Morgunblaðið - 16.03.1980, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. MARZ 1980
31
Hvað er að vera „
Hvaö er aö vera „smáborgaralegur" — þá í hugsun og
geröum? Þessu orði „smáborgaralegur“ er oft slegið fram í
umræðum viö hin ólíklegustu tækifæri — óttalega er maðurinn
smáborgaralegur!
Þaö er líka hægt aö spyrja: Hvaö er aö vera „borgaralegur"? Er
í nútímaþjóöfélagi hægt aö tala um aö ákveöinn maður sé
„borgaralegur" eöa um borgaralegan lifimáta? Hver vill ekki eiga
eigiö húsnæöi, falleg húsgögn, góöan bíl, jafnvel sumarbústaö,
feröast til sólarlanda af og til, horfa á sjónvarp, stunda
heilsurækt, klæðast fallegum fötum, boröa nautalundir, saltfisk,
jaröarber meö rjóma! Búseta í borgum, kaupstööum, sveitum. í
hverju liggur þetta „borgaralega"? Leggur einhver einn meira
upp úr ofangreindum hlutum en annar — eru siðvenjur manna
mismunandi, skiptir fjarlægð heimilis frá sveitasælunni máli?
Lesendum er látiö eftir aö velta þessari spurningu fyrir sér, en
spurningunni um hvaö er aö vera „smáborgari" var beint til
fjögurra manna, sem nokkuö eru í sviðsljósinu: Bessíar
Jóhannsdóttur kennara, Guörúnar Helgadóttur alþ.manns,
Þorsteins Pálssonar framkvæmdastjóra og Braga Guðbrands-
sonar kennara.
Hvað er að vera
„smáborgari“?
Guðrún Helgadóttir svaraði
spurningunni á þessa leið: „Ætli við
verðum ekki að grípa til félaga
Karls Marx til þess að útskýra það?
Samkvæmt marxískri kenningu
voru smáborgarar eigendur minni
háttar atvinnutækja og unnu oftast
sjálfir að framleiðslunnij Voru
þetta gjarnan smákaupmenn, miðl-
ungsbændur og handverksmenn,
sem gátu ekki arðrænt launþegana
að neinu ráði. Þess vegna trúði Karl
Marx, að þetta fólk hlyti að enda
sem launþegar eftir því sem
kapitalismanum yxi fiskur um
hrygg og Lenín hélt, að þeir myndu
taka höndum saman við alþýðuna
og gera byltinguna með henni. Ekki
hefur þetta nú staðist hjá þeim
félögum mínum, enda ýmislegt
orðið flóknara en þeir kannski
gerðu ráð fyrir. Þvert á móti hafa
smáatvinnurekendur þessir oft tek-
ið höndum saman hverjir við aðra
og orðið afturhaldssamastir allra
stétta og barist um á hæl og hnakka
gegn þróun verkalýðshreyfingar-
innar og sennilega er skýringin sú,
að hagsmunir eigenda fyrirtækja
og launþega fara sjaldnast saman,
ingjusamur held'ég, því hann þorir
ekki að vera til. Sjálfsagt er hann í
okkur öllum, en þá er bara að
berjast við hann!“
Bessí Jóhannsdóttir svaraði:
„Smáborgari er sá sem sér ekki
nema niður á tærnar á sér og
heldur að heimurinn nái ekki
lengra. Eða maður sem hefur salt-
fisk í hjartastað."
Bragi Guðbrandsson sagði: „Eins
og kunnugt er voru þeir kallaðir
smáborgarar er byggðu fyrstu bæi
miðalda. Þeir stunduðu ýmist hand-
verk og/ eða verzlun og áttu til
ánauðugra bænda að telja. Lífsstíll
og lífsviðhorf þessarar stéttar voru
eins og gefur að skilja töluvert
frábrugðin því sem almennt gerðist
í hinu hefðbundna samfélagi sjálfs-
þurftarbúskaparins. Það sem öðru
fremur einkenndi lífsviðhorf smá-
borgarans var annars vegar gróða-
hyggja og hins vegar meinlæta-
hyggja. Gróðahyggjan felur það í
sér að auðsöfnun er gerð að sjálf-
stæðu markmiði sem mönnum ber
siðferðileg skylda til að rækja.
Þetta felur einnig í sér gildismat
sem grundvallast á því að meta alla
hluti til fjár, að peningar séu eini
raunverulegi mælikvarðinn á verð-
mæti. Þar sem þessi auðhyggja
jafnvel þótt smáir séu, hvað þá ef
um mikla hagsmuni er að ræða.
Þessir miðstéttarmenn voru drjúgir
stuðningsmenn nasista á sínum
tíma og ætli Ku Klux Klan sé ekki í
ætt við þá?
En þetta getur nú Hannes Hólm-
steinn útskýrt betur en ég. Ég býst
líka við að spurningin sé fremur um
hversdagslega notkun orðsins, og ég
skal reyna að svara fyrir mína
notkun á orðinu, sem er mun
sakleysislegri en hin fræðilega
skýring.
Smáborgari er svolítið andlega
skyldur hinum ofangreindu að því
leyti, að hann er óöruggur, þröng-
sýnn og í vörn gagnvart öðru fólki.
Hann reynir gjarnan að þóknast
ríkjandi kerfi og hættir ekki á neitt,
sem ógnar öryggi hans. Ætli sál-
fræðingar segðu ekki að hann
skorti sjálfsvitund? Hann hugsar
oftar um hvernig aðrir vilji að hann
sé en hvernig hann vill sjálfur vera.
Þess vegna er hann sjaldan ham-
Guðrún Helgadóttir
smáborgaranna var markmið í
sjálfu sér, var auðsöfnunin t.d. ekki
tæki til lífsnautnar. Raunar höfðu
þeir megnustu andúð á slíku, sem
þeir töldu vera fánýtt og tilgangs-
laust. í þessu felst meinlætahyggja,
en æðstu boðorð hennar er að gæta
hófs í hvívetna, að neyzla eigi að
miðast við fullnægingu grundvall-
arþarfa, en þarfir aðrar en þær sem
lúta að brýnustu lífsnauðsynjum
séu af hinu illa. Jafnframt er hvatt
til sparsemi og ráðdeildar og
áherzla lögð á að leita lífsfyllingar í
þrotlausu starfi og striti. Þetta
hefur stundum verið orðað þannig,
að meinlætalifnaður klaustursins
sé fluttur út í atvinnulífið.
Orðið „smáborgaralegur" hefur
því fyrr á tímum verið notað um þá
sem aðhylltust þær lífsskoðanir
sem að ofan er greint frá og lifðu
samkvæmt þeim. Á þeim tíma
hefur merking hugtaksins líklega
verið jákvæð, a.m.k. ekki neikvæð.
Öðru máli gegnir hins vegar um
Bessí Jóhannsdóttir
Er smáborgari í dag kannski eftir allt saman andstæðan við heimsborgara??
þann skilning sem menn leggja í
það í dag. Ég held að yfirleitt sé sá
skilningur frekar neikvæður. Þjóð-
félagsbreytingar síðustu alda
kunna að gefa nokkra vísbendingu
um hvað hér um ræðir.
Eins og kunnugt er miðast fram-
leiðsla á bernskuskeiði kapitalism-
ans við óbrotinn varning sem gekk
kaupum og sölum á hinum frjálsa
markaði. Afkoma smáborgarans
var því að miklu leyti komin undir
atorku hans og ráðdeild, þar sem
hann var ofurseldur samkeppninni
á markaðnum. Það knúði ennfrem-
ur á að ágóða af rekstrinum væri
varið til frekari framleiðslu, en ekki
til einkaneyzlu og má af þessu ráða
þá áherzlu sem lögð var á mein-
lætalifnað. Úr smáborgarastéttinni
þróaðist stórborgarastétt nútímans
samfara frekari þróun framleiðslu-
hátta, sem fólust m.a. í samsöfnun
auðmagns og fjöldaframleiðslu.
Smáborgarinn var ekki lengur
merkiberi hins nýja tíma og þær
Þorsteinn Pálsson
dyggðir er hann hélt trúnað við, var
í auknum mæli farið að líta á sem
bæði úreltar og einstrengingslegar.
Eins og gefur að skilja krafðist
fjöldaframleiðslan fjöldaneyzlu, —
öreiginn var dubbaður upp í neyt-
anda og meinlætahyggja smáborg-
arans varð sem hjáróma rödd úr
fortíðinni. f stað þess að leita
hamingjunnar í einfaldri og fábrot-
inni tilveru, kom tíðarandi neyzlu-
samfélagsins sem leitar hennar í
vörudýrkun. Og ekki reyndust smá-
borgararnir heldur hafa rétt fyrir
sér í því að „iðni og reglusemi legðu
beinastan veg til velgengni og
virðingar", svo vitnað sé til orða
Benjamíns Franklíns, hins mikla
hugmyndafræðings þeirra. Það er
fyrir löngu orðin viðurkennd stað-
reynd að slíkt er með öllu ónauð-
synlegt og bezt að gera sem minnst.
Aðgangur að fjármagni skiptir hér
mestu, enda er það svo að það
safnast sífellt í æ færri hendur.
Þannig slá lífsviðhorf smáborg-
Bragi Guðbrandsson
arans ekki lengur í takt við tímann.
Að vera smáborgaralegur er því að
vera tímaskekkja.“
Þorsteinn Pálsson sagði: „Smá-
borgari getur verið maður lágur í
vextinum. íslenzkur heimsborgari
fjallaði einhvern tímann um öfugar
höfðingjasleikjur. Þær geta líka
verið smáborgarar. Við getum tekið
dæmi af þekktum fjölmiðlaborgara
sem ég man ekki nafnið á. Hann
lifir í vellystingum í pólitík á
embættismennsku og rithöfundar-
skap en virðist vart mega vatni
halda yfir öreigastandi sínu og
annarra. Hann er smáborgari í
öfugum höfðingjasleikjustíl.
Svo eru stórborgarar sem móðg-
ast óskaplega ef þeim er ekki boðið
að renna fyrir borgarstjóralaxinn í
Elliðaánum. Þeir eru líka smáborg-
arar.“
Hvað segir orðabók
Menningarsjóðs?
Samkvæmt orðabók Menningar-
sjóðs er smáborgari broddborgari,
maður af lágri borgarastétt. Og
broddborgari aftur oddborgari,
þröngsýnn (og hégómagjarn) mið-
stéttarmaður. Oddborgari aftur
yfirlætisfullur og gikkslegur fyrir-
maður. Samkvæmt sömu bók er
borgari 1) borgarbúi, 2) sá sem
hefur borgarabréf (verzlunarleyfi)
3) maður úr hópi embættis- eða
kaupmanna: borgaraflokkur, borg-
arastétt, sbr. smáborgari. Heims-
borgari er heimsmaður, að vera
heimsborgari í hugsunarhætti er að
hafa alþjóðleg sjónarmið.
Hvar stöndum við nú, þú og ég?