Morgunblaðið - 27.10.1979, Síða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 27. OKTÓBER 1979
Lars Hanson og Karin Molander í „Erotikon“.
túlkun sinni á samspilí
manns og náttúru í Terje
Vigen, lagði Sjöström
grundvöllinn að nýrri og
þróttmikilli tjáningu innan
kvikmyndaformsins. í næstu
mynd sinni, Fjalla-Eyvindi,
hélt hann áfram á sömu
braut.
Klostret i Sendomir, gerð
eftir sögu austurríska rithöf-
undarins Franz Grillparzer,
setur hins vegar hömlur á
þessa umhverfisnotkun
Sjöströms. Myndin gerist öll
innan veggja klaustursins,
sem upphaflega var kastali.
Eigandi kastalans kemst að
því, að eiginkonan hefur verið
honum ótrú, hann myrðir
hana en breytir síðan kastal-
anum í klaustur, svo að hann
megi iðrast til æviloka. Skv.
uppl. um myndina, þegar hún
var frumsýnd, vakti mynda-
takan mikla athygli, sérstak-
lega ýmis næturatriði, sem
þóttu frumlega gerð þá, en
kvikmyndatökumaðurinn var
Henrik Jaenzon. Klostret i
Sendomir og Terje Vigen
voru þær myndir „þögla skól-
ans“, sem mesta frægð hlutu
utan Svíþjóðar á þessu
tímabili.
Körkarlen (1920) var
síðasta myndin og jafnframt
talin sú besta, sem Sjöström
gerði eftir sögu Lagerlöf.
Myndin vakti geysilega at-
hygli þegar hún var frum-
sýnd, sérstaklega vegna
Dagskrá sænsku
kvikmyndavikunnar
LaugardaKur 27. uktóhcr
kl. 17.30 Terje VÍKen (einKónKU boósKestir)
kl. 19.30 Kloatret i Sendomir
kl. 21.00 Terje Vbten
kl. 23.00 Terje VÍKen
SunnudaKur 28. október
kl. 15.00 Körkarlen
kl. 17.00 KloHtret i Sendomir
ki. 19.00 Körkarlen
kl. 21.00 Klostret i Sendomir
kl. 23.00 Terje Vigen
MánudaKur 29. október
kl. 15.00 S&ngen om den eldröda blomman
kl. 17.00 Körkarlen
kl. 19.00 S&nKen om den eldröda blomman
kl. 21.00 Körkarlen
kl. 23.00 Körkarlen
PriðjudaKur 30. október
kl. 15.00 Herr Arnen penKar
kl. 17.00 S&nKen om den eldröda blumman
kl. 19.00 Herr Arnea penaar
kl. 21.00 S&nKen om den eldröda blomman
kl. 23.00 S&nKen om den eldröda blomman
MiðvikudaKur 31. október
kl. 15.00 Erotikon
kl. 17.00 Herr Arnes penKar
kl. 19.00 Erutikon
kl. 21.00 Herr Arnes penKar
kl. 23.00 Herr Arnea penKar
FimmtudaKur 1. nóvember
kl. 15.00 Det sjunde inseKlet
kl. 17.00 Erotikon
kl. 19.00 Det sjunde inscKlet
kl. 21.00 Erotikun
kl. 23.00 Erotikon
FöstudaKur 2. nóvember
kl. 15.00 Klostret i Sendomir
kl. 17.00 Det sjunde inseKlet
kl. 19.00 Klostret i Sendomir
ki. 21.00 Det sjunde inseKlet
kl. 23.00 Det sjunde inseKÍet
tæknilegra nýjunga, sem Jul-
ius Jaenzon náði fram með
lýsingu og kvikmyndatöku.
Sjöström leikur hér sjálfur
aðalhlutverkið, drykkjurút,
sem um síðir sér að sér og
snýr af vegi Bakkusar, en
grunnhugmynd sögunnar
byggist á því, að á miðnætti á
gamlárskvöld sé möguleiki að
losna úr viðjum tímans og
„draugavagninn", sem þá
birtist, er notaður til að snúa
tímahjólinu aftur á bak.
Myndin er þannig mikið til
byggð upp af endurminning-
um, lífshlaupið og einstakar
athafnir þannig skoðað utan
frá og dæmt.
Sangen om den eldröda
blomman (1918) mun vera
þekktust fyrir mjög djarft
árgljúfuratriði, en í því not-
færði Stiller sér myndskipti
til hins ýtrasta, til að byggja
upp spennu. Bent hefur verið
á, að Eisenstein noti ná-
kvæmlega sömu uppbyggingu
í hinu fræga tröppuatriði í
Beitiskipinu Potemkin!
Herr Arnes Pengar (1919)
er af flestum talið besta verk
Stillers, gert eftir sögu Lag-
erlöf. Sjöström átti upphaf-
lega að stjórna þessari mynd
og er þá líklegt, að hann hefði
lagt meiri áherslu á sálrænni
lýsingar persónanna en Still-
er, sem hér leggur höfuð-
áhersluna á dramatíska
framvindu efnisins. Þetta er
stórmynd á mælikvarða síns
tíma. Sagan gerist á 14. öld og
segir frá þremur skoskum
málaliðum, sem ræna og
rupla sveitasetur, eftir að
þeir hafa sloppið naumlega
úr fangelsi, grunaðir um upp-
reisn gegn Svíakonungi. Inn í
þetta blandast rómantísk
sorgarsaga og lokaatriðið í
þessari mynd, líkfylgdin á
ísnum, er einnig talin hafa
haft mikil áhrif á Eisenstein,
þegar hann gerði ívan
grimma.
Erotikon (1920) mun vera
þekktasta gamanmynd Still-
ers, gerð eftir leikriti Ung-
verjans Granz Herzog. Hér er
fjallað í léttum dúr um hinn
eilífa þríhyrning — eða í
þessu tilfelli ef til vill fer-
hyrning —, skilnað og van-
traust persónanna sín á milli.
Myndin var gerð með alþjóð-
legan markað í huga og vakti
hún mikla hrifningu í Evrópu
og sá stíll, sem Stiller setti
hér fram, átti eftir að verða
Lubitch til fyrirmyndar
síðar, í gamanmyndum hans
um hjónabandið.
Det sjunde inseglet (1956)
er hér sýnd með fyrrnefndum
myndum, til að sanna, ef svo
má að oíði komast, hvernig
„sænska hefðin" hefur haft
áhrif á sænska kvikmynda-
gerð, áratugum eftir að þær
myndir voru gerðar. Það
hjálpar einnig til, að kvik-
myndatökumaðurinn, Gunn-
ar Fischer, var lærisveinn.
Julius Jaenzonar, þannig að í
myndbyggingu og mynd-
rænni frásögn er þarna um
beinan tengilið að ræða. Inn-
taki myndarinnar lýsir Berg-
man e.t.v. best með eigin
orðum: „Hún (myndin) fjallar
um hræðsluna við dauðann.
Hún létti af mér, persónu-
lega, minni eigin hræðslu við
dauðann."
SSP.
UM NÆSTU helgi, laugar-
daginn 27. okt., hefst í Regn-
boganum sænsk kvikmynda-
vika, sem stendur til föstu-
dagsins 2. nóv. Kvikmynda-
vika þessi er mcð nokkuð
sérstöku sniði, því myndirn-
ar sjö sem sýndar verða eru
ekki nýjar, heldur er hér um
að ræða gamlar, sígildar
myndir. Sýndar verða 3
myndir eftir Victor Sjö-
ström, Terje Vigen (1916),
Klostret i Dendomir (1919)
og Körkarlen (1920). Þá
verða einnig sýndar 3 mynd-
ir eftir Mauritz Stiller,
Sángen om den eldröda
blomman (1918), Herr Arnes
pengar (1919) og Erotikon
(1919). Sjöunda myndin er
eftir Bergman, Det sjuenda
inseglet (1956).
Gestur á kvikmyndavik-
unni verður Gösta Werner og
mun hann halda einn eða
fleiri fyrirlestra um það sem
hann kallar „sænsku hefðina"
í kvikmyndagerð. Werner tel-
ur „sænsku hefðina" sprottna
af „skóla hinna þöglu mynda“
á sjö ára tímabili, frá 1916 ti!
1923. Gagnstætt því að tala
um „blómaskeið sænsku
þöglu myndanna", eins og
ýmsir gagnrýnendur hafa
Svía í áratugi, en hann naut
jafnframt aðstoðar bróður
síns Henrik Jaenzon. Af
myndunum, sem hér verða
sýndar, teljast fimm til þess-
arar hefðar, Werner telur
Erotikon liggja á mörkum
þess að geta talist með en
Sjöunda innsiglið er hins
vega tekin sem dæmi um það,
hvaða áhrif „sænska hefðin"
hefur haft á kvikmyndagerð
seinni tíma.
En í hverju er þessi „hefð“
fólgin? Til grundvallar á
skilgreiningu sinni leggur
Werner tvær myndir eftir
D.W. Griffith, Birth of a
Nation (1915) og Intolerance
(1916). Það er almennt viður-
kennt, að í þessum tveim
myndum hafi Griffith lagt
stærri skerf til þróunar
myndamálsins og frásagnar-
tækni í kvikmyndum en
nokkur annar. Werner er
sammála þessu og telur áhrif
myndanna á sænska kvik-
myndagerðarmenn þessa
tíma, jafnt sem aðra, ótvíræð.
Hins vegar telur hann að
undir hinu stórkostlega yfir-
borði þessara mynda hafi
verið brotalöm í dramatískri
framvindu og persónusköpun
og að hér með hafi verið
Sjöström i mynd sinni „Körkarlen".
Terje Vigen er, eins og
áður sagði, gerð eftir hetju-
kvæði Ibsens, sem segir frá
norska fiskimanninum Terje
Vigen (leikinn af Sjöström),
sem brýst í gegnum skipakví
Englendinga á tímum Napó-
león-styrjaldanna, til Dan-
merkur, til að afla matfanga
tvrir fjölskyldu sína. Hinn
raunverulegi óvinur er þó
ekki erlendi umsátursherinn,
heldur náttúruöflin og með
dagsleg. Þessar persónulýs-
ingar fundu Sjöström og
Stiller í einstökum verkum
ýmissa rithöfunda, en studd-
ust þó mest við skáldsögur
Selmu Lagerlöf. Af þeim 13
myndum, sem Werner telur
til „sænsku hefðarinnar", eru
7 myndir gerðar eftir verkum
Lagerlöf, og tvær þær bestu
af þessum 13 telur hann vera
Körkarlen og Herr Arnes
pengar, báðar gerðar eftir
sögum Lagerlöf. En það var
ekki aðeins persónusköpunin
sem skildi þessar myndir frá
myndum Griffiths, heldur
einnig — og ekki síður —
notkun leikstjóranna á um-
hverfi, sem þeir notuðu til að
hlúa að persónunum. Hér
kom landslag og stórbrotin
náttúra, kuldi og harðneskju-
leg lífsbarátta á norðurhveli
jarðar, leikstjórunum og að
góðum notum. Um þetta segir
Werner: „I stað þess að þjóna
þeim eina tilgangi að at-
burðarásin yrði sem æsi-
legust, færðu leikstjórarnir
þessa þætti (umhverfið og
kringumstæður) sér í nyt til
að persónusköpunin mætti
rista enn dýpra. Það var með
öðrum orðum í samspili
ólíkrakringumstæðna og
margslungins mannlífs, sem
ætlunarverk þeirra heppnað-
ist. Maðurinn háir þrotlausa
baráttu við umhverfi sitt,
sem aftur mótar hann og
markar honum bás. Og með
því að gera umhverfið að
tröllaukinni skuggsjá innri
átaka og atburðarásina að
vissu marki líka, varð spenna
myndanna innhverfari en áð-
ur hafði þekkst."
Það er hins vegar dálítið
kaldranalegt fyrir hina svo-
kölluðu „sænsku hefð“ að
þurfa að viðurkenna, að
fyrstu tvær myndirnar, sem
lögðu grunninn að þessari
„hefð,“ báðar gerðar af
Sjöström, voru hvorugar
gerðar eftir verkum sænskra
rithöfunda. Sjöström fann
hinar sterku persónu- og um-
hverfislýsingar hjá Norð-
manninum Henrik Ibsen í
hetjukvæði hans um Terje
Vigen og hjá íslendingnum
Jóhanni Sigurjónssyni, í
Fjalla-Eyvindi. Fyrsta mynd
Stillers, sem Werner telur
innan „sænsku hefðarinnar",
var einnig byggð á ritverki
eftir útlending, í þetta sinn
Finna. Verkið var Sangen om
den eldröda blomman eftir
Johannes Linnankoski. í raun
var það aðeins í verkum
Lagerlöf, meðal sænskra rit-
höfunda, sem Sjöström og
Stiller fundu nógu sterkar
persónu- og umhverfislýs-
ingar en auk þess var ein
myndanna, Fiskebyn/(Still-
er), sem nú er glötuð, gerð
eftir frumsömdu handriti
Svíans Bertil Malmberg.
Lars Hanson I mynd Stillers
blomman".
haft tilhneigingu til að gera,
telur Werner að það séu
aðeins þrettán myndir, sem
hafi staðið upp úr og skapað
„sænsku hefðina", myndir
sem vöktu athygli bæði fag-
manna og almennings víða
um heim. Af þessum þrettán
myndum voru sjö gerðar af
Victor Sjöström, hinar sex af
Mauritz Stiller. Kvikmynda-
tökumaðurinn var í flestum
tilvikum Julius Jaenzon,
merkasti myndatökumaður
„Sangen om den eldröda
„plægður jarðvegurinn fyrir
Hollywoodmyndina og þá al-
ræmdu hefð, sem kennd er
við borgina". Werner lítur svo
á, að „skóli þöglu myndanna“
í Svíþjóð hafi verið kröftugt
andsvar við þessari mynd-
gerð. Persónurnar hafi skipt
höfuðmáli og lögð áhersla á
að gera þær lifandi og trú-
verðugar. Aðalatriðið var að
innviðirnir væru sem sterk-
astir, hvort sem atburðarásin
var stórkostleg eða hveTs-
Sænsk kvik-
myndavika —
Kynning á sænskum kvikmyndaarfi