Morgunblaðið - 07.09.1978, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR, 7. SEPTEMBER 1978
23
Sveinbjörn Rafnsson, fil. dr.:
Fáein orð um íslenzka f orn-
leifafræði og stöðu hennar
Greinar Margrétar Hermanns-
dóttur um stöðu íslenskrar forn-
leifafræði (Þjv. 22/6, Mbl. 23/6 og
Þjv. 19/7 s.l.) hafa vakið talsverða
athygli enda er áhugi á þessari
grein mikill hjá alþýðu manna á
Islandi. Greinar Árna Björnssonar
hafa síðan fært umræðuna inn á
svið þjoðfræða meira en grein
Margrétar gaf* tilefni til. Eftir
skrif Margrétar er alveg ljóst þeim
sem fylgst hafa með málum að
vinnubrögð stjórnar Þjóðhátíðar-
sjóðs hafa ekki verið upp á marga
fiska við úthlutun úr sjóðnum og
íslensk fornleifafræði fengið þar
eftirminnilega á baukinn.
Eins og fram hefur komið í
skrifum þjóðfræðinga (Ingu Dóru
Björnsdóttur og Ágústs Georgs-
sonar) vegna „prófhroka“-upp-
hlaups Árna Björnssonar verður
að taka tillit til háskólamenntunar
þegar rætt er um ákveðin verkefni
og ákveðna einstaklinga í tiltek-
inni fræðigrein. Skjóta má því inn
að enginn minnist á prófhroka
þegar krafist er tilskilinna profa
til að fólk geti starfað sem
trésmiðir, læknar, bakarar, prest-
ar o. s. frv. En hér er komið að
‘ ákveðnum kjarna þess máls sem
Margrét hefur flutt: gerðir Þjóð-
hátíðarsjóðs bera vott um full-
komna lítilsvirðingu á menntun og
st-arfsreynslu.
Hlutur þjóðminjavarðar í þessu
máli er einkennilegur hvort sem
hann hefur haft undir höndum
gögn um verkefni Margrétar
Hermannsdóttur eða ekki. Um-
sögn hans um umsókn Vestmanna-
eyjabæjar og Margrétar til Þjóð-
hátíðarsjóðs er hvorki sæmandi
embættismanni né vísindamanni.
Því miður er þetta ekki í fyrsta
skipti sem þjóðminjavörður talar
af lítilsvirðingu um íslenska forn-
leifafræðinga og störf þeirra.
Árið 1971 hófust fornleifarann-
sóknir í Reykjavík. Voru þær
rannsóknir gerðar undir yfirstjórn
útlendinga að áeggjan þjóðminja-
varðar. Féllu í þessu sambandi þau
orð þjóðminjavarðar að ekki gætu
íslenskir fornleifafræðingar fram-
kvæmt svo flókna rannsókn. Mun
Reykjavíkurborg hafa ráðið út-
lendingana í góðri trú á yfirlýsing-
ar þjóðminjavarðar og með fyrir-
greiðslu hans og greitt þeim kaup
eftir erlendum launatöxtum. Is-
lenskir fornleifafræðingar
(þ.e.sem hafa fornleifafræði sem
aðalgrein í fil.-kand.-prófi eða
meira) voru þá reyndar ekki á
hverju strái. Þjóðminjaverði var
þó kunnugt um að vorið 1968 lauk
ég fil.-kand.-prófi með fornleifa-
fræði sem aðalgrein. Vissi hann
einnig að ég bætti við nám mitt í
fornleifafræði með sérstöku tilliti
til fornleifafræði miðalda en það
hentar vitanlega vel íslenskum
aðstæðum. Hafði ég þá einnig í
hyggju að halda enn áfram námi
í fornleifafræði og ljúka doktors-
gráðu í þeirri grein en þar sem
áhugi á vel menntuðum íslenskum
fornleifafræðingum virtist ekki
mikill í Þjóðminjasafni sneri ég
mér að öðru. Nú eftir á blasir það
við að málsmeðferð þjóðminja-
varðar hefur ekki orðið þróun
íslenskrar fornleifafræði til fram-
dráttar. Fornleifafræði á íslandi
hlýtur öðrum þræði að vera
þjóðleg fræðigrein, þess vegna eiga
fornleifarannsóknir á íslandi að
lúta stjórn Islendinga. Þetta er
eitt af mörgum atriðum sem
skýrir þá kreppu sem íslensk
fornleifafræði er nú stödd í.
Mér þykir rétt að benda á að nú
starfar ekki sérmenntaður forn-
leifafræðingur við Þjóðminjasafn
utan þjóðminjavarðar sjálfs. Ekki
hefur verið nein staða handa
fornleifafræðingi sem stunda ætti
eingöngu fornleifarannsóknir og
fornleifavörslu og sinna þeim
málum einvörðungu. Slíkt er þó
mikil nauðsyn og hefur verið það
um árabil. Er nú svo komið að
augljóst er að hér er a.m.k. 3—4
manna verk sem sinnt er að
óverulegu leyti. Aftur og aftur
heyrist í fjölmiðlum um fornleifa-
fundi, beina, vopna og bygginga
víða um landið sem Þjóðminjasafn
sinnir ekki heldur lætur sér nægja
að láta í ljós einhverja kjánalega
afsökun eða jafnvel útúrsnúning.
Hættuleg er sú braut sem farin
hefur verið að hálflært og með öllu
ólært fólk í fornleifafræði hefur
verið látið annast fornleifarann-
sóknir og jafnvel hlotið hvatningu
til þess að ganga í skrokk á
íslenskum fornleifum. Á sama
tíma er það ekki einu sinni orðað
við þá sem kunnáttu og þekkingu
hafa að taka að sér rannsóknir
fornleifa á Islandi. Rannsóknir eru
hafnar hér og þar án þess að haft
sé ákveðið markmið eða leitað sé
svara við ákveðnum vandamálum
á sama tíma og fornleifum sem
liggja undir skemmdum er ekki
sinnt.
Nú frétti ég af skrifi Árna
Björnssonar um þessi mál (Þjv. 4.
ágúst s.l,) að Þjóðminjalögin séu
nú í endurskoðun. Væntanlega er
það tínt til svars á gagnrýni
Margrétar Hermannsdóttur á nú-
gildandi lög sem eru frá 1969 en
hvað varðar fornminjavörslu og
SAS auglýsir nú í iillum skandí-
navísku blöðunum ný fargjiild á
leiðinni milli Norðurlanda og
New York. sem eru mun lægri en
fyrri fargjöld félagsins eða 1985
krónur danskar, eða innan við
100 þúsund krónur íslenzkar
miðað við gamla gengið.
Morgunblaðið sneri sér til
Sigurðar Helgasonar, forstjóra
Flugleiða, og spurði hann hvaða
fargjöld væru hér á ferðinni og
hvort Flugleiðir byðu upp á
samsvarandi fargjöld. Sigurður
sagði, að það sem hér væri um að
ræðsa væru fargjöld bandaríska
North-West flugfélagsins, sem
fengið hefði heimild tií áætlunar-
flugs til Norðurlanda á þessum
lágu fargjöldum og SAS hefði
komið í kjölfarið og tekið þau upp.
Hins vegar hefði North-West
félagið verið lamað af verkföllum
í sumar og þannig misst af
háannatímanum, svo að nú væri
afráðið að félagið hæfi ekki
áætlunarflug til Norðurlanda fyrr
en næsta vor. Varðgndi fargjöld
Loftleiða á þessari flugleið sagði
Sigurður að þau yrðu hin sömu og
hjá SAS hver svo sem SAS-far-
gjöldin væru hverju sinni.
EFÞAÐERFRETT-
NÆMTÞÁERÞAÐÍ
MORGUNBLAÐLNU
10
AUGLYSINGA-
SÍMINN ER:
22480
vernd eru þau nær óbreytt gömlu
lögin frá 1907. Ég tek heilshugar
undir gagnrýni Margrétar á lögin
frá 1969, þau voru úrelt áður en
þau voru sett og kemur fram í
þeim furðulegt hugsunarleysi
gagnvart fornminjum þessa lands.
Ekkert mið virðist vera tekið af
lögum um fornminjavernd og
friðun í nágrannalöndunum. Eng-
in ákvæði um allsherjarfriðun
fornleifa á íslandi eru í lögunum.
Hjakkað er í fari fornrar lénslög-
gjafar um þinglýsingu kvaða í lönd
manna þegar um friðun er að ræða
og þar sem lögin komast næst
nútímanum í þessum efnum er það
í ákvæðum um einhverskonar
„menntað einveldi": „Fornleifar,
sem þjóðminjavörður telur ástæðu
til að friða, skulu skráðar á
fornminjaskrá." Önnur eins forn-
aldarlöggjöf er ekki sæmandi
lýðveldinu. Ef Þjóðminjalögin eiga
að rísa undir nafni verður að
breyta þeim.
Oft hef ég á árunum eftir að ég
kom heim frá námi erlendis (frá
1974) fært það í tal við kunningja
mína og stéttarbræður, þ.á m.
þjóðminjavörð, að hér á landi
verði umsvifalaust að hefja forn-
minjaskráníngu. Umfangsmikil
fornminjaskráning fer fram í
öllum nágrannalöndum okkar, þar
eru fornminjar skráðar á kort í
stórum mælikvarða eftir stað-
könnun, loftmyndum og mæling-
um, fornminjum lýst og reynt að
gera grein fyrir því sem sýnilegt
er á yfirborði jarðar. Mikill
árangur hefur orðið af þessari
skráningu sem er í tengslum við
friðun fornminjanna en varpar að
sjalfsögðu nýju ljósi á sögu ög
fortíð landsbyggðarinnar. Hér á
landi hefur fornminjaskráning í
tengslum við friðun verið lítil eftir
daga Brynjúlfs Jónssonar frá
Minna-Núpi. Bar ég upp fyrir-
spurn um þetta mál á aðalfundi í
Fornleifafélaginu 1974 (sbr. Árbók
Fornleifafél. 1975, bls. 153). Nú er
svo komið að vinda verður bráðan
bug að því að fornminjaskraning
hefjist og það myndarlega, því að
Islendingar eru hér áratugum á
eftir nágrannaþjóðunum. Vitan-
lega verður að taka mið af reynslu
annarra þjóða í þessu efni, fyrir-
hyggjuleysi og klastur vankunn-
andi manna getur orðið til tjóns og
þegar skaðinn kemur á daginn
hittir prófhrokageipið hrópend-
urna aftur.
Mér þykir rétt að drepa á
röksemdafærslu sem ég hef heyrt
um einhvers konar forgangsröðun
í söfnun og rannsókn menningar-
minja þjóðarinnar. Hugmyndir
um forgangsröðun í þessum efnum
lýsa þó helst vanþekkingu mál-
svara sinna. Röksemdáfærslan
gengur út á það að ekki þurfi
mikið að huga að jarðföstum
fornminjum þjóðarinnar, þær hafi
geymst í jörðu um aldir og muni
ekki saka þótt þær liggi lengur.
Öðru máli gegnir um fræðin á
vörum þjóðarinnar, verkkunnáttu
hennar og forn uppistandandi
híbýli: fræðin týnist, verkhættir
hverfi og hús hrörni og því sé ekki
seinna vænna að safna og viðhalda
þessum htutum. Þegar þessi rök-
semdafærsla er skoðuð sést glöggt
hve grunnhyggnisleg hún er.
Jarðfastar fornminjar þjóðarinnar
hafa ekki legið óhrærðar. Ég vil
leyfa mér að halda því fram að
þeim hafi verið eytt jafnvel
hundruðum saman hér á landi á
þessari öld. Og að þeirri eyðingu
haldi áfram. Hver er ástæðan til
þess? Hún er að sumu leyti hin
sama og sú sem veldur því að forn
fræði týnast, verkhættir hverfa og
að gömul hús eru rifin. Ljár og
reka eru ekki lengur aðaljarð-
vinnslutækin, í stað þeirra eru
komin tæki eins og dráttarvélar,
margra tonna jarðýtur og skurð-
gröfur sem engu eira, ekki frekar
fornleifum en landslagi og nátt-
úrufari. Túnasléttun og jarðyrkju-
framkvæmdir ýmis konar með
stórvirkum tækjum er mikill
bölvaldur íslenskra fornleifa.
Eyðileggingin er ofan í kaupið
sjaldnast af ráðnum hug, oftast
eru það smáblettir í löndum
manna sem fornleifarnar standa á
og ekkert munar um að láta þá í
friði ef einhver minnti á þá. Fólk
hefði þá meira að segja ánægju af
þessum blettum. Röksemdafærsl-
an um að fornleifarnar megi eiga
sig eða sé ekki eins hætt og öðrum
minjum þjóðarinnar er geigvæn-
legur bjánaskapur. Auðvitað ber
að vernda þær og rannsaka ekki
síður en aðrar minjar.
Sem endahnút á þetta greinar-
korn mitt vil ég leggja fram
nokkrar hugmyndir til umræðu og
ihugunar um framtíð íslenskrar
fornleifafræði og fornminjavörslu.
I Þjóðminjasafni starfa nú deildir
og stofnanir sem sinna afmörkuð-
um fræðasviðum, Eðlilegt væri að
stofnuð yrði sérStök fornminja-
stofnun eða deild sem sinnti
fornminjaskráningu og vernd.
Nauðsynlegt er þó að slík stofnun
sé meira en frumstæð söfnunar-
stofnun, túlkun og rannsókn forn-
leifa verður einnig að vera þar á
dagskrá með útgáfu greina og
rannsóknaritgerða til þess að
koma til mótS við lifandi áhuga
fólksins í landihu á fortíð sinni og
minjum. ‘ •
Alþingi, ráðheruar og ráðuneyti
verða að skiljá.,áð ,það er þörf og
krafa fólksins í íáfndinu að minjum
um forfeðurna og sögu þjóðarinn-
ar sé sinnt, þser «séu varðveittar,
rannsakaðar og niðurstöður rann-
sókna gefnar út, Hér er um að
ræða þátt í íslensku sjálfstæði og
þjóðlegri reisn sem getur orðið til
mikils góðs bæði vísindalega og
uppeldislega. Skilningur og áhugi
á sögu lands og þjóðar er nútíma
íslendingum ekki aðeins ánægja
heldur einnig þörf.
Reykjavik, 23. ágúst 1978
SAS lækkar fargjöld sín
og Loftleiðir sömuleiðis
ndurnýjun
Endurnýjun
Láttu ekki óendurnýjaðan
mióa þinn glata vinnings-
möguleikum þínum.
Þaö hefur hent of marga.
Endurnýjaöu strax í dag.
Viö drögum 12. sept.
10.008
36
1.000.000-
500.000,-
100.000,-
50.000,-
15.000-
75.000,-
10.044
18.000.000-
9.000.000-
32.400.000-
S3.750.000,-
134.595.000,-
227.745.000-
2.700.000 -
230.445.000,-
HAPPDRÆTTI HÁSKÓLA ÍSLANDS
Hæsta vinni ngshlutfall í heimi!