Morgunblaðið - 08.10.1978, Síða 30

62
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 8. OKTÓBER 1978 "
Rithöfundur er hluti af
sköpunarverkinu öfí minnir í
flestu tilliti á mann. Þegar best
lætur er hann jafnvel tveir
menn. Annar mannsparturinn
getur verið hagsýnn, drífandi,
fær um að takast á við vanda-
mál líðndi stundar, eða reynir
að minnsta kosti. Hinn partur-
inn er sá sem skrifar bækur.
Báðir partar eru nauðsynlegir.
Rithöfundur, sem aðeins fæst
við ritstörf sín, heldur ekki lengi
á penna, a.m.k. semur hann ekki
skáldsögur. Verk hans verða
fljótlega lífsfirrt, bækur fæddar
í innilokun og með innilokunar-
keim.
Vegna þessa tvískinnungs og
af fleiri ástæðum er rit-
höfundurinn alltaf einhvern
veginn hjáróma. Það er hans
hlutskipti. Bassafiðluna skortir
sjálfsaga, flautuna viljaþrek,
sembalóið er í þunglyndiskasti,
gítarinn þreyttur og geðiilur.
Ekki er það ætlun mín að
aumka þessa veru, sem ég er að
lýsa, né strjúka henni öfugt.
Tilgangur minn er — og um það
er ég fær — að vekja með henni
óþægilegar tilfinningar.
Fyrirsögn þessa erindis, sem
ég sjálf hef valið, er ósönn. Sé
gengið að því vísu, að orðiö
„atvinna" feli í sér fullkomna
kunnáttu, einhvers konar
meistarabréf, þá er enginn
atvinnurithöfundur tii. Og á
ekki að vera til. Það eru aðeins
byrjendur eða rustar, sem álíta
ritstörf skemmtilegt dútl,
dægrastyttingu, sem sé auðlærð
og auðveld viðfangs. Fávís
maður heldur það greiða leið til
frægðar og jafnvel fjár. Það er
rangt til getið, aðeins hag-
yrðingur heldur sig vera skáld,
eins og Tito Colliander segir.
Ritstörf eru erfið og þeim er
eiginlegt að verða erfiðari við
hverja bók. Hvert verkefni
krefst alltaf nýrrar byrjunar,
hverjum sigri og hverjum ósigri
f.vlgir enn hatrammari barátta
og takmarkinu verður aldrei
náð. Lögin um líf og dauða sjá
til þess.
Asteytingarsteinar er vægt til
orða tekið og ósatt líka. Rit-
höfundur er aila ævi að klífa
upp í móti, klifur er verkefni
hans. Víst er sú leið grýtt, en á
þeim steinum steytir sjaldan
fótur, þeir eru ekki einu sinni
LEVA Joenpelto er ein af kunnustu núlifandi rithöfundum
Finna. Ein bók hefur vcrið þýdd eftir hana ú íslensku, Mærin
gengur á vatninu. Von er til þess, að ein af nýrri bókum hennar
— Vetaa kaikista ovista (Dragsúgur í dyrum) komi hér út á
næsta ári.
Eeva Joenpelto kom til íslands siastliðið vor og hélt þá
meðfylgjandi fyrirlestur í Norrama húsinu.
svo vinsamlegir. Virkilegt ill-
grýti er það sem er hált. Ög það
er.þakið hinum fegursta, i!m-
andi mosagróðri, það er sann-
kallað teppi af líkingum. Það
freistar. Stígðu hérna, þá
kemstu betur áfram. Komdu
hingað, héðan liggur leiðin beint
upp. Aðeins eitt skref, vertu
ekki að leggja of hart að þér.
Þannig hvísla þessir steinar.
Rithöfundurinn er heimskur eða
trúgjarn, flæktur í net lífsgæða-
kapphlaupsins, eða bara latur,
ef hann hlýðir þessum röddum.
Þessir fallegu, ginnandi steinar
eru valtir, þeir renna af stað,
kannski ekki alveg strax, en fyrr
en varir. Þeir velta niður
brekkuna og draga rithöfundinn
með sér. Þetta endar með
svokallaðri magalendiúgu,
stundum alveg niðrí á jafn-
sléttu. Víst hefði það" litið
skömminni skár út að hnjóta
um stein, eins og það getur
stundum sýnst hetjulegt að
berja höfði við stein, þótt til
lítils sé. Að skrika fótur og
renna er ljótt, af því að orsökin
til þess er óhreinleg. Nokkur
líkn er í því, að oft gerir
rithöfundurinn sér ekki sjálfur
grein fyrir því hvað skeð hefur,
heldur bara áfram einræðum
sínum og bölvar lesendum og
gagnrýnendum fyrir harðneskj-
una.
Þegar ég nú er búin að tæta
sundur fyrirsögnina, ætla ég
bara einfaldlega að lýsa þeim
hinrunum, sem ég sé á vegi
rithöfundarins. Og það er beSt
að upplýsa það strax, að ég hef
engin ný sannindi fram að færa,
heldur aðeins þau gömlu sann-
indi, sem ævinlega gieymast.
Rithöfundur verður að sætta
sig við að alvarleg ritstörf eru
erfiðisvinna. Til þess að koma
einhverju umtalsverðu í verk,
verður rithöfundurinn að hafna
öllu því sem trufiar og hindrar
ritstörf hans. Hann verður að
velja og hafna. Hann þarf einnig
að gera sér ljóst, að hann er
stöðugt að skrifa sig í mola.
Hver bók tekur eitthvað af
honum sjálfum. Þegar aldurinn
færist yfir hann, er trúlega
ekkert annað eftir af honum en
innantóm, marklaus skurn.
Spurningin er hversu miklu
hann sé reiðubúinn að fórna.
Samband rithöfundar við rit-
störf verður að vera eins og
samband manns við guð sinn.
Önnur sambönd má hann ekki
hafa.
Með þessu er raunar allt sagt.
En ég held 'áfram, þótt ‘ég eigi á
hættu að endurtaka mig og
nefna dæmi, sem auðvitað eru
leiðinleg.
Fyrir nokkrum vikum sat ég
og las ritgerð mikilsmetins
stjórnmálamanns frá árinu
1921. Þar var sagt að þrennt
væri það sem stæði í vegi fyrir
öllum framförum: oflæti, ólæsi
og mútuþægni. Stjórnmála-
maður þessi var V.I. Lenín.
Vitanlega hafði hann ekki rit-
höfunda í huga, þegar hann
skrifaði þessi orð, en í oflæti,
ólæsi og mútuþægni eru faldar
allar hindranir á framfarabraut
okkar, þar með taldir ásteyt-
ingarsteinar og hálagrjót.
Hvað er það annað en oflæti,
að rithöfundar virðast í sívax-
andi mæli vanmeta lesendur
sína? Æ fleiri rithöfundar
einfalda og útþynna málfar sitt,
eins og þeir óttist að lesandinn
geti ekki fylgst með þræðinum,
heldur sé að leggja af stað tii
ísskápsins eða sjónvarpsins. Eða
þegar rithöfundurinn útskýrir
baki brotnu, í stað þess að unna
lesandanum öðru hvoru þeirrar
ánægju, að gera sjálfur sínar
uppgötvanir. Önnur tegund
fyrirlitningar á lesandanum er
sú, að láta frá sér fara óskiljan-
legar setningar. Skiljið eða
skiljið ekki, það er ég í öllu mínu
veldi, sem hef skrifað það.
Hamingjan sanna, það er ekki
gróðavænlegt, að bjóða lesend-
um skýrt hugsað, vel útfært
umhugsunarefni. En rit-
höfundurinn verður að halda
tunguna í heiðri, þótt ekki sé
annað. Það er líka oflæti að
setja á blað alls kyns óvalið, oft
mjög sjálfhverft efni, eins og
það kemur fyrir. Það er að
skrifa til þess að sýna afköstin.
Lélegur texti streymir eins og
skrúfað sé frá krana.
Þegar rithöfundur hefur lengi
fengist við ritstörf, getur honum
farið að finnast, að lífið sé
eintómar bókmenntir. Það er
ekki rétt. Flest fólk, ég endur-
tek: flest fólk hvar sem er, ég
endurtek: hvar sem er í heimin-
um, lætur sig bókmenntir litlu
eða engu varða. Það eru ekki
nema allra áhugasömustu bók-
menntavinir, sem veita því
athygli, hverja gagnrýni
bækurnar okkar fá. Það er því
óþarfi, að stæra sig þótt byrlega
blási. Ef sæluvíman stendur
lengur en 15 mínútur, má
rithöfundurinn gá að sér. Ekk-
ert verk er svo gott, að það gæti
ekki verið betr#. Skikkju
snillingsins þola ehgar herðar
að bera. Best að hrista hana af
sér, ef maöur ætlar sér lengra.
En hvað þá þegar rithöfundur
fær slæma gagnrýni? Hann
veltir sér upp úr sjálfsvorkunn,
allur heimurinn veitist að hon-
um, að honum finnst. Þetta er
einnig oflæti, eins og værukærð,
kvörtunarsemi, og öfund. Lélegt
er lélegt og batnar ekki við
útskýringar. Og eins og Naipaul
segir: Maðurinn er metinn þegar
hann liggur flatur, ekki þegar
hann stendur uppréttur. Ef
gagnrýnandanum hefur greini-
lega skjátlast, verður óraunhæf
gagnrýni honum sjálfum byrði
er tímar líða. Rithöfundinum er
hollara að snúa sér að því að
semja nýja bók heldur en t.d. að
fara að skrifa gagnrýnandanum
bréf.
Fyrir kemur, að rithöfundur
finnur upp á að sækjast eftir að
komast til áhrifa. F'lest getur
honum dottið í hug. Þegar
rithöfundur fer að gangast upp í
hinum og þessum málefnum,
sem út af fyrir sig geta verið
virðingarverð, þá er það sjaidan
til mikils. Oftast verður hann að
athlægi. Og komist hann til
valda, sem til allrar hamingju
fyrir þjóðfélagið kemur ekki oft
fyrir, er hann í bráðri hættu
sem rithöfundur. Á ginningar-
steini valdafíknarinnr vex ekki
neitt. Áhrifamáttur rit-
höfundarins verður að vera í
ritum hans. Sækist hann eftir
honum á öðrum sviðum, glatast
hann úr bókum hans. Hann
verður því að velja á milli.
Það mætti tala um oflæti
rithöfundarins í klukkutím? eða
jafnvel annan til. En ólæsi —
trúlega er rithöfundur þó a.m.k.
læs? Oftast er það, en honum er
ekki nóg að kunna stafrófið.
Hann þarf að kunna nákvæman,
skilgreinandi, gagnrýninn og
skapandi lestur. Ef hann finnur
ekki ný atriði og finnst ekki að
hann hafi verið í strangri en
góðri kennslustund í hvert
skipti, sem hann les sama gamla
Tsehov, William Faulkner eða
greinagóð gömul skjöl, þá kann
hann ekki að lesa. Sorglega
mörgum efnilegum rithöfundi
hefur skrikað fótur á þessum
stað, eða staðið þar fastur.
Hann nennir ekki að læra
nákvæman lestur, hann hirðir
ekki um að lifa sig inn í lesefnið.
Þegar best lætur er lestur
fjölbreytileg hugsun. Það er
einmitt það, sem rithöfundur
verður að ástunda. Og kunni
hann ekki að lesa, er hann ekki'
fær um að viða að sér efni. Ólæs
rithöfundur getur ekki tekist á
við léttvægasta efni, hann nær
ekki tökum á því. Hafi hann
ekki annað í mal sínum en æsku
og þá þekkingu og visku, sem
honum hefur fallið í skaut, þá
duga þau fararefni skammt. Það
tekur að síga á ógæfuhliðina
eftir nokkrar bækur.
Rithöfundurinn verður að
ganga stöðugt á brattann, læra,
mennta sig, setja markið hátt en
þekkja takmörk sín. Sé hann
virkilega læs, hefur hann úr svo
miklum efniviði að moða, að
hann örvæntir yfir því að geta
ekki tileinkað sér hann allan,
unnið úr efninu, skipað því
niður, og að lokum skrifað um
það. Læsan rithöfund þrýtur
aldrei efni, ekki ef hann að auki,
eins og ég geri ráð fyrir, er
ennþá nokkurn veginn þátttak-
andi í lífinu umhverfis sig. .
Orðið mútuþægni hljómar
illa. Ég nota það hér sem
líkingu, í veikustu merkingu og
til þess að tákna einfaldan
hugarreikning.
I Finnlandi á þjóðfélagsleg
raunsæisstefna sér sterkar og
náttúrlegar rætur. Seinna kom
til sögunnar nýmillerismi, og af
þessum tveimur stefnum spratt
upp tískustefna. Hún hefur enst
lengi og vel, og tryggt lof og
hrós — og auðvitað fætt af sér
einstaka lífvænlega skáldsögu.
En það er sorgleg staðreynd, að
krampakenndar eftirlíkingar
mæta manni í hverri einustu
ritkeppni, sem til er efnt, eins og
þessi sé hin eina rétta aðferð til
að nálgast hvaða efni sem er.
Það er mútuþægni, eða í það
minnsta mútuvon. Þeir sem
gerast sekir um þetta, eru oft
fáfróðir, þekkja varla nokkra
aðra tegund bókmennta, en það
er hvorki afsökun né dregur úr
hættunni fyrir bókmenntirnar.
Því að hvað tekur við, þegar að
því kemur, sem nú er raunar
þegar orðið, að lesandinn kann
fyrirfram utan að allt drykkju-
rausið og veit að nákvæmar og
ófrumlegar samfaralýsingr
koma eins og eftir taktmæli, ótt
og títt? Fyrir nú utan það, að
þessi tegund bókmennta siglir
oft undir fölsku flaggi: höfundur
segir „allan sannleikann" um
sjálfan sig. Þvílíkt og annað
eins, „sannleikann" getur eng-
inn borið um, en hann er
prýðilegt umbbð og trygging,
allt sem svo ósérhlífinn og
hreinskilinn rithöfundur lætur
sér detta í hug að segja um aðra,
er auðvitað satt! Þeim byrjend-
um ér vorkunn, sem lagt hafa út
á þessa braut. Tískustefnan
lýtur sínum lögmálum, á morg-
un er hún orðin leiðingleg,
einkum er hún þreytandi ef
tískurithöfundur er að auki
oflátungur. Rithöfundurinn ætti
að byrja að feta sig upp á við á
ný, ef hann megnar það lengur.
Þegar manni skrikar fótur,
óhreinkast maður svo á sál sem
á líkama.