Morgunblaðið - 16.06.1978, Blaðsíða 2

34
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 16. JÚNÍ 1978
Frjálsriyggja og
alræöísliyggja
þær, sem Dubchek og stjórn hans beittu
sér fyrir, voru tvíþættar. I fyrsta lagi,
svo sem áður hefir verið á minnzt,
breytingar á hagkerfinu í átt til meiri
valddreifingar og virkari markaðsbú-
skapar. í öðru lagi róttækar breytingar
á stjórnkerfinu, þannig að nú skyldi
afhema ritskoðun og leyfa starfsemi
fleiri stjórnmálaflokka. Fyrra atriðið
hefði aldrei orðið tilefni innrásar, því að
sams konar breytingar á hagkerfi
Ungverjalands hafa verið látnar óátald-
ar af Sovétstjórninni. En siðara atriðið
gerði hún sér ljóst, að myndi stofna í
hættu sósíalismanum, ekki eingöngu í
Tékkóslóvakíu, heldur einnig í öðrum
Austur-Evrópulöndum og sennilega í
Sovétríkjunum sjálfum. Ef ritskoðun
hefði verið aflétt í Tékkóslóvakíu og
aflétt banni við myndun óháðra stjórn-
málaflokka, hefðu þá ekki komið fram
kröfur um það sama í Póllandi,
Austur-Þýzkalandi og jafnvel í Sovét-
ríkjunum? En frjáls gagnrýni á stefnu
stjórnvalda í efnahagsmálum, stjórn-
málum og menningarmálum myndu
stofna öllu valdakerfi kommúnismans í
þá hættu, að engin von er til þess, að
stjórnvöld þeirra ríkja, er hlut eiga að
máli, sætti sig við slíkt.
Sem annað dæmi má nefna það, sem
torskilið hefir verið mörgum sósíalist-
um á Vesturlöndum, sem ekki átta sig
á þeim mun, sem er á alræðishyggjunni
og hugmyndafræði „borgaralegs" lýð-
ræðis, en það er sá háttur sovéskra
stjórnvalda í seinni tíð, að ráðstafa
þeim, sem gerst hafa andófsmenn, á
geðveikrahæli. A Stalín-tímunum mun
slíkt ekki hafa tíðkazt nema þá mjög
takmarkað, því að andófsmenn voru þá
annaðhvort teknir af lífi eða haldið
ævilangt í fangabúðum. Hvort það er
veikleika- eða styrkleikamerki, að gripið
hefir verið þannig til nokkru mildari
refsiaðgerða, skal ósagt látið. En það er
nokkur kaldhæðni, að hugmyndir þeirra
Huxleys og Orwells um meðhöndlun
andófsmanna í alræðisþjóðfélagi sem
geðsjúklinga, sem settar voru fram fyrir
30—40 árum, skuli svo alllöngu síðar
hafa komið til framkvæmda í Sovétríkj-
unum. En í sjálfu sér er rökrænt að
álykta sem svo í þjóðskipulagi, sem
byggist á því, að allir fylgi stefnu
stjórnvalda í blindni, að þeir, sem ekki
geri það, séu andlega afbrigðilegir og
þurfi því meðhöndlun sem sálsjúkiing-
ar.
Það er þannig skipulagið, en ekki
mannvonzka stjórnendanna, sem gerir
nauðsynlegt, að beitt sé aðferðum, sem
mjög brjóta í bága við ríkjandi
siðgæðishugmyndir í borgaralegum
þjóðfélögum.
Þar með er auðvitað ekki sagt, að
stjórnendur alræðisríkjanna séu ein-
hverjir heiðursmenn hvað þá englar.
Einn kafli bókar Hayeks, Leiðin til
ánauðar, ber fyrirsögnina “Why the
worst get to the top“ (Hvers vegna
verstu mennirnir komast á toppinn).
Leiðir hann þar rök að því, að í
alræðisríkjum verði það jafnan hinir
verstu menn, sem skipi æðstu valdastól-
ana. Þetta leiðir einfaldlega af því, að
alræðisskipulagið krefst þess, að tækj-
um þeim, sem nauðsynlegt er að beita
því til viðhalds, sé beitt af fullkominni
hörku, og hlýtur því að vera brýnt, að
aðalmennirnir séu sem lausastir við
þann eiginleika, sem kallast samvizka.
Það hefði ekki verið hægt að notast við
nein ljúfmenni eða sérstaka drengskap-
armenn sem yfirmenn, og e.t.v. varla
sem undirmenn heldur, í útrúmingar-
búðum nasista. (Vissulega er enginn
vísindalegur mælikvarði til á það, hvort
maður eigi að teljast góður eða vondur.
En telja verður, að það sé í samræmi
við almennan skilning á merkingu
þessara orða, að menn án samvizku og
siðgæðiskenndar séu ekki góðir menn).
Það er dálítið eftirtektarvert, að sami
mælikvarði virðist á það lagður í vinstri
og hægra alræði, hvers konar menn séu
hæfastir til forystu. Göbbels dregur í
dagbók sinni enga dul á aðdáun sína á
Stalín og segir meðal annars, að ef
Þjóðverjum auðnist að sigra Sovétríkin,
þá sé Stalín einmitt rétti maðurinn til
að stjórna þar í umboði Þjóðverja, ef
slíks væri kostur.
En í rauninni þarf engan að undra
þetta. Án tillits til þess hvort alræði er
boðað í nafni einhverra trúarbragða,
þjóðernisstefnu eða stéttabaráttu, þá
eru það vitaskuld ávallt sömu aðferðirn-
ar — aðferðir ógnarstjórnar — sem við
eiga til þess að knýja þegnana til
skilyrðislausrar hlýðni við stjórnvöldin.
Trúvillingadómstólar miðaldakirkjunn-
ar, fangabúðir nasista og vistun andófs-
manna í Sovétríkjunum á geðveikrahæl-
um eru því í rauninni allt greinar á
sama meiði.
Hin nýja bókstaístrú
Karl Marx átti einhvern tíma að hafa
sagt, að hann tilheyrði ekki hinum
„marxiska skóla“. Þó að vera megi, að
þetta hafi verið mælt í hálfkæringi, tel
ég víst, að töluverð alvara hafi fylgt
ummælunum. Marx vildi leggja áherzlu
á, að ekki mætti líta á þau fræði, er
hann boðaði, sem steinrunnar kenni-
setningar og sjálfur áskildi hann sér
rétt til þess að skipta um skoðun, ef ný
þekking gæfi tilefni til slíks.
Enda þótt margt sé gagnrýnt í
kenningum Marx í þessu riti, þá breytir
það engu um það, að hann var að mínu
áliti merkur vísindamaður á sviði
þjóðfélagsfræða. Búningurinn, sem
hann klæddi kenningar sínar í, var að
vísu ógeðfelldur frá sjónarhóli hlut-
lausrar vísindamennsku. En ef hann er
ekki látinn villa sýn, þá var margt
frumlegt í vísindaaðferðum Marx, sem
leitt hefir til vísindagreina. Sem dæmi
má nefna áhrif Marx á sagnfræðinga.
Þótt söguhyggjunni í þeirri mynd, sem
hann og Hegel boðuðu hana, sé hafnað,
þá sæti það sízt á hagfræðingum, eins
og þeim, sem þetta ritar, að neita því,
að það hafi verið framför, að sagnfræð-
ingar tóku að rita hagsögu í stað þess
að fást nær eingöngu við ævisagnaritun
keisara, páfa og annarra slíkra. En í
þeirri þróun hefir Marx átt meiri þátt
en nokkur annar.
En lærisveinar Marx hafa gert gamla
manninum þann óleik að gera hann að
guðspjallamanni og þar með fengið
honum hlutverk, sem hann líkiega sízt
af öllu hefði óskað sér. í þessu felst
hlíðstæð trú og hjá þéim sem trúa á
bókstaf biblíunnar og telja þar að finna
öll þau sannindi, sem máli skipta fyrir
mannlífið. Lærisveinar Marx telja hann
hafa uppgötvað í eitt skipti fyrir öll allt
það sem máli getur skipt í félagsvísind-
um. Af þessu leiðir svo, t.d. að
hagfræðikenningar Marx eru gjarnan
metnar á vog nútíma þekkingar í
vísindagreininni, sem ekki er sann-
gjarnt og leiðir til vanmats á gildi
þeirra. Læknisfræði Hippokratusar er
sjálfsagt ekki upp á marga fiska skoðuð
í ljósi nútíma þekkingar, þótt öðru máli
gegni frá sjónarhóli þeirra tíma þekk-
ingar.
Áðurnefnd bók austur-þýzka heim-
spekingsins Filipecs er gott dæmi um
hina nýju bókstafstrú, og raunar er
varla hægt að fá betri staðfestingu á
því, sem Hayek o.fl. hafa haldið fram
um afstöðu stjórnvalda í ríkjum A-
Evrópu til félagsvísinda. Allar deilur og
álitamál eru afgreidd með tilvitnunum
í rit Marx, Engels og Lenins, algerlega
hliðstætt tilvitnunum bókstafstrúar-
manna í biblíuna.
En biblíuna má túlka á marga vegu
og sama máli gegnir um rit Marx,
Engels og Lenins. Miklu máli er í bók
Filipecs varið til þess að berja niður
villutrú, einkum þá, sem að hans dómi
hefir skotið upp meðal heimspekinga
auastan járntjalds, en menn eins og
Lefebre, Marcuse og Sartre, sem vestan
tjalds hafa verið taldir dyggir marxist-
ar, fá það líka óþvegið.
í Póllandi hefir einhverra hluta
vegna, ríkt meira tjáningarfrelsi í
félagsvísindum en í öðrum austantjalds-
ríkjum. Því k.emur það ekki á óvart, að
það eru einkum pólskir heimspekingar,
sem Filipec telur nauðsynlegt að hirta
fyrir það, að hafa oltið út af línunni.
Höfuðsyndir þessara heimspekinga,
sem Filipec tekur til bæna, eru einkum
tvær. Önnur er að dómi Filipecs
rangtúlkun á kenningum Marx, sem
yfirleitt er fólgin í því, að heim-
spekingarnir leggja mannlegan
(húmaniskan) skilning í kenningarnar,
þannig að einstaklingurinn eigi rétt og
hamingja hans sé eftirsóknarverð. Hér
sézt yfir það, segir Filipec, að ein-
staklingurinn sé hluti af heildinni. Það
sé auðvitað æskilegt, að hann njóti
frelsis og sé hamingjusamur, en ofar
slíkum markmiðum beri þó að setja
hagsmuni heildarinnar. En hverjir þeir
hagsmunir séu, ákvarðast auðvitað af
stjórnvöldum. Einstaklingarnir verða
m.ö.o. að sætta sig við það frelsi, sem
þeim er skammtað af stjórnvöldum.
Önnur höfuðorsök hinna villuráfandi
heimspekinga var sú að dómi Filipecs,
að þeir héldu fram rétti til þess að
hugsa sjálfstætt. Hann tiifærir ummæli
tékknesks heimsepkings, Novy að nafni,
sem hljóða svo: „I heimspekinni verður
hver að vinna sig áfram eftir eigin
leiðum og eigin hugsun" (zur
Philosophie sich jeder selbst, auf
seinem eigenen Weg und durch sein
eigenes Denken durcharbeiten muss) og
eru þessi ummæli honum mikil
hneykslunarhella. Eftir að hafa for-
dæmt harðlega þá einstaklingshyggju,
sem í þessum ummælum felist, vísar
hann til bókar eftir annan tékkneskan
heimspeking, þar sem þessi afstaða sé
tekin rækilega í gegn. Þá bók hefi ég
ekki séð, en titill hennar segir talsvart.
Hann er: Athugasemdir við innrás
endurskoðunarstefnu og and-
kommúnisma í heimspekina
(Bemerkungen zum Eindringen des
Revisionismus und Antikommunismus
in die' Philosophie).
Stjórnmálin hljóta að gegnsýra allt,
einnig heimspekinga. Filipec telur sig
yfirleitt hafa fullt umboð til þess að
túlka heimspeki þeirra Marx og Lenins
í samræmi við stefnu stjórnvalda, en þá
sjaldan hann telur sig þurfa að vitna til
páfaúrskurðar um það, hver sé hin rétta
túlkun á Marx, þá vitnar hann ekki í
heimspekinga, heldur stjórnmálaleið-
toga, t.d. ræðu Bresnévs á 24. þingi
Kommúnistaflokks Sovétríkjanna.
Ekki myndi Filipec vera að skapi bók
eins og fyrr nefnt rit Brynjólfs
Bjarnasonar, Á mörkum mannlegrar
þekkingar, eina ritið, sem mér er
kunnugt um, að hafi verið skrifað um
þekkingarfræði á íslenzku. Brynjólfur
lítur á hin heimspekilegu viðfangsefni
frá háum sjónarhóli. Hann lýtur þar
engum páfa né fyrirframmótuðum
kennisetningum, marxiskum né öðrum,
en fjallar um allar slíkar kennisetning-
ar á gagnrýninn og málefnalegan hátt.
Mig skortir þekkingu til þess að vera
dómbær á þær niðurstöður, sem
Brynjólfur kemst að, en hvað sem því
líður, þá er það hugarfar að leita
sannleikans „eftir eigin leiðum", sem
Filipec vítir Tékkann Novy svo harðlega
fyrir, það sem sízt af öllu má leyfa sér
í alræðisríki.
Eins og felst í fyrirsögn þessa
undirkafla, þá er margt líkt með
„baráttuvísindunum" og boðskap heit-
trúarsafnaða, og þá umfram allt
bókstafstrúin. En sá munur er þó á, að
uppistaða boðskapar baráttuvísindanna
er hatrið, þar sem heittrúarsöfnuðirnir
boða kærleika.
1
„Nýja vinstri
stefnan“
í Sovétríkjunum og öðrum Aust-
ur-Evrópuríkjum hefir „leiðin til sósíal-
ismans“ verið sú að koma á fót „alræði
öreiganna", sem í framkvæmd hefur
verið alræði eins flokks jafnt á sviði
efnahagsmála, stjórnmála og menning-
armála. I sambandi við þá spurningu,
sem hér hefir verið rædd, er þó ástæða
til þess að gera því nokkuð fyllri skil,
hvort ekki sé hægt að hugsa sér aðrar
ieiðir til sósíalisma en þá, sem farin
hefir verið í þessum löndum, leiðir sem
gæfu sósíalsmanum „mannlegri" ásjónu
og betur samrýmdust frelsishugsjónum
Vesturlanda, sem gera má í rauninni
ráð fyrir, að þorri þeirra Vesturlanda-
búa, sem annars telja sig sósíaliska,
aðhyllist.
Á árunum kringum 1970 kom upp
hreyfing á „vinstri væng“ stjórnmál-
anna sem kölluð hefir verið „nýja
vinstri stefnan" (The new Left). Atti
hún einkum ítök í stúdentum og yngra
fólki. Fór í kjölfar hennar mikil alda
kröfugerðar um aukna aðild stúdenta að
stjórn háskóla í Evrópu og tóku út af
fyrir sig margir stúdentar, er ekki voru
vinstri sinnaðir, undir þá kröfu, sem
víðast hvar hefir meira og minna náð
fram að ganga. í nánum tengslum við
þessa hreyfingu voru stúdentaóeirðirn-
ar í Frakklandi vorið 1968, sem urðu það
umfangsmiklar og hlutu þann stuðning
frá öðrum þjóðfélagshópum, að Frakk-
land var þá á barmi stjórnarbyltingar.
Ekki er þó ástæða til þess hér að rekja
sögu nýju hreyfingarinnar, sem virðist
nú vera í hnignun, þótt hún hafi markað
spor, sem varla verða afmáð með öllu,
en hins vegar skal hér farið fáum orðum
um boðskap þessarar stefnu, að því leyti
sem hún snertir þau málefni, sem hér
eru til umræðu.
Nú er hér að vísu ekki um auðvelt
verkefni að ræða, því mjög mismunandi
hugmyndafræði hefir verið boðuð af
höfundum, sem teljast til þessarar
stefnu. Sameiginleg öllum áhangendum
stefnunnar virðist þó vera neikvæð
afstaða bæði til hins kapítalíska
hagkerfis og þeirrar framkvæmdar á
sósíalisma, sem átt hefir sér stað í
Sovétríkjunum og öðrum Aust-
ur-Evrópuríkjunum. Það virðist líka
vera sameiginleg stefna allra hinna
„nýju vinstri" manna, að afnema beri
séreignarréttinn, a.m.k. til hinna mikil-
vægari framleiðslutækja, en byggja
hagkerfið á einhvers konar félagslegum
eignarrétti. Hér er því um sósíalíska
hreyfingu að ræða, sem hugsar sér þó
sósíalismann framkvæmdan á öðrum
grundvelli en hingað til hefir verið gert.
Eins og flestar aðrar sósíaliskar
hreyfingar byggir nýja vinstri stefnan
á kenningum Marx, en leggur þó meiri
áherzlu á heimspekikenningar þær, er
hann setti fram á yngri árum, en
hagfræðikenningarnar, sem hann boð-
aði í Fjármagninu.
Þar sem nýja vinstri stefnan fordæm-
ir jöfnum höndum gróðahyggju og
markaðsbúskap kapítaíismans og hið
alvalda skrifstofubákn sovétkommún-
ismans, þá verður spurningin sú, á
hvaða grundvelli eigi að byggja hag-
kerfið? Hér verða svörin ærið óljós og
í þvi liggur veikleiki stefnunnar. Helzt
virðist vaka fyrir áhangendum hennar,
að byggja beri hagkerfið á félagslegum
eignarrétti, þar sem fyrirtækjunum sé
stjórnað af frjálsum samtökum þeirra,
sem við fyrirtækin vinna. Mundi slíkt
efnahagskerfi minna mjög á hagkerfi
Júgóslavíu, án þess að það komi þó fram
hjá höfundum nýju vinstri stefnunnar,
að þeir leiti þar fyrirmyndar. Má, eins
og áður er getið, færa rök fyrir því, að
sú skipan sé í meira samræmi við
hugmyndir Marx um þjóðfélag framtíð-
arinnar en skriffinnskuveldi Aust-
ur-Evrópu.
En að því er snertir samanburð við
Júgóslava, þá er sá munur á, að þeirra
hagkerfi byggir á markaðsbúskap og
hagnaðinum sem leiðarstjörnu fyrir þá,
sem valdir hafa verið til þess að stjórna
fyrirtækjunum, en þetta tvennt er
einmitt fordæmt af nýju vinstri stefn-
unni.
Um það bil sem öldur nýju vinstri
stefnunnar risu sem hæst, og þeirra
gætti einnig hér á landi komst kunnur
íslenzkur stjórnmálamaður svo að orði,
að boðendur þessarar stefnu vissu að
visu hverju þeir væru á móti, en
aðspurðir um, hverju þeir væru með
yrði öllu ógreiðara um svörin.
Ef mannkynið á að njóta þeirra
framleiðslumöguleika, sem nútíma-
tækni hefir skapað og byggist umfram
allt á mjög víðtækri verkaskiptingu
milli einstaklinga, fyrirtækja og landa,
þá verður að finna einhverjar leiðir til
þess að samhæfa alla þessa mismunandi
starfsemi. Tvennt hefir hingað til verið
talið koma til greina í því efni. í fyrsta
lagi markaðsbúskapur á grundvelli
frjálsra viðskipta, en það er sú leið, sem
farin hefir verið í hinum kapítalisku
löndum og raunar einnig í sósíaliskum
löndum eins og Júgóslavíu, sem byggja
á markaðsbúskap.
Hins vegar er svo hið miðstýrða
hagkerfi, þar sem samhæfing starfanna
á sér stað á þann hátt, að hið miðstýrða
hagkerfi, þar sem samhæfing starfanna
á sér stað á þann hátt, að hin
efnahagslega miðstjórn skipuleggur
verkaskiptinguna. Aðrar aðferðir eru
enn ekki þekktar til þess að samhæfa
hin mismunandi störf. Meðan ekki er
gerð grein fyrir því, hver hin hugsan-
lega þriðja leið sé í þessu efni, verður
nýja vinstri stefnan varla tekin alvar-
lega.