Morgunblaðið - 24.08.1980, Qupperneq 14

46
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. ÁGÚST 1980
Þannig búið að undirstöðuat-
vinnugrein þjóðarbúsins að
endar ná einfaldlega ekki saman
Ræða Guðfinns Einarssonar forstjóra á
Fjórðungsþingi Vestfirðinga í Bolungarvík
Framleiðni í fiskvinnslu og fisk-
veiðum er án efa sú besta sem
þekkist meðal íslenskra atvinnu-
vega í dag. Margt er það, sem
valdið hefur bættri framleiðni í
frystiiðnaðinum og vil ég drepa á
nokkur atriði.
1) Frystihúsin hafa verið
endurbyggð með samstilltu átaki.
Þetta er okkur öllum ljóst. Hvert
mannsbarn hér vestra, hefur séð
hvernig hrein og bein umsköpun
hefur orðið í frystiiðnaðinum hér.
2) Vöruvöndun hefur aukist. Sí-
fellt aukast kröfur kaupenda og
við framleiðendurnir þurfum sí-
fellt að vera á varðbergi um að vel
sé að verki staðið í hvívetna.
Eftirlit með framleiðslunni hefur
verið hert.
3) Meðferð fisks um borð í
skipunum hefur batnað. Munar
þar mest um kassavæðinguna,
svonefndu.
4) Nýtingarbónus hefur verið
tekinn upp í um 85% allra frysti-
húsa á landinu, er þá miðað við
framleiðslumagn, en ekki fjölda
húsanna. Ekki er hægt að undir-
strika nægjanlega mikilvægi slíks
nýtingarbónuss. Með honum eykst
hvati starfsmanna til að nýta vel
hráefnið. Með hækkandi fiskverði
er augljóst mikilvægi þess.
5) Á síðari árum hafa bæst við
stöðugt fullkomnari flökunar-,
hausunar- og roðflettivélar, sem
hafa getað nýtt hráefnið betur en
hinar eldri.
6) Frystihúsin eru nú að byrja á
því að fikra sig áfram á braut
rafeindatækni. Rafeindavogir,
flokkunarbönd og jafnvel pökkun-
arvélar eru nú að hefja innreið
sína. Sjálfsagt getur enginn sagt
um hvað framtíðin ber í skauti sér
á þessu sviði, svo ör er þróunin.
Okkur, sem störfum að hraðfrysti-
iðnaðinum er þó ljóst, af fenginni
reynslu, að lífsnauðsyn ber til að
fylgjast vel með. Og við munum
ekki láta okkar eftir liggja að
hvetja til og styðja að rannsókn-
um á þessum efnum. Okkur er það
kappsmál, eins og vonandi öllum
íslendingum, að okkur auðnist að
standa fremstir í flokki á okkar
sviði og við vitum að rafeinda-
tæknin mun geta skipt þar sköp-
um.
Ég vil sérstaklega nefna, af því
að þetta er ráðstefna Vestfirðinga,
að einmitt vestfirskt fyrirtæki,
Póllinn hf. á Isafirði, hefur haslað
sér völl með eftirminnilegum
hætti í gerð rafeindatækja, sem
eru sérhönnuð fyrir fiskiðnaðinn.
Þetta vekur með okkur öllum
stolt. En þó er að sjálfsögðu
mikilvægara að við getum átt þess
kost að fylgjast með öllum þeim
framförum og breytingum sem
stöðugt verða í gerð rafeinda-
búnaðar og fá þannig tækifæri til
að fræðast og jafnframt leggja
okkar af mörkum svoWel megi til
takast.
Þessi atriði, sem ég hef nú talið
upp, lúta öll að nýtingu hráefnis-
ins, end skiptir það atriði miklu
máli. Eftir því sem fiskverð hækk-
ar, vega hráefniskaup þyngra og
nýting hráefnisins því höfuðatriði
fyrir rekstur fyrirtækjanna.
8) Alltof langt mál væri að
tíunda allar þær framfarir, er
hafa átt sér stað í átt til hagræð-
ingar og bætts vinnuskipulags.
Það dylst þó engum, er eitthvað
þekkir til, að þar, sem á öðrum
sviðum í fiskiðnaði, hafa framfar-
ir orðið stórstígar. Vélvæðing,
meiri kunnátta starfsfólks, aukin
menntun, afkastahvetjandi bón-
uskerfi og fleira hefur átt sinn
þátt í að bæta ástandið.
Þá er að nefna, að mikil breyt-
ing hefur orðið í vali pakkninga.
Fyrir um áratug, var blokk í
meirihluta. Blokk er, eins og
kunnugt er, ódýrari pakkning, sem
gefur ekki eins mikið í aðra hönd
og flökin, sem eru neytendapakkn-
ingar, það er, fullunnar pakkn-
ingar. Nú er svo komið, að flök eru
yfirgnæfandi í framleiðslu frysti-
húsanna. Ég held, að ekki sé fjarri
að segja, að um 25 til 30%
framleiðslunnar séu blokk núna.
Afgangurinn hins vegar neytend-
apakkningar.
Óáran og fár í
efnahagsmálum
Af framansögðu mætti kannski
draga þá ályktun, að allt væri í
himnalagi hjá íslenskum frysti-
húsum. Væri óskandi að sú væri
raunin. En því miður er lítil von
til þess. Frystihúsamenn eru nú
sammála um, að ástandið sé nú
sérstaklega dökkt.
Síðasta árs mun sennilega verða
minnst fyrir margra hluta sakir.
Framleiðsla og útflutningur
frystra sjávarafurða hefur aldrei
verið meiri. En þrátt fyrir það og
að verð á mörkuðum okkar voru
há, var afkoma frystihúsanna
margra slæm. Jafnframt benti
margt til þess, að staða þeirra
myndi enn versna á komandi ári.
Forráðamenn frystihúsanna vör-
uðu við ástandinu og því miður
reyndust þeir sannspáir, eins og
okkur er nú svo alltof vel ljóst.
Orsakir þessa dapurlega ástands
eru sjálfsagt margvíslegar, en
þyngst hygg ég þó að vegi sú óáran
og það fár, sem yfir okkur hefur
skollið í okkar eigin efnahagsmál-
um og blasir við fiskvinnslunni
meðal annars í eftirfarandi mynd.
Frá því í upphafi árs 1979 til
ársloka sama árs, hækkuðu laun í
fiskvinnslu um 51,6 prósent. Hrá-
efniskostnaður jókst sömuleiðis
um 59,7 prósent. Þá hækkuðu
ýmsir aðrir rekstrarliðir, svo sem
vextir, vélar og tæki sambærilega
eða jafnvel meira. Stærsti hluti
tekna hraðfrystiiðnaðarins er
vegna útflutnings, sem greitt er
fyrir í Bandaríkjadölum. Verð
helstu tegunda var svo til óbr'eytt
í erlendri mynt. Á sama tíma
hækkaði verð á dollar um einungis
24,2 prósent. Og þrátt fyrir nokkra
framleiðniaukningu, meiri fram-
leiðslu og aukinn útflutning, dugði
það ekki til að brúa það bil tekna
og tilkostnaðar, sem hér hefur
verið greint frá. Nú geta menn séð
af hverju hraðfrystiiðnaðurinn er
í vanda.
Samhliða þessum dapurlegu tíð-
indum af vettvangi innanlands-
mála, berast okkur mikil tíðindi af
mörkuðum okkar erlendis. Þau
tíðindi hljóta að vekja með
mönnum ugg og áleitnar spurn-
ingar, en þeim mun ég víkja að í
síðasta hluta þessa erindis.
Sala á íslenskum sjávarafurðum
er mikil að vöxtum og einnig
margvísleg. útflutningur íslend-
inga á síðasta ári nam alls 278,5
milljörðum króna. Þar af voru
sjávarafurðir fluttar út fyrir um
208 milljarða, sem er um 74,6
prósent alls útflutningsins. Mikill
meirihluti útfluttra sjávarafurða
fer í gegnum sölusamtök sjávar-
útvegsins.
Saltfiskur er allur fluttur út og
seldur á vegum Sölusambands
íslenskra fiskframleiðenda, sem
eru sámtök saltfiskframleiðenda.
Markaðssvæðin eru nær eingöngu
í Suður-Evrópu. Saltsíld er seld á
vegum Síldarútvegsnefndar.
Nefndin er kosin af Alþingi, auk
þess sem fulltrúar framleiðenda
og sjómanna eiga sæti í nefndinni.
Frystur fiskur er nær eingöngu
seldur út af tveimur aðilum,
Sölumiðstöð hraðfrystihúsanna og
Sambandi íslenskra samvinnufé-
laga, sjávarafurðadeild. Nær 70
prósent af útfluttum freðfiski er í
höndum Sölumiðstöðvarinnar, en
um 30 prósent í höndum sjávaraf-
urðadeildar Sambandsins.
Skreið hefur verið flutt út af
ýmsum aðilum, einkum til Nígeríu
og nokkuð til Italíu. Margir standa
að útflutningi á mjöli og lýsi.
Til að vel fari, þurfa allir þættir
að haldast í hendur. Fiskveiðarn-
ar, úrvinnsla hráefnisins í landi og
sala á afurðum á erlendum mörk-
uðum. Eins og þegar hefur komið
fram, framleiðum við mikið magn
sjávarafurða og fyrir tilstuðlan
vel skipulagðra sölusamtaka
okkar, hefur okkur tekist að selja
þetta mikla magn.
Talið er að fiskflök og fiskblokk-
ir séu um % hluti heildarútflutn-
ingsmagns frystra sjávarafurða
Síðari hluti
og 82 prósent, miðað við verðmæti
og því lang mikilvægasti afurða-
flokkurinn. Ef fiskflök og fisk-
blokkir eru eingöngu tekin, kemur
í ljós, að um þrír fjórðu hlutar
framleiðslunnar fara til Banda-
ríkjanna. Það er því ekki úr vegi
að líta nánar á þann markað, enda
augljóst, að hann skiptir bókstaf-
lega sköpum fyrir allt okkar
efnahagslíf.
Bandaríkja-
markaðurinn
Eins og ég hef þegar minnst á,
eru það nær eingöngu tvö fyrir-
tæki, sem selja frysta fiskinn
okkar, sjávarafurðadeild SÍS og
Sölumiðstöð hraðfrystihúsanna.
Bæði þessi fyrirtæki eiga og reka
dótturfyrirtæki í Bandríkjunum.
Dótturfyrirtæki Sölumiðstöðvar-
innar er Coldwater Seafood Corp-
oration, sem stofnað var árið 1947.
Starfrækir það tvær fiskiðnaðar-
verksmiðjur í Bandaríkjunum.
Önnur er staðsett í Maryland, en
hin í Everett í Boston. Starfsmenn
á vegum fyrirtækisins eru um eitt
þúsund manns. Ársafköst þess, að
fullunnum fiskréttum, sé miðað
við að unnið sé á tveimur vöktum,
eru samtals um 50 þúsund smá-
lestir. Heildarsala árið 1979 var
224,5 milljónir Bandaríkjadala.
Forstjóri fyrirtækisins er Þor-
steinn Gíslason.
Fyrirtæki sjávarafurðadeildar
Sambandsins í Bandaríkjunum
nefnist Iceland Seafood Corporat-
ion. Á vegum þess er starfrækt
fiskiðnaðarverksmiðja í Harris-
burg í Pennsylvaníu. Þó sú verk-
smiðja sé sambærileg verksmiðj-
um Coldwater, eru umsvif hennar
ekki nærri eins mikil. Veita þess á
síðasta ári var 84,1 milljónir
Bandaríkjadala. Forstjóri fyrir-
tækisins er Guðjón Ólafsson.
Stærð og umfang þessara ís-
lensku fyrirtækja vestanhafs
verður ekki nægjanlega undir-
strikuð. Sennilega gera ekki allir
Islendingar sér grein fyrir að við
erum í raun og veru stórveldi á
sviði fiskinnflutnings til Banda-
ríkjanna. Ég hygg þó að það segi
flestum nokkra sögu, að Coldwat-
er Seafood, er stærsta fyrirtæki
sinnar tegundar í Bandaríkjunum.
Sölukerfi þessara fyrirtækja
okkar í Bandaríkjunum er líka
ákaflega víðtækt og vel skipulagt.
Svo ég taki dæmi af Coldwater,
sem ég af eðlilegum ástæðum er
kunnugari, þá má geta þess, að
fyrirtækið er með umboðsmenn í
öllum ríkjum Bandaríkjanna.
Þessir umboðsmenn sjá síðan um
það að dreifa og selja framleiðslu-
vörur okkar hinum ýmsu kaup-
endum, sem eru fjölmargir, vítt og
breitt um landið. Á þennan hátt
eru þúsundir manna sem vinna að
því að selja fiskafurðir okkar í
Bandaríkjunum, sem er stærsti
markaður í heimi á þessu sviði.
Allur er þessi fiskur seldur
undir merkjum fyrirtækjanna.
Þetta er að okkar hyggju ákaflega
mikilvægt. Hin umfangsmikla
sala, hefur gert þessi merki þekkt.
Það vita þeir best, sem fengist
hafa við sölu á framleiðsluvörum,
að á miklu ríður að vörumerki
hljóti víðtæka kynningu og njóti
álits. Ef eitthvað bjátar á á
mörkuðunum, þá standa þeir aðil-
ar best að vígi sem framleiða vöru
og selja undir kunnum og virtum
vörumerkjum. Þetta hefur sann-
ast áþreifanlega hjá okkur íslend-
ingum vestanhafs. Við íslendingar
höfum lagt ríka áherslu á að
framleiða vöru okkar undir eigin
vörumerki, af öðrum ástæðum
einnig. Auðveldara er að grípa til
réttra ráðstafana ef einhverjar
kvartanir koma frá kaupendum
vegna framleiðslu okkar.
Fiskurinn er auðkenndur með
okkar kótum, þannig að við sjáum
hvaða hús hefur framleitt fiskinn
og hvaða dag og auðveldar það
okkur eftirlit.
I mínum huga er mikill munur
á, hverskonar afurðir er verið að
selja. Þegar verið er að selja t.d.
lýsi, eða mjöl í heilum skipsförm-
um er það allt annað en þegar
verið er að selja frystan fisk til
neytenda.
Við þekkjum það t.d. ef við
höfum vanið okkur á að kaupa
ákveðið merki sem okkur hefur
líkað, hvort sem það er LUX
handsápa, Coca Cola eða ákveðin
sígarettutegund. Við höldum því
gjarnan áfram. Þannig er það í
mínum huga geysilega mikilvægt
fyrir okkur að auglýsa upp okkar
eigið vörumerki. Þetta höfum við
gert í Bandaríkjunum.
Fyrirtæki hafa ekki
getað búið sig
undir mögur ár
Framleiðsla sjávarafurða hefur
aukist geysilega mikið á síðustu
árum. Heildarframleiðsla frystra
sjávarafurða á síðustu árum hefur
verið sem hér segir. Árið 1977,
105.324 smálestir. Árið 1978,
114.170 smálestir og 1979 143.604
tonn. Miðað við árið á undan, varð
framleiðsluaukningin í fyrra um
25.8 prósent. Sé hins vegar farið
aftur til ársins 1976, er fram-
leiðsluaukningin í frystingu 52.468
smálestir, eða 57,6 prósent. Af
þessu má marka nokkuð þá fram-
leiðslubyltingu sem orðið hefur á
þessu sviði á síðustu fjórum árum.
Sérstaklega er ástæða til að vekja
á því athygli að karfafrysting
hefur rúmlega tvöfaldast og ufsa-
framleiðsla aukist um 43 prósent,
frá árinu 1977 og þar til í fyrra.
Sú spurning vaknar að sjálf-
sögðu, hvernig bandaríski mark-
aðurinn hafi brugðist við þessari
miklu framleiðsluaukningu hér
innanlands? Stóðu íslensku sölu-
fyrirtækin í stykkinu, eða stönd-
um við frammi fyrir óleysanlegum
vanda á þessum mikilvæga mark-
aði?
Tölur um útflutning á frystum
sjávarafurðum frá íslandi til
Bandaríkjanna síðustu þrjú árin
tala að sjálfsögðu sínu máli. Ef
litið er á heildarmagntölur, kemur
í ljós, að þessi útflutningur hefur
vaxið jafnt og þétt. Árið 1977, var
útflutningurinn 69.395 smálest. í
fyrra var heildarútflutningur
frystra sjávarafurða til Banda-
ríkjanna 83.061 smálest. Þá segir
það ekki litla sögu um sölufyrir-
tæki okkar vestanhafs, að sala
Coldwater Seafood Corporation
jókst hvorki meira né minna en
um 186,3 prósent í $ frá árinu 1974
til 1979, eða á einungis sex árum.
Af framansögðu tel ég einsýnt,
að fráleitt sé að kenna sölufyrir-
tækjum okkar í Bandaríkjunum
um að þunglegar horfir nú um
stundir, en áður. Ég vil leggja
áherslu á að í raun og veru höfum
við lifað góðæri á mörkuðum
okkar erlendis. Það er svo önnur
saga og ærið dapurleg, að vegna
aðstæðna í okkar eigin efna-
hagsmálum, hafa fyrirtæki ekki
haft aðstæður til að búa sig undir
magurri ár.
Undanfarið hefur mikið verið
talað um vanda frystihúsanna
sem skipast hefur vegna birgða-
söfnunar í frystiklefum. Þar sem
fréttaflutningur af þessum málum
hefur verið nær linnulaus, grunar
mig að hann hafi dregið athyglina
nokkuð frá meginvandamálinu,
sem er hinn almenni fjárhags-
vandi hraðfrystiiðnaðarins. Því er
að sjálfsögðu ekki að neita að
birgðir eru nú meiri í tonnum talið
en fyrr. Víða eru hraðfrysti-
geymslur fullar út úr dyrum og
erfitt um rými. En á hitt vil ég þó
leggja áherslu, að birgðirnar sem
hlutfall af framleiðslu, eru ekki
einstæðar, þar sem framleiðslu-
aukningin hefur verið mikil að
undanförnu.
Ég vil sem dæmi nefna, að
þorskafli okkar það sem af er
árinu, nemur nú rúmum 300 þús-
und tonnum. Ef litið er til fyrstu
sex mánaðanna, kemur í ljós, að
þorskafli á þeim, var um 43
þúsund lestum meiri í ár, en á
sama tíma í fyrra, og annar
botnfiskafli en þorskur, 12 þúsund
tonnum meiri. Þegar þetta er
skoðað og þess ennfremur gætt, að
birgðasöfnun verður ævinlega
meiri fyrri hluta árs, er auðsætt,
að birgðasöfnun í frystigeymslum
á sér augljósar skýringar. Þá er
ennfremur ljóst, að birgðarými
frystihúsana hefur ekki aukist í
samræmi við vaxandi framleiðslu.
Einnig er þess að gæta að víða er
öllum frystum fiski hlaðið á
bretti, sem taka að sjálfsögðu
meira pláss í frystigeymslum, en
eru til mikils hagræðis á allan
hátt.
Engu að síður er ljóst, að úrbóta
er þörf og það þarf að hyggja vel
að öllum valkostum í því sam-
bandi. Ég vil nefna að til greina
gæti komið að reisa safngeymslur
á einstökum aðalútskipunarhöfn-
um. Ennfremur gæti komið til
greina að leigja tímabundið frysti-
geymslur erlendis. Aðrir mögu-
leikar eru fyrir hendi, en ég mun
ekki ræða þá nánar.
Þó ég hafi nú fjölyrt nokkuð um
birgðavanda frystihúsanna, vil ég
þó að lokum undirstrika og leggja
þunga áherslu á, að fráleitt er að
líta á hann sem meginvandamál
hraðfrystihúsanna í dag. bað er
vandi sem kippa má í liðinn á
tiltölulega skömmum tíma.
Grundvallarvandamál okkar í
frystiiðnaðinum er, að þannig er
búið að undirstöðuatvinnugrein
þjóðarbúsins, að endar ná ofurein-
faldlega ekki saman. Það eru þcir
erfiðleikar sem við nú horfumst í
augu við.