Morgunblaðið - 31.08.1978, Síða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 31. ÁGÚST 1978
Hjalti Hugason:
Athugasemdir við
hugmyndasögu
Jón Ilefill Aðalsteinssoni
IIuKnivndasaKa — Frá söjínum
til siðskipta.
Iöunn. Reykjavík 1978.
Lofsvert framtak
Á síðastliðnu vori sendi Iðunn
frá sér bók, sem nokkurt nýnæmi
er að. Kr þar um að ræða rit Jóns
Hnefils Aðalsteinssonar um hují-
myndasöuu. Ber það heitið: Huj;-
myndasajia — F'rá söj;nuni til
siðskipta.
Bók þessi verðskuldar, að henni
sé sýnd athyjdi <>K her þar marjít
tii. Á það má tii að mynda benda,
að við söjíukennslu innan íslenzka
skólakerfisins hefur einkum verið
fenjíizt við stjórnmála- ok efna-
haKssöKu, en htiKmynda-, nienn-
inKar- ok listasaKa aftur á móti
verið vanrækt á vítaverðan hátt.
Kostað hefur verið kapps um, að
nemendur tileinki sér staðKÓða
þekkinKu á stríðum ok styrjöldum
liðinna alda, en minna verið Kert
til að kynna ýmsar stefnur ok
strauma er valdið hafa þáttaskil-
um hvað varðar huKSun, heim-
speki, trú ok menninKu. Með riti
sínu freistar höfundur þess að
bæta úr tilfinnanleKum skorti á
kennsluKöKnum við huKmynda-
söKukennslu ok þar með efla þá
Krein innan skólakerfisins. Er það
lofsverð ok tímabær tilraun.
Þá hefur of lítið verið samið af
kennslubókum hér á landi til
notkunar á æðri skólastÍKum. Ber
að fa^na hverri nýrri bók, sem
send er á þann markað.
Stefnumörkun höf-
undar — Grund-
völlur gagnrýni
I formála að bók sinni farast
höfundi meðal annars svo orð um
stefnu þá, er hann hefur markað
sér varðandi efnismeðferð og
sarpningu bókarinnar:
„Við íslendinKar lifum að veru-
leKu leyti í heimi K°ósaKna,
þjóðsaKna ok hjátrúar ok slíkur
huKsunarháttur er snar þáttur í
daKleKum veruleik manna. Við
erum hins vegar ekki vanir því að
nálKast þessi viðfanKsefni frá
fræðileKu sjónarmiði, en hér er
reynt að bæta úr því með því að
skipa þjóðsöKum á sinn markaða
bás á vettvanKÍ vísinda. TrúarhuK-
myndir ok stjórnmálahuKmyndir
eru einnÍK teknar hlutlausum
fræðileKum tökum, eins ok Kera
ber í riti, sem ætlað er til notkunar
í skólakerfinu. Sama er að sejya
um heimspekihuKmyndir, en heim-
spekin hefur lönKum átt örðuKast
uppdráttar hér á landi af þessum
Kreinum.“ (Jón H. Aðalsteinsson:
(HuKmyndasaKa, Iðunn, Rvík 1978,
bls. 5—6).
Á þessum orðum hlýtur hver sá
að byKJíja, er beita vill umrædda
bók þeirri KaKnrýni, sem skylt er
þe^ar kennslubók á í hlut. Um það
hlýtur að vera spurt, hvernÍK
höfundi hafi tekizt að beita við
verkefni sitt hinum „hiutlausu,
fræðileKu tökum“ ok hver árang-
urinn hafi orðið. GaKnrýninn
lesandi hlýtur að spyrja, hvort
allar þær stefnur ok straumar,
sem fenKÍzt er við, njóti sannmælis
ok jafnréttis, eða hvort einstakl-
inKsbundið sjónarmið höfundar
1ÍKK> um of til Kmndvallar ok ritið
verði þar með óhæft til hlutlausr-
ar kennslu ok uppfræðslu.
Við lestur bókarinnar spurði ég
þráfaldlega téðra spurninga og
hyggst hér gera fáeinar athuga-
semdir á grundvelli þeirra. Það
skal tekið fram, að hér mun
einungis fjallað í mjög stuttu máli
um þá kafla bókarinnar, er fást við
trú ísraelsmanna og kristna trú,
en aðrir hlutar hennar látnir
ligjíja milli hluta. Skortir mig
þekkingu til að dæma um þá svo
sem vert væri.
Hugmyndasaga eða
persónulegt uppgjör?
í umræddri bók hyggst höfund-
ur spanna æði langan tíma og vítt
svið hugmvndasöKunnar, það er
frá söKnum til siðaskipta. Gefur
því auKa leið, að rit hans hlýtur að
verða næsta ágripskennt. í slíkum
ritum verða sjónarmið höfundar-
ins og skoðanir oft ok tíðum mjög
auðsæ. Á þetta er meðal annars
drepið í formálsorðum bókarinnar,
þar sem segir, að ætíð hljóti að
orka tvímælis hvað tekið sé með og
hverju sleppt í riti sem því, er hér
um ræðir (sjá bls. 6).
Við Jestur bókarinnar virtist
mér þó tíðum sem efnismeðferðin
orkaði meira tvímælis en það
efnisval, sem fram kemur. Kveður
á stundum svo rammt að, að
spyrja verður hvort um sé að ræða
hugmyndasögu eða persónulegt
Jón Hnefill Aðalsteinsson
uppfíjör höfundarins við stefnur
þær, sem við er fengizt. Þetta
tvennt er að sjálfsögðu illsam-
ræmanlegt í einu og sama riti og
hið síðara, persónulegt uppgjör
höfundarins, á lítið erindi í
hlutlausa kennslubók. Þessi um- f
mæli skulu rökstudd með einu
dæmi, þó fleiri séu fyrir hendi.
Á bls. 105 er að finna kafla, er
nefnist „Israelsk trú og grísk
heimspeki", þar segir meðal ann-
ars:
„Eingyðistrúin krafðist skil-
yrðislauss f.vlgis játenda sinna við
guðinn og fylgispektar við orð
hans eins og þau opinberuðust
spámönnum og voru sett fram i
kenningum presta og fræðimanna.
Efasemdir, vangaveltur og íhugan-
ir einstaklinga áttu hvergi heima
innan þessa kerfis. í heimspekinni
var þessu þveröfugt farið. Þar
gildir sú meginregla að mannshug-
urinn starfar frjáls og óhindraður
og hver heimspekingur setur
yfirleitt fram það eitt, sem hann
sjálfur er sannfærður um að sé
sannast og réttast, enda þótt það
brjóti stundum í bága við kenning-
ar virts lærimeistara."
Við lestur tilfærðra orða verður
óneitanlega að sp.vrja: Hvar sér nú
hinna „hlutlausu, fræðilegu“ taka
staði? Hér er ekki fengizt við
viðfangsefni hugmyndasögunnar
af þeirri vandvirkni, sem krefjast
verður af kennslubók í svo mikil-
vægri en jafnframt viðkvæmri
grein. I raun er hér gerður
samanburður á alls óskildum
fyrirbærum, trú og heimspeki, og
kveðnir upp gildisdómar, sem vart
eiga heima í kennsluþók.
Varðandi þá niðurstöðu, sem
höfundur kemst að um einj^’ðistrú
Israelsmanna, verður einnig að
gera fáeinar athugasemdir. Ef
„efasemdir, vangaveltur og íhug-
anir einstaklinga „áttu þar hvergi
heima, hvernig getur höfundur þá
skýrt allan þann fjölbreytileika,
sem fram kemur innan Gamla
testamentisins? Hvers vegna gæt-
ir þar svo margra og ólíkra lausna
á ýmsum veigamestu vandamálum
mannlegs lífs, ef allir urðu að
beyjya sig fyrir ytri forskriftum
(Ath. til að mynda lausnir á
vandamálinu varðandi tilvist hins
illa í Mósebókum, Deuterónómísku
söguritunum, spámannaritunum
og Jobsbók)? Hvers vegna eru þá
meginþættir trúarinnar tjáðir á
svo marga og misjafna vegu á
síðum Gamla testamentisins?
Loks veigamesta spurningin: Ef
trúin krafðist skilyrðislausrar
hlýðni við orð spámanna og
kenningar presta og fræðimanna,
hvernig tekst okkur þá að skýra þá
staðreynd, að hér er um tvö öfl að
ræða, tvær hefðir, sem í raun
tókust á um hugi almennings?
Annars vegar er hér um að ræða
verk og kenningar presta og
fræðimanna, er störfuðu við helgi-
dóma þjóðarinnar og síðar muster-
ið í Jerúsalem, hins vegar ritaspá-
menn 8. aldarinnar f. Kr. og næstu
alda, sem stöðugt gagnrýndu hina
opinberu guðfræði og helgihald,
sem prestarnir stóðu fyrir?
Þær meginniðurstöður, er
höfundur kemst að um eingyðistrú
ísraelsmanna, virðast af þessum
sökum annað tveggja byggjast á
ónákvæmni eða vísvitandi .einföld-
un, sem ekki sæmir í kennslubók
fyrir menntaskólastig.
Einhæfar skýringar
Oft gætir þess í riti Jóns
Hnefils, er hann fæst við að skýra
einstaka þætti í eingyðistrú
Israelsmanna eða túlkar forna
texta Gamla testamentisins, að
aðeins einn skýringarmöguleiki
eða túlkunaraðferð er kynnt, en
ekki getið um aðra möguleika.
Þessi einhæfni getur á stundum
orkað mjög tvímælis.
Varðandi einhæfa túlkun texta
skal látið nægja að tilfæra dæmi
af bls. 39. Þar er rætt um frásögu
2. Mósebókar 19. 16—20a, en þar
segir frá guðsopinberunini við
Sínaífjall. I texta þessum koma
fram fjölmörg tákn, sem jafnan
eru til staðar í skyldum textum, er
segja frá opinberunum Guðs, svo
sem þrumur, eldingar, ský,
reykjarmökkur, lúðurþytur, land-
skjálfti. Að sjálfsögðu er mjög
mikilvægt að gera sér grein fyrir
uppruna og táknrænni merkingu
nefndra atriða til að skilja hugsun
og boðskap textanna á réttan hátt.
I riti Jóns Hnefils er aðeins
getið um einn túlkunarmöguleika,
sem nefna mætti náttúrulega
túlkun að lítt athuguðu máli. Þar
er með öðrum orðum slegið föstu,
að textinn lýsi náttúruhamförum,
þ.e. eldgosi, sem Móse eða aðrir
trúarleiðtogar Israelsmanna hafi
túlkað „sem afleiðingar þess, að
Jahve hefur stigið niður til jarðar-
innar (sjá bls 39).“ Þessi túlkunar-
möguleiki átti sér marga formæl-
endur á fyrri áratugum aldarinnar
og nýtur ugglaust nokkurs fylgis
enn meðal fræðimanna. Á hinn
bóginn er það ekki vanzalaust, að
láta þeirrar túlkunar í engu getið,
er mjög hefur rutt sér til rúms á
síðari árum og hjálpar mönnum til
að skýra marga áður torskilda
texta Gamla testámentisins. Á ég
hér við kúltíska túlkun, sem svo
hefur verið nefnd.
Samkvæmt hinni kúltísku
túlkunaraðferð líta menn svo á, að
tákn þau og myndir, sem notuö eru
í textunum til að tjá trúarlega
skynjun og revnslu, sé sótt til
guðsþjónustu Israelsþjóðarinnar
við helgidómana víðs vegar um
landið og síðar í musterinu í
Jerúsalem. Reykurinn og
eldingarnar vísa þá til fórna-
þjónustunnar og táknin að öðru
le.vti til hinna ýmsu þátta þeirrar
mikilfenglegu og leikrænu guðs-
þjónustu, sem flut var á hátíðum
þjóðarinnar. I guðsþjónustunni
væntu menn og skynjuðu sérstak-
lega nálægð eða opinberun Guðs,
er því mjög líklegt, að hugtök og
hugsun guðsþjónustunnar móti
tjáningu manna á guðsopinberun í
sögulegum atburðum, eins og
Sínaíatburðunum, hvernig svo sem
þeir hafa raunverulega átt sér
stað.
Um einhæfa skýringu á mikil-
vægum þáttum hugmyndasögunn-
ar skal drepið á skýringu umrædds
rits á upphafi og forsögu hinnar
ísraelsku eingyðistrúarl Ljóst má
vera, að hér er ekki um smáatriði
að ræða, þar sem í raun er fjallað
um bakgrunn Gyðingdóms og
kristinnar trúar. í kaflanum
„Jahve, færir út kvíarnar" (sjá bls.
36) er því í stuttu máli slegið föstu
að Jahve sá Drottinn og Guð, sem
Móse boðaði hafi verið þjóðarguð
Midíaníta, en það var þjóðflokkur,
er Móse tengdist eftir að hann
flýði Egyptaland samkvæmt því,
sem segir í 2. Mósebók 2. kap.
Þessi skýring kemur ekki á
óvart, hún var sett fram á mjög
sannfærandi hátt um síðastliðin
aldamót (sbr. K. Budde: Religion
of Israel to the Exile, 1899), en
síðar hafa margir fræðimenn orðið
til að draga hana í efa (t.d. John
Bright, Roland De Vaux og F.C.
Fensham). Á síðari árum hallast
margir að því, að rætur Jahve-
trúarinnar sé að finna hjá ætt-
feðrum Móse sjálfs, en ekki hjá
þjóöflokkum, er hann hafi síðar
komizt í kynni við.
í raun verður ef til vill að segja,
að hér sé fjallað um það fornan
tíma á grundvelli svo takmarkaðra
heimilda, að ekkert verði fullyrt
með fræðilegri nákvæmni. í það
minnsta verður að telja skýringar
og fullyröingar á borð við þær, er
höfundur leyfir sér í umræddum
kafla næsta gagnrýni verðar.
smáauglýsingar — smáauglýsingar — smáauglýsingar — smáauglýsingar
í~7íúsnæði~;
f / boóí ?
r * ..a...-o../i—A_.ot....J
3ja herbergja
íbúö til leigu í gamla bænum.
Tilboö sendist Morgunblaöinu
merkt: „Hverfisgata — 7747".
Húsgagnaáklæði
á vönduö húsgögn. Falleg níö-
sterk og auövelt aö ná úr
blettum. Mjög gott verð.
Póstsendum.
Opiö frá kl. 1—6. B.G. áklaeöi,
Mávahlíö 39, sími 10644 á
kvöldin.
Munið sérverzlunina
með ódýran fatnað.
Verðlistinn, Laugarnesvegi 82,
S. 31330.
Keflavík — Njarðvík
Höfum kaupendur aö nýlegum
3ja herb. íbúöum. Einnig
kaupanda að 4ra herb. íbúð
helst í tvíbýli.
Eignamiölun Suöurnesja,
Hafnargötu 57, Keflavík, sími .
3868.
Myntir og peningaseðlar
til sölu. Pantanaeyöublöö og
myndskýringar eru á sölulista.
Möntstuen, Studiestræde 47,
1455 Kebenhavn K, Danmark.
Föstud. 1/9. kl. 20
Fjallabaktvagur, Krókur,
Hvannagit, Emstrur, Mælifells-
sandur, Hólmsárlón, Laufaleitir
o.m.fl. Fararstj. Þorleifur Guö-
mundsson. Farseölar á skrifst.
Lækjarg. 6a, sími 14606.
Útivist.
il
Föstud. 1.9.
Aðalbláberjafarð til Húsavíkur.
Berjatínsla, landskoöun, Svefn-
ÚTIVISTARFERÐIR
pokapláss. Fararstj. Sólveig
Kristjánsdóttir'. Farseölar á
skrifst. Lækjarg. 6a sími 14606.
Útivist.
Hjálpræðisherinn
Fimmtudag bæn kl. 20.00.
Almenn samkoma kl. 20.30. Allir
velkomnir.
Grensáskirkja
Almenn samkoma verður í
safnaöarheimilinu í kvöld kl.
20.30. Ungt fólk meö hlutverk
aöstoöar. Allir hjartanlega
velkomnir.
Halldór S. Gröndal.
Frá Happdrætti Kvenfé-
lags Hríseyjar
Nr. 1 Ferðavinnlngur á kr. 70
þús. Nr. 1668. Vinningar nr.
2—10 Vöruúttekt fyrir 20 þús.
Nr. 2277 — 980 — 2069 —
2292 — 2151 — 781 — 1095
— 1558 — 218.
Aðalsafnaðarfundur
Hafnarfjarðarsóknar veröur
haldinn í Góötemplarahúsinu
sunnudaginn 3. september kl.
3.30. Dagskrá: Venjuleg aöal-
fundarstörf, kaffidrykkja.
Sóknarnefnd.
Fíladelfía
Almenn samkoma í kvöld kl.
20.30. Æskufólk talar og
syngur. Samkomustjóri Guöni
Einarsson.
Nýtt líf
Vakningasamkoma í kvöld kl.
20.30 aö Hamraborg 11. Mikill
söngur, beöiö fyrir sjúkum. Allir
velkomnir.
Föstudagur 1. sept. kl.
20.00
1. Landmannalaugar — Eldgjá
(gist í húsi)
2. Hveravellir — Kerlingarfjöll
(gist í húsi)
3. Veiðivötn — Jökulheimar.
Gengiö á Kerlingar í Vatnajöklí
o.fl. Áhugaverð ferð. (gist í húsi)
Fararstjórl Ari T. Guömunds-
son.
Laugardagur 2. sept. kl.
08.00
Þórsmörk. (Gist í húsi).