Morgunblaðið - 12.04.1979, Side 26

74
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 12. APRÍL 1979
„Nú er nóg komið,” sögðu brezku blöðin...
PASKA
RASIN
Ilitler skýrði aldrei Mussolini frá fyrirætlunum sínum
fyrr en þær voru orðnar að veruleika og brá ekki út af
þeirri venju þegar hann innlimaði Bæheim og Mæri 15.
marz 1939. Mussolini fylltist öfundsýki og heift og ákvað
að fara að dæmi Hitlers og framkvæma áform um að
hertaka Albaniu. Hann vildi ekki vera minni maður en
Hitler: hann vildi leggja áherzlu á hagsmuni ítala austan
Adríahafs og hafa taumhald á Hitler til þess að geta
leikið hlutverk sáttasemjara í Evrópu. En Mussolini var
„fangi stefnu sinnar“ og „því meir sem hann reyndi að
líkja eftir Foringjanum, því háðari honum varð hann.“
eftir GUÐMUND
HALLDORSSON
Mussolini og tengdasonur hans,
utanríkisráðherran Galeazzo Ci-
ano greifi, höfðu ráðgert innlimun
Albaníu síðan í júní 1938 „um leið
og aðstæður leyfðu." Innrás í
Albaníu var sérstakt hugðarefni
Cianos sem átti frumkvæðið að
undirbúningi hennar og tilraunum
til að treysta tengsl Itala við
Júgóslava og Ungverja, allt til
þess að vega upp á móti útþenslu
Þjóðverja. Öxulsamningurinn frá
1936, sem bandalag ítala og Þjóð-
verja grundvallaðist á, byggðist á
þeim skilningi, sem Hitler ýtti
undir, að Þýzkaland þendist út í
Mið- og Austur Evrópu, en Italía á
Miðjarðarhafi. Mussolini taldi
víst, þar til það var orðið um
seinan, að samningar, sem Italir
gerðu við Austurríkismenn og
Ungverja, og samningur, sem Ital-
ir gerðu seinna við Júgóslava,
gætu myndað mótvægi gegn út-
þenslustefnu Þjóðverja.
Mussolini hafði gert Öxulsamn-
inginn við Hitler vegna deilumála
Itala og Vesturveldanna út af
stríðinu í Eþíópíu og þar sem hann
taldi að borgarastríð á Spáni væri
prófsteinn baráttunnar gegn
kommúnistum. Stofnun bandalags
Öxulveldanna varð þó til þess að
Hitler gat verið öruggur um af-
stöðu Mussolinis og samskipti
ítala við Breta og Frakka hríð-
versnuðu vegna íhlutunar Itala á
Spáni og vopnaskaks þeirra á
Miðjarðarhafi, þar sem þeir gerðu
sífellt kröfur til aukinna áhrifa.
Þótt deilan sem hófst um Aust-
urríki í janúar 1938 kæmi ítölum í
opna skjöldu, hreyfði Mussolini
engum mótbárum gegn innrás
Þjóðverja í landið í marz. Innlim-
un Austurríkis varð þó til þess að
ítalir sáu fram á vaxandi þrýsting
Þjóðverja á landamærunum, og
töldu að þeir ættu ekki annarra
kosta völ en að sýna Vesturveldun-
um fullan fjandskap. Þó taldi
Mussolini að hann gæti miðlað
málum milli Þjóðverja og Vestur-
veldanna í deilunni út af Tékkó-
slóvakíu, sem leiddi til samnings-
ins i Múnchen í september.
Ráðstefnan í Múnchen treysti að
dómi Mussolinis það hlutverk Itala
að varðveita valdajafnvægi í
Evrópu, en raunar stórefldi ráð-
stefnan áhrifamátt Þjóðverja og
leiddi í ljós að Bretar og Frakkar
voru ekki líklegir til að hefta
frekari framrás Þjóðverja. Kröfur
Mussolinis til franskra yfirráða-
svæða — Túnis, Djibouti, Nizza,
Savoy og Korsíku — og tilraunir
hans til að róa undir arabíska
þjóðernishyggju á kostnað Breta
urðu hins vegar til þess, að hann
fór smátt og smátt að sætta sig við
þá hugmynd, að það væri óumflýj-
anlegt að Italir færu í stríð gegn
Vesturveldunum. Þegar Hitler
bauð Mussolini í hernaðarbanda-
lag eftir ráðstefnuna taldi Musso-
lini að um fátt annað væri að
ræða en að taka boðinu og reyna
með einhwrj' i iór,i að halda aftur
af Þjóðverjum. ar sem Vestur-
veldin virtust ckk vera fús til að
reyna það. En áður en Italir
gengju í formlegt hernaðarbanda-
lág með Þjóðverjum vildu Italir
reyna að fyrirbyggja framrás
Þjóðverja á Balkanskaga og
tryggja hernaðarlega nærveru
Itala þar.
Hjálendan
Athygli Itala beindist því meir
og meir að Albaníu og Júgóslavíu
eftir ráðstefnuna í Múnchen.
Albanía var ítalskt verndarríki
samkvæmt samningnum i Tirana
1926 og varnarsamningi, sem var
gerður einu ári síðar. Sjálfstæði
landsins var ekki annað en nafnið
tómt og innlimun þess yrði nánast
formsatriði. En frá því 1931 hafði
Zog, konungur Albaníu, reynt að
takmarka áhrif Itala í landinu og
verið þeim óþægur ljár í þúfu
þegar þeir voru uppteknir við
styrjöldina í Eþíópíu og borgara-
stríðið á Spáni. Zog hafði upphaf-
lega verið á bandi Júgóslava, sem
studdu hann til valda og höfðu
ágirnzt norðurhluta Albaníu. Kon-
ungurinn taldi hættuminna sjálf-
stæði landsins að treysta á aðstoð
ítala og hallaði sér að þeim, en á
skömmum tíma náðu Italir alger-
um undirtökum í stjórn landsins.
ítalir lánuðu Zog konungi stórfé
til að koma til leiðar ýmsum
umbótum, sem runnu út í sandinn.
Fjölmargir ítalir voru sendir til
landsins, og urðu stöðugt óvin-
Hitler,
Mussolini
og hertaka
Albaníu
sælli. Fjárhagserfiðleikar landsins
jukust. Zog konungur og stjórn
hans urðu stöðugt háðari ítölum,
óvinsældir konungs og stjórnar
jukust að sama skapi og mis-
heppnuð uppreisn var gerð 1935.
Zog reyndi að spyrna við fótum.
Italir hótuðu að hætta fjáraustri
sínum og þá reyndi Zog að vingast
við Júgóslava. Þá var það orðið um
seinan: hann hafði ofurselt landið
Itölum og var orðinn leiksoppur
Mussolinis. Konungur var neyddur
til að setja albanska herinn undir
raunverulegt eftirlit ítala sam-
kvæmt vináttusamningi, sem var
gerður 1936. I marz það ár voru
gerðir samningar um fjármál,
viðskipti og efnahagsmál milli
landanna og Italir fengu raun-
verulegan einkarétt á allri utan-
ríkisverzlun Albana 1938.
Italir héldu áfram peninga-
greiðslum sínum til Zogs um sinn
af því aðstaða þeirra í Albaníu
byggðist á honum, en Mussolini
vildi binda enda á þennan „gaman-
leik.“ Hann sagði konu sinni að
hann hefði þráfaldlega „aðvarað"
Zog konung, en allt komið fyrir
ekki. „Eg vildi hafa Zog konung
fyrir einlægan og traustan banda-
mann svo að Albanía gæti orðið
virki gegn bolsévismanum handan
Adríahafsins," sagði Mussolini. Að
lokum kvaðst Mussolini hafa
fallizt á áform Ciano greifa um
innlimun Albaníu vegna undirferl-
is Zogs konungs, sem þiggur fé frá
Itölum um leið og hann daðrar við
Belgrad og Moskvu."
Sundurlimun
Mussolini hafði meiri ágirnd á
Júgóslavíu. Hann vann að því að
lima landið í sundur „með pólitísk-
um ráðum ef mögulegt væri, með
hervaldi ef tækifæri gæfist" til að
ná fram þeim kröfum sem ítalir
færðu árangurslaust fram í fyrri
heimsstyrjöldinni til Dalmatíu og
annarra hluta landsins. í augum
Mussolinis var Júgóslavía „franskt-
leppríki" til þess ætlað að halda
Itölum í skefjum og „dæmigert
Versala-afkvæmi". Verkfæri hans
til að splundra Júgóslavíu var
Ustase-hreyfing hryðjuverka-
manna undir forystu Ante
Pavelics, sem réðu Alexander kon-
ung af dögum í Marseilles 1934 að
undirlagi hans, og hann reyndi
einnig að nota Króatísku sjálf-
stjórnarhreyfinguna undir forystu
lýðræðissinnans Vladko Maceks.
En Mussolini sá 1937 eftir her-
væðingu Rínarhéraðanna og hæg-
fara upplausn Balkanbandalagsins
að undirróðursstefna hans gegn
Júgóslavíu gat orðið til þess að
stjórn landsins einangraðist og
hallaði sér að Þjóðverjum. Hann
færði því samskiptin við Júgó-
slavíu í eðlilegt horf „í von um að
gera það að ítölsku leppríki og til
þess að Hitler næði ekki tökum á
því.“ Honum tókst að tryggja
þægilega samvinnu í þessu skyni
við hálfgerða fasistastjórn Milan
Stoyadinovics, sem var „þess albú-
inn að leika það hlutverk sem
Mussolini ætlaði honum."
í marz 1937 lagði Stoyadinovic
ótvírætt blessun sína yfir drottn-
unaraðstöðu Itala í Albaníu þegar
Italir og Júgóslavar jjerðu með sér
ítarlegan samning. I framhaldi af
þessari samningagerð fór Ciano
greifi til Tirana í apríl 1937 og við
það tækifæri ítrekaði albanski
utanríkisráðherrann, Libohova,
„órjúfanlega tryggð" Albana við
bandalagið við ítali.
I einni af þremur bokunum, sem
voru undirritaðar en ekki birtar
um leið og viðamikill samningur
ítala og Júgóslava 26. marz 1937,
féllust Italir og Júgóslavar á að
viðhalda óbreyttu ástandi í
Albaniu. Mikilvægi samningsins
fólst þó helzt í þeirri yfirlýsingu
Stoyadinovics við Ciano greifa að
„Öxullinn Róm — Berlín mundi
verja Júgóslavíu gegn kommúnist-
um, en samningurinn við Ítalíu
mundi verja landið gegn Þýzka-
landi."
Síðan lögðu ítalir kapp á að
tryggja liðveizlu Ungverja og
Rúmena með stuðningi Júgóslava
þótt þær umleitanir virtust skipta
litlu máli. Þjóðverjar náðu efna-
hagslegri forystu í Dónárlöndun-
um og á Balkanskaga á árinu 1936
og fyrri forysta Itala í þessum
löndum varð að þjóðsögu með
innlimun Austurríkis og sundur-
limun Tékkóslóvakíu. Þjóðverjar
vildu fyrst og fremst tryggja
hráefni frá þessum löndum, eink-
um Júgóslavíu. Sambúð ítala við
þessar þjóðir varð þó nánari og
sérstaklega varð sambandið við
Júgóslava vinsamlegra 1938
meðan stóð á deilunum um Tékkó-
slóvakíu.
Deilan um Tékkóslóvakíu fyllti
Itali ugg út af ofurmætti Þjóð-
verja gagnvart nágrönnum þeirra,
en vakti jafnframt með þeim vonir
um að þeir gætu fundið leiðir til að
sniðganga Hitler og fara í kring-
um hann.
ítalir ætluðu að veita viðnám á
Balkanskaga. Þegar Ciano fór tl
Albaníu vorið 1938 til að vera
viðstaddur brúðkaup Zogs kon-
ungs og Geraldínu drottningar
gramdist honum að konungurinn
vildi í öllu apa eftir nýjustu tízku
frá Vín og að nýja drottningin
væri óvinveitt ítölum þótt hún
væri ungversk. Honum sárnaði að
fallegustu brúðkaupsgjafirnar
voru frá Hitler. Óþreytandi starf
þýzka sendiherrans í Tirana fór
ekki fram hjá honum. „Við ættum
ekki að gleyma því, að Madjarar
hafa oft verið framverðir þýzkra
áhrifa," sagði Ciano.
Mótvægi
Ciano lagði síðan til í skýrslu til
Mussolinis að ítalir ítrekuðu ítök
sín í Albaníu „hugsanlega þannig
að þau verði óvefengjanleg og
alger." Hann sagði að með þessu
móti mætti mynda mótvægi á