Morgunblaðið - 02.09.1976, Síða 22

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 2. SEPTEMBER 1976
22
Aðalsteinn Guðjohnsen rafmagnsstjóri:
Götulýsing
í Reykjavík
100 ára
I DAG eru liðin 100 ár frá því að
kveikt var á fyrsta götuljóskerinu
í Reykjavík, en því var valinn
staður við Bakarabrúna — í
hjarta bæjarins. Það var 2.
september 1876, sem þessi athöfn
fór fram, og víst er að hún hefur
markað tímamót í götulífí
ba-jarins — ok orðið upphaf að
auknu öryftKi bæjarbúa eftir að
skyggja tekur. Þessi nýlunda
mæltist vel fyrir og þótti auka á
glæsibrag Reykjavíkur á þeim
tfma.
F'yrir þennan tíma var eina
„götuljósið" sú skíma, sem barst
út um húsaglugga.
A miðri öldinni sem leið var hér
í bæ Reykjavíkurskáld, Brynjólf-
ur Oddsson bókbindari
(1824—1887). Hann orti m.a.
brag um Reykjavík á árinu 1850
og hreifst af mörgu í bænum, sem
honum virtist benda á lærdóm og
glæsibrag, enda hefir hann vegna
atvínnu sinnar haft mest
kynningu af lærdómsmönnum og
öðrum bókelskum mönnum.
Á vetrarkvöldum, er ljós höfðu
verið tendruð í húsum inni og
gluggatjöldin höfðu verið hengd
upp eða dregin fyrir, skein birtan
í gegn og ratljóst varð um göturn-
ar. Segir í Reykjavíkurbrag
Brynjólfs:
Villuleiðar varnar neyð
um vetrarkvöld,
fyrir breiðir fætur öld,
ljómann heiðan, gang sem greiðir,
gullin ljósafjöld
gegnum gluggatjöld.
Þeir sem ekki þekktu annað,
höfðu ekki við neinn samanburð
að styðjast. Skáldinu þótti þessi
götulýsing falleg og hlýleg.
Upphaf götulýsingar víða um
heim hefur orðið með ýmsum
hætti og menn sums staðar ekki
verið á eitt sáttir um ágæti götu-
Ijósanna. Sagnir eru um fyrstu
viðbrögð manna í sumum Evrópu-
löndum á þann veg, að and-
stæðingar götulýsingar hafi talið
götuljósunum það m.a. til foráttu,
að þau fældu hesta á götunum og
stuðluðu að því, að fólk gengi
síðar til náða en ella, og leiddi það
til slórs og götuflækings og hvers
kyns spillingar.
Ut frá hinni fyrstu götulukt í
Reykjavík fjölgaði ljósunum.
Bakarabrekkan (nú Bankastræti)
og nærliggjandi götur voru fyrst
lýstar, en langt var milli luktanna
og þær einkum settar við gatna-
mót. Þessi fyrstu Ijósker höfðu
steinolíu að Ijósmeti og höfðu
ákveðnir menn, m.a. næturverðir
bæjarins, þann starfa að slökkva
á hverri og einni lukt. í skjala-
safni Reykjavíkurborgar má t.d.
sjá svohljóðandi reikning frá Jóni
Olafssyni, sem dagsettur er í
desember 1876 og sendur bæjar-
stjórninni: „Fyrir að kveikja
götuljósið á Bakarbrúnni frá 9da
til 25ta nóvember þ.á., samtals 17
sinnum: 8 aurar í hvert skipti, 1
kr. 36 aurar."
Skömmu eftir þetta bárust
fregnir af Parísarsýningunni
1881, þar sem Edison sýndi
heiminum glóþráðarlampann.
Fengu ýmsir menn áhuga á
notkun rafmagns til götulýsingar
og má nefna, að bæði Þorlákur O.
Johnson kaupmaður og Sigfús
Eymundsson bóksali vöktu
athygli á tilboðum brezkra fyrir-
tækja í vélar og búnað til raf-
lýsingar gatna. Af fjárhagsástæð-
um varð þetta ekki að veruleika,
og var því notazt við olíuluktirnar
áfram, eða þar til Gasstöðin kom
til sögunnar árið 1910. Gasluktir
ruddu sér þá til rúms, enda tóku
þær oiíuluktunum mjög fram.
Þegar árið 1911 ritar gas-
stöðvarstjóri Páli Einarssyni
borgarstjóra og vekur athygli á
búnaði til „fjarkveikju á götuljós-
kerin" og býður „háttvirtri gas-
nefnd að skoða áhöld þessi". Kröf-
ur um götuljós í ytri hverfum
bæjarins jukust smám saman.
Þannig ritar Einar Erlendsson
bæjarstjórn haustið 1914 og telur
það réttlætismál, að götuljós verði
sett á Laugaveginn austan
Barónsstígs, en þau náðu þá ekki
lengra til austurs. Þessu var þó
hafnað í það skipti.
Gjaldskrármál og orkuverð var
til umræðu á þessum árum eins
og nú. Þannig ritar borgarstjóri
gasstöðvarstjóra árið 1915 og til-
kynnir samþykkt bæjarstjórnar
um verð á gasi til ýmissa nota.
M.a. er ákveðið að hækka verðið í
3 ára fyrir hvern logtíma götu-
ljósa, en jafnframt ákveðið að
„slökkva skuli ljósin kl. 11 í stað
kl. 12 áður“. Nokkrum árum síðar

Til hægri a mynd þessari, sem mun tekin fyrir aldamot, sézt
fyrsti götuljósastólpinn við Bakarabrúna. A honum var stein-
olíulukt. Ljósm.: Sigfús Eymundsson ljósmvndari.
Horft suður Lækjargotu. Gasluktir eru beggja vegna götunn-
ar. M.vndin er Ifklega tekin um 1912. Ljósm.: Magnús
Ólafsson Ijósmvndari.
Götuljós 1 Bankastræti. Eftir tilkomu Rafmagnsveitu Reykja-
víkur lauk götuljósahlutverki Gasstöðvarinnar fljótlega. Raf-
magnsljós urðu þá alts rððandi. Mvndin ertekin á stríðsárun-
um, Ifklega 1944.
Ljósm.: Óskar Gíslason Ijósmvndari.
segir í bréfi borgarstjóra til gas-
stöðvarstjóra, að tendra beri ljós-
in „ávallt nema þegar bjart er af
tungli" — og að þau skuli „loga til
kl. IVA að nóttu.“.
Þegar Rafmagnsveita Reykja-
víkur tók til starfa 1921, tók hún
alla götulýsingu að sér. Það þótti
mikil framför, m.a. vegna þess, að
þá var hætt að slökkva Ijósin á
miðnætti, en þau látin loga allar
nætur nema um hásumarið.
Fjöldi ljóskera á fyrsta starfsári
Rafmagnsveitunnar, 1922, var
rösklega 300. Þeim fjölgaði frem-
ur hægt í byrjun — en voru þó
orðin um 550 árið 1930. Árið 1940
voru þau tæp 1200, og eftir það
fjölgar götuljósum mjög ört — og
nú, þegar 100 ár eru liðin frá því
að fyrsta götuljósið var tendrað
við Bakarabrúna, er fjöldi þeirra
kominn vel yfir 13.000.
Allt fram á 5. tug þessarar aldar
er götulýsing á orkuveitusvæði
Rafmagnsveitu Reykjavíkur fyrst
og fremst göngulýsing eða rat-
lýsing. Fyrst á árunum
1940—1950 er hægt að tala um
umferðarlýsingu í nútfma
skilningi, sem miðast við að
fullnægja kröfum sívaxandi um-
ferðar bifreiða. Eingöngu voru
notaðar glóþráðaperur, bil milli
stólpa var langt og armar út yfir
akbraut mjög stuttir.
Um og eftir 1950 verða nokkur
þáttaskil, þegar teknir eru í
notkun nýir ljósgjafar, kvika-
silfur — og natríumlampar (blá-
leitir og gulleitir), en þeir gefa
frá sér mun meira ljós en
glóþráðarperan og endast marg-
falt lengur. Með bættum lit þess-
ara lampa hefur götulýsingin orð-
ið enn fullkomnari. Þá eru
stólparnir nú mun hærri en áður
var, einkum við miklar umferðar-
götur, en jafnframt hefur athygli
manna beinzt meir og meir að
nauðsyn þess, að ljóskerin
(búnaðurinn utan um ljósgjaf-
ann) komi í veg fyrir ofbirtu.
Enginn vafi leikur á því, að góð
götulýsing kemur í veg fyrir
fjölda umferðarslysa. Einnig er
víða um heim vaxandi skilningur
á því, að góð götulýsing og utan-
hússlýsing almennt er eitt bezta
vopnið gegn ýmiss konar glæpum,
sem nærast á myrkrinu. Erfitt er
því að trúa því, að árlega valdi
skemmdarverk á götuljósum á
svæði Rafmagnsveitu Reykja-
víkur tjóni, er nemur 5—10
milljónum króna. Mikilvægt er,
að góð samvinna takist meðal
eigenda götuljósanna, þ.e.
borgaranna sjálfra, og þeirra, sem
annast uppsetningu og rekstur
götuljósakerfisins. Ef allir leggj-
ast á eitt getum við aukið á vel-
líðan og öryggi sjálfra okkar og
barna okkar með því að sigrast á
langmyrkri vetrardaganna.
Það er von Rafmagnsveitunnar,
að Reykjavíkurborg og nágranna-
sveitarfélögin búi vel að götu-
lýsingu hér á höfuðborgar-
svæðinu — svo að neistinn, sem
kveiktur var við Bakarabrúna
fyrir réttum 100 árum, veiti
okkur vaxandi öryggi á götum úti
hér eftir sem hingað til.