Morgunblaðið - 30.06.1976, Blaðsíða 16

r
16
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 30. JU.NÍ 1976

Útgefandi
Framk væmdastjóri
Ritstjórar
Ritstjórnarf ulltrúi
Fréttastjóri
hf. Arvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson.
Bjöm Jóhannsson.
Auglýsingastjóri Árni Garðar Kristinsson
Ritstjórn og afgreiðsla
Auglýsingar
Aðalstræti 6, simi 10100
Aðalstræti 6, simi 22480.
Áskriftargjald 1000,00 kr. á mánuði innanlands.
í lausasölu 50,00 kr. eintakið.
Arið 1956 leiddi svo-
kölluð „brauðupp-
reisn“ í Poznan i Póllandi
til þess aö Wladyslaw Gom-
ulka, sem rekinn hafði ver-
ió úr kommúnistaflokkn-
um árið 1949 og setið hafði
í fangelsi á árunum
1951—1954, var tekinn í
sátt og gerður að flokks-
leiðtoga. Gomulka sat síðan
við völd í 14 ár, unz verð-
lagsmál leiddu til nýrra
uppþota á árinu 1970, er
urðu honum að falli, en
fleyttu Edward Gierek upp
í valdasessinn sem frægt
varð á sinni tíð. Uppþotin í
Gdansk, Gdynia og Szcz-
ecin, sem áöur hét Stettin,
árið 1970, áttu m.a. rætur
að rekja til uppskerubrests
á korni, sem síðan leiddi til
verulegrar fækkunar bú-
stofns vegna fóðurskorts,
en hvorttveggja hafði mjög
alvarleg áhrif á efnahag
landsins, sem flytur m.a. út
kjötvörur, og stuðlaði að
ákvörðun stjórnvalda um
verðhækkanir matvæla.
Óeirðirnar, sem komu í
kjölfar þessara verðhækk-
ana, skyldu eftir 44 fallna
og hundruð særðra, og af-
sögn Gomulka. Þannig
sviptu hliðstæðir atburðir
hann völdum og þeir, sem
fjórtán árum fyrr færðu
hann svo að segja úr fang-
elsi á hefðartind hagkerfis
sósialismans í Póllandi.
Þessir atburðir koma í
hugann nú, er enn kemur
til alvarlegra uppþota í
Póllandi út af verðlagsmál-
um helztu lífsnauðsynja al-
mennings. Það, sem eink-
um vekur athygli, er, að
almenningsálitið í Pól-
landi, sem einkum brýzt
upp á yfirborðið af tilefn-
um af þessu tagi, hefur
sýnileg áhrif á ákvörðunar-
töku stjórnvalda. Þessa
verður þó ekki titt vart í
stjórnarfari A-Evrópu-
ríkja.
Yfirvöld í Póllandi höfðu
uppi áform um verð-
hækkanir á landbúnaðaraf-
urðum, sem leiða áttu til
60% meðalhækkunar til
neytenda, og allt upp í tvö-
földun verðs á tilteknum
vörum. Þessar ákvarðanir
vóru studdar þeim rökum
af þarlendum stjórnvöld-
um, að þær myndu hamla
gegn biðröðum við mat-
vöruverzlanir og svarta-
markaðsbraski með kjöt-
og fóðurvörur, sem við-
gengist í landinu, og stuðla
að því að eyðsla almenn-
ings beindist frekar að iðn-
aðarvörum en matvælum.
Niðurgreiðslur á matvæl-
um í Póllandi eru taldar
hafa numið allt að 750
milljörðum íslenzkra króna
á ári, undanfarin ár, og
hafa hindrað mjög fram-
kvæmdagetu ríkissjóðs í
landinu.
Uppþotin í Póllandi nú
mættu mun vægari mótað-
gerðum stjórnvalda en árið
1970 og lögreglumenn
höfóu sig mun minna í
frammi. Stjórnvöld til-
kynntu, að verðhækkunum
yrði slegið á frest í nokkra
mánuði, meðan mál yrðu
skoðuð betur, en forsvars-
menn verkamanna höfðu
tjáð sig til viðræðu um
10% verðhækkun að
meðaltali í stað 60%. Þessi
frestun er síðan talin
stuðla að því, að bændur
seinki eða tef ji afgreiðslu á
framleiðslu sinni, en þeim
hafði verið heitið 20 til
50% hækkun á þeirra hlut
í verði landbúnaðarafurða
og sérstakri þóknun eða
bónus fyrir framleiðslu-
aukningu. Þetta skapar
aukinn vanda fyrir stjórn-
völd, þar eð þróunin hefur
verið sú, að bilið milli
greiðslugetu þess opinbera
og einkaaðila hefur farið
vaxandi, og mikill hluti
matvælaframleiðslunnar
af þeim sökum leitað á
svartan markað.
Viðbrögð almennings í
Pollandi hafa sagt til sín í
stjórnarákvörðun, er verð-
hækkunum hefur verið
slegið á frest, veróhækkun-
um, sem dagblað pólska
kommúnistaflokksins, Try-
buna Ludu, sagði, að hefðu
haft þann megintilgang að
ná fram réttlátari skipt-
ingu innan efnahagskerfis-
ins. Blaðið skoraði á verka-
menn að stuðla að jafnari
og öruggari framleiðslu.
Hins vegar væri ekki hægt
að halda þjóðfélaginu
gangandi nema fólkió héldi
áfram að vinna og stuðla að
verðmætasköpun í þjóðar-
búinu.
Þessi atburðarás, sem
hefur tilhneigingu til að
Hagkerfi sósíalismans
í pólskri kynningu
endurtaka sig, eins og
dæmin sanna í Póllandi,
sýnir ljóslega, að þjóðfélag
sósíalismans býður upp á
verulegar verðsveiflur á
lífsnauðsynjum almenn-
ings; að matvælaskortur,
biðraðir og svartur mark-
aður ekki einungis stað-
reynd, sem bitnar á þjóðfé-
lagsþegnunum við slíka
þjóðfélagshætti, heldur
beinlínis viðurkennt af
dagblaði kommúnista-
flokksins og notað sem rök-
semd fyrir verðhækkunum
á helztu lífsnauðsynjum al-
mennings um hvorki meira
né minna en 60% að meðal-
tali á einu bretti. Hitt kann
þó að vekja enn meiri at-
hygli og ekki síður spurn-
ingar um styrk stjórnar og
stjórnarhátta, hve skjótt
var beygt af leið, er bólaði
á almannamótmælum. Þar
er án efa stuðzt við tiltæka
reynslu frá 1956 og 1970,
sem leiddi til frama og síð-
ar falls Wladyslaw Go-
mulka. Það kann líka að
benda til þess, að stjórn-
völd telji rétt að fara með
löndum um sinn vegna
veikrar eigin stööu í hug-
um hinna almennu þegna
þjóðfélagsins. 1 öllu falli
eru efnahagsleg vandamál
ekki síður erfið viðfangs-
efni í hagkerfi sósíalismans
en hins frjálsa markaðs-
kerfis, og leiða jafnvel til
örþrifaráða almennings,
þrátt fyrir alræði eins
flokks, einhliða túlkun f jöl-
miðla og skorður lögreglu-
rikisins við frjálsri skoð-
anamyndun og tjáningu.
Stöðugar merkjasendingar frá jörðu út í geiminn:
En er einhver á hleri?
Stjörnuklasi. Fjarlægð: 10.000 ljósár.
£ MEÐ útvarpi, sjón-
varpi og þó einkum með
aflmikium tækjum eins
og loftvarnarratsjá senda
jarðarbúar nú stöðugan
straum af boðum út í
geiminn til annarra
stjarna, og einn góðan
veðurdag kann sú stund
að renna upp að við fáum
svar um hæl, að því er
segir í grein eftir George
Moneyhun í biaðinu
Dail.v American nýlega.
Dr. William G. Donald-
son, sérfræðingur í fjar-
skiptum, telur engan
veginn ósennilegt að ein-
hvern tíma muni vits-
munaverur á öðrum
hnöttum svara fyrir sig.
Hann er einn fjölmargra
vísindamanna sem draga
ekki lengur í efa að há-
þróuð menningarsam-
félög þrífist á einhverj-
um þeim 100 milljörðum
stjarna sem eru í okkar
sólkerfi. Hins vegar telur
hann nú spurninguna
vera þá, hvernig jarðar-
búar geti talað á móti og
skilið boð utan úr geimn-
um.
Dr. Donaldson, sem átti þátt i
gerð svokallaðs Distant Early
Warning System (DEW) og er
umhverfis norðurheimskautið,
segir að i meir en sex klukku-
stundir á dag séu merkja-
sendingar frá jörðu út í sólkerf-
ið. Við snúning jarðar fara
sendingar ratsjárstöðva, sem
staðsettar eru meðfram belti
DEW-kerfisins með 100 milna
millibili, beint gegnum miðju
Vetrarbrautarinnar.
„Við höfum sent slík merki í
20 ár,“ segir hann, og telur víst
að þeirra hafi orðið vart á öðr-
um býggðum stjörnum, sem
geta verið í 10 til 12 ljósára
fjarlægð frá jörðu. „Ein eða
fleiri kunna að hafa móttekið
þessi merki og eru jafnvel þeg-
ar farnar að svara þeim. Það er
mögulegt, og verður raunar æ
sennilegra, að svo sé. En við
vitum það ekki vegna þess að
við reynum ekki að hlusta eftir
því“, segir dr. Donaldson. Hann
hefur því gert það að tillögu
sinni að gert verði alþjóðlegt
átak til að koma 10 gríðarmikl-
um loftnetum á sporbaug um-
hverfis jörðu eða á tunglið til
þess að gera kerfisbundna leit
að merkjasendingum frá öðrum
stjörnum.
Eftir að yfirstandandi geim-
ferðaáætlun hefur verið fram-
kvæmd munu Bandaríkin geta
byggt slíka samskiptastöð, sem
dr. Donaldson telur að muni
kosta um fimm milljarða doll-
ara og verða fimm ár í
byggingu.
Dr. Donaldson var meðal
þeirra vísindamanna sem þátt
tóku í umræðufundum í tengsl-
um við 13. geimvísindaþingið í
Florida, þar sem rætt var um
hvert yrði næsta stóra skrefið í
geimkönnun af hálfu Banda-
ríkjanna. M.a. ræddu vísinda-
mennirnir um líkur á byggingu
varanlegrar geimstöðvar fyrir
árið 1985 sem gæti leitt til
framleiðslustarfsemi I himin-
geimnum og námuvinnslu á
tunglinu.
Dr. Gerard O’Neill, eðlis-
fræðiprófessor við Princeton-
háskóla, sem einnig var meðal
þátttakenda, spáir því að geim-
nýlendur, byggðar allt að
10.000 ibúum, gætu verið til
staðar eftir u.þ.b. tvo áratugi.
Helzta hindrunin fyrir því að
slíku takmarki verði náð segja
sérfræðingarnir vera áhuga-
leysi af hálfu almennings og
stjórnvalda.
Dr. Donaldson heldur því
fram að tillaga hans um bygg-
ingu samskiptastöðvar í geimn-
um gæti leitt til þess að sam-
band næðist við aðra reiki-
stjörnu. Þegar slíkt samband
hefði náðst einu sinni yrði það
nóg til að áhugi á geimkönnun
vaknaði að nýju svo um
munaði, að því er hann telur.
Hvers vegna ætti veröld sem
berst við hungur, orkuskort og
önnur jarðbundin vandamál að
eyða háum upphæðum til geim-
könnunar? Dr. Donaldson svar-
ar því til að það kunni að velta
á sambandinu við vitsmunaver-
ur á öðrum stjörnum hvort
mannkynið fær lifað til lang-
frama af á jörðinni. Hann segir
að önnur háþróuð menningar-
sanifélög gætu, ef þau væru
vinsamleg, veitt okkur upp-
lýsingar og aðstoð við að
þrauka á jörðinni. Hann bendir
á að tækniþróun sé enn á
byrjunarstigum á jörðinni og
gizkar á að um 10 milljónir
stjarna gætu haft lifverur á
jafn háu eða hærra plani en eru
á jörðu.
í byrjun gæti samband við
aðra stjörnu aðeins byggzt á því
að merki sem sent hefur frá
jörðu yrði sent til baka. Síðar
yrði svo unnt að koma upp sér-
stöku samskiptamáli, segir dr.
Donaldson.