinni gerði
okkur ekki kleift að segja fyrir um framtfðina. Það er
ekki víst að orsakir að atburðum fortíðarinnar hafi
einlægt verið óhjákvæmilegar eða nauðsynlegar, því
kannski hefði annar vilji mannsins getað sveigt þær
öðruvfsi en úr varð. Það er ekki heldur vfst að sama
orsök hafi ávallt sömu afleiðingu. Hnignun og hrun
þjóðfélaga getur því orðið með ýmsu móti, þótt ekki
verði hjá hruninu komist. Þjóðfélag er, eins og sagt var,
ólfkt lifandi líkama af þvf að það er ekki fyrirfram
dæmt til dauða. Þess vegna er öll forlagaspá f sögunni
fölsk söguskoðun, jafnvel þó að hvert atburðakerfi eða
hver menninga heild sögunnar hafi nokkuð reglu-
bundna hrynjandi, skipulag og tilgang, sem stjórnast af
lögmálum náttúrunnar.
UPPRUNI OG HRUN
MENNINGAR OG
MENNINGARKERFA
Verkefni Toynbees f tólf binda riti hans um rannsókn
sögunnar er það að skýra uppruna og þróun menning-
anna, hnignun þeirra og hrun, en ekki hitt, sem gagn-
rýnendur hans sögðu oft, að spá um framtiðina.
Menning verður til fyrir það, að eitthvert frumstætt
þjóðfélag er rofið, eða brotist er út úr því eða fram úr
því. Frumstæð þjóðfélög eru ævaforn, en menning er
nýtt fyrirbæri, kannski ekki nema svo sem sex eða átta
þúsund ára, og menningin er ekki ein, heldur mörg.
Megin menningakerfi heimsins hafa í stórum dráttum
verið þessi: kristni og orþodox kristin nútfmamenning
og að baki hennar hellensk og enn eldri mfnóönsk
menning svo fslams-menning og að baki hennar írönsk
og arabísk menning og að baki þeim enn sýrlenskt
þjóðfélag. Þá er Hindúa-menning og að baki henni
indverskt þjóðfélag og að baki þvf súmversk menning
sem hittitfskt og babýlonskt þjóðfélag var einnig
sprottið úr. Egypsk menning átti sér hvorki fyrir-
rennara né eftirkomendur, svo vitað sé. I Vesturheimi
voru fernar menningaheildir að fornu.
Höfuðmenningarflokkar Toynbees verða því 19 eða
21 og 26 með öllum undirflokkum kerfisins. Af þeim
eru 16 hrundar eða dauðar og af þeim 10 sem þá voru
eftir taldi Toynbee að 9 væru nú í raun og veru einnig
fallnar í sjálfu sér, eiginlega allar nema sú kristna
menning, sem við tilheyrum og hann telur að hún sé nú
að vfsu lfka f hættu. Þetta var upphafleg flokkunartil-
raun Toynbees en seinna bætti hann við nýjum athug-
unum um austræna menningu. Afrfkumenning er mikið
útundan f flokkuninni, en sjálfstæð eða sérkennileg
fornmenning Afríku hefur mikið verið rannsökuð á
seinustu timum.
öll saga er saga um myndun og hrun menninga.
Menning verður ávallt til vegna einhvers, sem sækir á
eða einhvers andófs, sem beitt er eða einhverrar áskor-
unar. Þetta getur komið frá manninum sjálfum eða úr
umhverfinu, t.d. af áhrifum náttúrunnar og er það
ævagömul athugun, allar götur frá Þukydides.
Þessi menningarkerfi Toynbees hafa verið ákaflega
mikið rædd og gagnrýnd og það gerði t.d. Geyl. Einkum
hafa verið ræddar kenningar hans um hrun menning-
anna. Menningu hnignar af þvf að hún fúnar innanfrá
með ýmsum hætti. Engin menning, sem var heil og
sterk í sjálfri sér, hefur nokkurntima hrunið eingöngu
fyrir árás utan að. Þessvegna hafnaði Toynbee þeirri
gömlu kenningu Gibbons, að Rómaveldi hefði hrunið
vegna áhlaups ungra barbaraþjóða og fyrir áhrif kristn-
innar. Það, að árásir barbaranna utanfrá heppnuðust,
var ekki orsök hrunsins heldur afleiðing, afleiðing af
fúanum og spillingunni inni fyrir, sem þoldi ekki raun
andófsins. Stundum er hægt að stöðva upplausn menn-
ingar t.d. með því að hún verði steinrunnin, eins og var
lengi f Egyptalandi, en oftast fer svo að gömul menning
stenst ekki átakið eða áreynsluna f lífi sfnu, bognar og
brotnar.
NORRÆN OG ISLENSK
MENNING
I kerfi Toynbees er norræn og íslensk menning eitt
dæmið um slíka menningarreisn og menningarlok.
I Hann ræðir einkum um þetta í öðru bindinu, um þol
menninganna i andófi og andsvari sögunnar og segir frá
þvf hvernig harðbýl lönd eða ný lönd eða farg og
þrýstingur verða til þess að efla eða örva menninguna
meðan hún þolir spennuna. Þetta kom fram f norrænni
I vikingasögu f landaleit og landnámi Norðmanna á ts-
landi og f Grænlandi, en samskonar fyrirbæri höfðu
löngu áður komið fram f grfskri landnámssögu og síðar
áþekk þróun t.d. f Brasilfu — La Plata — Patagoniu.
Toynbee fór eftir Landnámu og islenskum sögum og
taldi þar fastara undir fæti en i grískum sögnum Hann
vitnaði einnig i nýjustu norrænar og enskar rannsóknir
fræðimanna.
Það er áræðið í siglingunum og harkan f sókninni til
nýrra landa, sem veittu enn meiri mótstöðu en heima-
landið, sem urðu til þess að norræn menning efldist, óx
svo að segja upp úr og yfir sjálfa sig. Sá menningarvöxt-
ur náði hámarki sinu á tslandi. I sókn sinni til Græn-
lands gerðu Islendingar enn tilraun til þess að sækja
áfram til nýs lands og að mörkum nýs heims, í Ameríku.
Það mistókst, til þess hafði norræn menning ekki þol.
Hámark norræns anda var þvf f fslenskri menningu, þar
til hún stöðvaðist einnig eða staðnaði. Hin forna norr-
æna (og heiðna) menning breytti um eðli og svip fyrir
kristin áhrif og urðu þá enn til nýjar bókmenntir og
nýtt stjórnarfar.
Ymislegt af því sem Toynbee skrifaði um fslenska og
norræna menningu var ekki nýtt að þvf leyti, að hann
studdist við eldri rannsóknir, en það var samt að vissu
leyti sagnfræðileg nýjung að hann setti norræna sögu i
nýtt samhengi við allsherjar sögu Evrópu og heimskerfi
menningarinnar eins og hann skildi það, í grískri,
i hellneskri og rómverskri sögu. Aður höfðu t.d. verið
átök milli frskrar og rómverskrar kristni og ekki munað
nema hársbreidd, að það varð rémversk kristni og
menning, en ekki írsk, sem ofan á varð. Norræn menn-
ing hafði haft samband við þá irsku og norrænir vík-
ingar gerðu líka snemma árásir á keltnesk lönd, en að
lokum sveigðist norræn menning alveg eins og sú
■ irska, undir rómversk áhrif og yfirráð. Þá byrjar nú
f saga á Islandi.
EVRÓPUSAGNFRÆÐI
OG tSLENSK SAGA
Margt í hugsanaferli, sögustfl og einkum sögutrú
Toynbee er fjarlægt því sem nú hefur um langt skeið
verið í íslenskri sögufræði, sem fyrst og fremst er
rannsókn og gagnrýni á heimildum, eða þvf sem hver
um sig telur heimildir, oft itarlegar og góðar í nýjum
útgáfum, og svo persónu og atburðasaga. En sú var tíðin
að trúin var stórveldi i íslenskri söguritun og söguskýr-
ingu. I fornri biskupasögu er talað um það, hversu
margir heilagir menn séu á Islandi og „halda bænir
þeirra og vorar landinu uppi, en ella mundi fyrirfarast
landið". Þessi andi hélst alla leið í mannkynssögu Páls
Melsted, sem sagði að sjálfur Drottinn hefði tekið í
taumana, þegar spilling Páfadómsins keyrði úr hófi og
sent fram á vígvöllinn trúarhetjuna Martein Luther.
Þessi merkilega sagnfræði er nú löngu úr gildi f þessu
. landi. Menn freista þess nú ekki mjög að skýra Islands-
söguna af andlegri spektinni, þeir vissu ekki hvað fugli
það var.
I evrópskri sagnfræði leita nútfma fræðimenn samt
ýmissa slíkra úrlausna, eins og ég nefndi hér fyrr í
sambandi við erindaflokkinn f útvarpinu. Þó að Arnold
Toynbee hafi verið þarna fyrirferðarmestur og þá auð-
vitað umdeildastur, þá hafa ýmsir aðrir lagt fram
merkan eða skemmtilegan skerf. Reinold Niebuhr
samdi líka bók um „trúna í sögunni" og sagði að söguleg
tilvera mannsins væri meiningarlaus nema fyrir trúna.
‘ Herbert butterfield, ágætur enskur sagnfræðingur,
skrifaði bæði um upphaf vestrænna vfsinda og bók um
„Kristindóm og sögu“ og Daniílou í Frakklandi skrifaði
um „dul sögunnar“ og þjóðfélagsfræðingar og stjórn-
málamenn hafa sfn sjónarmið. Sagnfræðingurinn
Dawson skrifaði um „orku veraldarsögunnar" og um
„guðsrfki og söguna", eða um menningu og siðgæði.
Barraclough spyr: „Er til Evrópumenning? Egon
Friedell skrifar f flaumi lærdóms síns og listaáhuga um
trúarbrögð og lika um „loftkastala" sögunnar og um
„hrun veruleikans“ og sagði að Ranke sjálfur hefði ekki
fyrst og fremst verið stór fyrir staðreyndir sfnar og
heimildir, heldur af þvi að hann var mikill hugsuður,
sem fann ný sannindi og sambönd i sögunni. Á Eng-
landi hefur Plumb skrifað um beinar framfarir á ferli
sögunnar. Geyl skrifar um „frelsishugsjón sögunnar"
og um „lffsþrótt vestrænnar menningar" og Toynbee
samdi sérstakar ritgerðir um Rússland og Vesturlönd og
um Islam og Vesturlönd. Hann stundaði í æsku arabíska
tungu.
Þetta er kannski allt einhversstaðar fyrir ofan garð
eða neðan hjá raunsæjum sögumönnum og auðvitað
væri ekki rétt að draga fjöður yfir það, sem vitað er, að
svo eru aðrir sprenglærðir menn á allt annarri bylgju-
lengd sagnfræðinnar. Það sést t.d. í texta UNESCO
sögunnar og í athugasemdum sovétmanna og kaþólskra
manna við hana. Fisher, með sína stóru Evrópusögu,
sagðist hvergi sjá neinn tilgang í sögunni, ekkert mark-
mið. Trevelian, lærður heimildamaður og meistari list-
rænnar sögu, fann ekki heldur neina heimspeki í sög-
unni sjálfri nema að henni væri bætt f hana eftirá og
væri það oft heilaspuni. Ég ætla ekki að fara að rekja
þetta sundur hér, þó að margt af því sé ánægjulegt og
skynsamlegt, og það er satt, sem ég setti hér f upphafi,
að sagnfræði nútimans er skemmtilegt og skörulegt
einkenni á andlegu lífi hans. Arnold Toynbee var einn
af stórmeisturum þessarar sagnfræði í anda hennar og
útsýn, hvað sem verða kann um einstök atriði rannsókn-
anna i deilum dagsins og í leitinni að nýrri sögu, þar
vísaði hann vfða til vegar.
V.Þ.G.
Vilhjálmur Þ, Gíslason:
Arnold J. Toynbee
og sagnfrœði hans