Morgunblaðið - 22.11.1980, Síða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 22. NÓVEMBER 1980
Einar K. Guðfinnsson:
„Valdatafl í ValhöIT*
Höfundar: Anders Hansen
og Hreinn Loftsson
lltgefandi: Bókaútgáfan Örn og
Örlygur
Valdatafl í Valhöll, bók þeirra
Anders Hansen og Hreins Lofts-
sonar er mikil persónusaga. Það er
mikill kostur, en ef til vill einnig
veikleiki bókarinnar. Það er ævin-
lega fróðlegt og skemmtilegt að
lesa um persónur, en rétt er þó að
minnast þess að menn eru ekki
alltaf herrar sinna örlaga. Utan-
aðkomandi aðstæður skipta oft
mestu máli þegar ákvarðanir eru
teknar. Alit þetta ber að hafa í
huga þegar lesið er eða skrifað um
menn á örlagastundum.
Það skal strax játað, að ég var
þess engan veginn albúinn að
kveða upp minn lokadóm um
bókina þegar að loknum lestri.
Margar spurningar höfðu vaknað
með mér, og áleitnust var sú,
hvort þeir stóru atburðir er bókin
útskýrir eða átti að útskýra, hafi í
raun og veru gerst, eins og höf-
undar segja.
„Hin rökrétta ályktun“
Mér datt í hug saga, sem kunnur
stjórnmálafræðiprófessor, dr.
Anthony King, sagði eitt sinn.
Hann hafði skrifað bók ásamt
David Butler um bresku þingkosn-
ingarnar árið 1966. Hann kvaðst
hafa setið sveittur við að safna
saman upplýsingum, vinna úr
þeim og setja á blað. Eitt af því
sem hann skrifaði um, var það, á
hvern hátt kosningastefnuskrár
flokkanna urðu til. Til þess kafla
vandaði hann sérstaklega. Með
skipulögðum vinnubrögðum og
með því að nota alla sína ályktun-
arhæfni, skrifaði hann kaÖa um
þetta í bókina, sem hann var
ágætlega ánægður með. Einkum
og sér í lagi var hann ánægður
með frásögnina af kosningaplaggi
Frjálslynda flokksins. — Svo var
það nokkrum vikum eftir útkomu
bókarinnar að prófessor King hitti
háttsettan stjórnmálamann í hópi
frjálslyndra, og talið barst að
hinni nýju bók. I ljós kom að
viðmælandi Kings hafði staðið
mjög að samningu kosninga-
stefnuskrárinnar og vissi því
gjörla um gang atburða. Hann
sagði King, að sumpartinn mætti
hæla frásögninni um Frjálslynda
flokkinn. Höfundur hefði farið
rétt með staðreyndir. Ut á það
væri ekki neitt að setja. Það væri
því kannski erfitt að fullyrða hvar
honum hefði skotist, en sannleik-
urinn væri bara sá að atburðarás-
inni væri ekki rétt lýst. Svona
hefðu hlutirnir bara ekki gerst. Og
þá rann upp fyrir báðum ljós:
King hafði auðvitað, að hætti
lógískra vísindamanna, dregið
rökréttar afleiðingar af gangi
mála. Hið sama varð hins vegar
ekki sagt um þá er tóku þátt í að
skapa atburðarásina. — Þeir voru
eins og allir aðrir menn, mann-
legir, og brugðust við á alla vegu.
Gerðist þetta þá svona?
Með þetta í huga, setti ég strax
spurningamerki við bókina
„Valdatafl í Valhöll". — Ekki
vegna þess að ég telji endilega að
þeir hafi fallið í sömu gryfju og
Anthony King. Ekki vegna þess að
bókin væri leiðinleg. Það er hún
ekki. Hún er stórskemmtileg og
spennandi. Ekki heldur vegna þess
að hún væri ekki forvitnileg. Það
er hún í meira lagi. Og síst af öllu
vegna þess að hún væri ekki
fróðleg. Þvert á móti. Hún er
stórfróðleg, full af nýjum athygl-
isverðum og undraverðum upplýs-
ingum, sem margar hverjar koma
manni til að gapa af undrun. Ég
Dr. Gunnar Thoroddsen forsætis-
ráðherra.
setti heldur ekki spurningamerki
við bókina vegna þess að ég teldi
höfunda ekki vera hlutlausa, því
það eru þeir eftir því sem kostur
er. Ekki kæmi mér þó á óvart, ef
hlutleysi höfunda ætti eftir að
verða umdeilt atriði, þegar bókin
verður lesin, vegin og dæmd. — I
því sambandi verða lesendur þá að
hafa ofarlega í huga, að það, að
höfundar eru hlutlausir, þýðir
ekki um leið að þeir geri alla menn
eins, sem um er fjallað í bókinni.
Þó að eitt og annað sé dregið fram,
sem telja megi einum til ávirð-
ingar, þá mega höfundar ekki falla
í þá gryfju, að koma sömu ávirð-
ingum upp á aðra. Þá fyrst hefðu
þeir alvarlega brotið hlutleysis-
regluna, sem ég tel eins og áður
sagði, að þeim hafi tekist vel að
þræða.
En með reynslu dr. Kings í
huga, varð sú spurning mér þó
ofarlega í huga, hvort þetta hafi
raunverulega gerst svona? Um
það hafa verið skrifaðar margar
bækur, hvernig stjórnmálamenn
taka erfiðar ákvarðanir á stórum
stundum. Sumir eru þeirrar skoð-
unar að menn taki ævinlega
„skynsamlegar ákvarðanir" eftir
að hafa vegið og metið alla kosti
vel og vandlega. — Þegar ég hér
tala um „skynsamlega ákvörðun"
á ég einfaldlega við „skynsamlega
ákvörðun" út frá sjónarhóli þess
manns er ákvörðunina tekur, á
þeim tíma sem hún er tekin. Þeir
sem þannig tala, gleyma að
ákvörðunarferlið er einlægt flókn-
ara. í stofnunum eins og stjórn-
málaflokki, eiga menn sína sam-
herja og sína andstæðinga. Til
þeirra þarf að taka tillit. Stjórn-
málaforingi er ekki alltaf frjáls að
því að taka ákvarðanir. Hann
verður oft að kaupa menn til
fylgis við sig og stefnumál sín, og í
þeim kaupunum gilda fáar reglur,
lögmál þekkjast varla og erfitt er
að sjá fyrir um niðurstöður í
upphafi.
Jón Þorláksson, fyrsti formaður
Sjálfstæðisflokksins.
Erkisyndir og hálf-
gróin sár
Þannig hygg ég að málin hafi
þróast þá örlagaríku vetrardaga,
þegar dr. Gunnar Thoroddsen var
að hefja stjórnarmyndunina án
vitundar samherja sinna í Sjálf-
stæðisflokknum. Ákvarðanir voru
örugglega ekki teknar þannig að
hlutaðeigandi settust niður einn
góðan veðurdag og gerðu upp hug
sinn. Þar var margt fleira sem
spilaði inn í. Gamlar erkisyndir og
hálfgróin pólitísk sár áttu áreið-
anlega sinn þátt í því hvernig fór.
Á allt þetta leggja þeir Anders
og Hreinn áherslu í bók sinni. Þeir
varpa ljósi á margt sem flestum
hefur verið hulið og rifja annað
upp, í því skyni að sýna lesendum
hvernig völundarhús stjórnmál-
anna lítur út að innanverðu.
Mörgum kann að virðast frásögn-
in hálf reyfarakennd, og það er
hún vissulega. — En þeir stóru
atburðir er bókin lýsir, eru líka
reyfarakenndir. Þeir eru þess eðlis
að þjóðin fylgdist agndofa með
þegar þeir áttu sér stað. Þeir
vörpuðu ljósi á marga eðliskosti
þekktra stjórnmálamanna: slægð,
Geir Hallgrímsson, formaður
Sjálfstæðisflokksins.
klókindi, hörku og óvild. Spennan
var ærin og enginn sá fyrir um
endalokin. Er hægt að hugsa sér
fleiri kosti á góðum reyfara?
Trauðla, held ég.
Að seilast um hurð
til lokunnar
Þó ég sé þeirrar skoðunar, að
höfundar hafi reynt að vanda sín
vinnubrögð og að þeim hafi tekist
vel upp, vil ég gera eina athuga-
semd. Á kápusíðu segir á þá lund.
að bókin lýsi áratuga togstreitu í
Sjálfstæðisflokknum, er lokið hafi
með því að ríkisstjórn dr. Gunnars
Thoroddsen var mynduð. Þegar
bókin er lesin kemur í ljós, að hún
nær yfir vítt svið og að höfund-
arnir hafa viðað að sér mjög
miklum sögulegum fróðleik, auk
þess sem gerst hefur á síðari
árum. Bókin er eiginlega drög að
sögu Sjálfstæðisflokksins. Hún er
persónusaga Jóns Þorlákssonar,
Ólafs Thors, Bjarna Benediktsson-
ar, Gunnars Thoroddsen, Jóhanns
Hafstein og Geirs Hallgrímsson-
ar. Inn í þetta fléttast svo margir
þræðir og ólíkir. Fyrir vikið verða
höfundar ekki sakaðir um að hafa
ekki reynt að leita víða eftir
viðfangsefni sínu. Ætlunin mun
hafa verið í upphafi að minnsta
kosti, að bókin yrði að uppistöðu
til um stjórnarmyndunina og að
sögusviðið yrði þá aðdragandi
stjórnarmyndunarinnar og stjórn-
armyndun Gunnars sjálfs. En
spurningin sem vaknar í þessu
sambandi er: fóru höfundarnir
ekki út fyrir þetta verksvið sitt?
Eða eins og Sverrir Hermannsson
myndi sennilega orða það: „hafa
drengirnir ekki seilst um hurð til
lokunnar?,,
Gamlar væringjar Ólafs Thors
og Jóns Þorlákssonar útskýra ekki
stjórnarmyndun Gunnars Thor-
oddsen. Á það má að vísu benda að
dr. Gunnar er pólitískur fóstur-
sonur Jóns, eins og höfundar
benda réttilega á, og af því mætti
svo sem draga þá ályktun að
Gunnar hafi borið kala til Ólafs.
En mannanna verk og ákvarðanir
eru flóknari en þetta, eins og ég
hef reynt að leggja áherslu á. Sá
maður væri vissulega á hálum ís,
er ekki hefði þau sannindi ofar-
lega í huga. Því eins og fram
kemur í „Valdatafli í Valhöll"
fyllti Gunnar flokk Vísismanna,
sem margir hverjir voru upprunn-
ir í Frjálslynda flokknum og áttu
stundum í erjum við Jón Þorláks-
son hér áður og fyrr.
Allt þetta hnígur mjög að því,
sem ég hef sagt hér á undan, að (I)
ákvarðanir eiga sér oftast flókinn
og margslunginn aðdraganda, og
(II) ekki er endilega alltaf rétt að
draga rökréttar afleiðingar af
atburðum, til að fá kórréttar
niðurstöður. Þetta er rétt að hafa
í huga, án þess þó að sjáanlegt
verði að höfundar hafi villst inn á
villigötur af þeim sökum.
„Blaðamennsku-
sagnfræði“
Valdatafl í Valhöll er byggð á
því, sem nefnt hefur verið „blaða-
mennskusagnfræði". Henni verður
ekki lýst í fáum orðum, en er þó
sennilega auðveldast að segja
hana einkennast af einhvers kon-
ar sambandi eða samblandi blaða-
mennsku og sagnfræði. Það er
frásögn, líkt og lesa má dag hvern
í dagblöðunum, auk þess sem
reynt er að grafast fyrir rætur
atburðanna að hætti sagnfræð-
inga. Þetta form er ekki alveg
óþekkt hér á landi. Baldur Guð-
laugsson og Páll Heiðar Jónsson
skrifuðu bók af þessu tagi um
átökin sem urðu er ísland gekk í
Höfundar bókarinnar Valdatafl í Valhöll, Hreinn Loftsson og Anders
Hansen. F-milla BjörK Björnsdóttir.
Menningarsjóður Sambandsins:
Fimm aðilum veitt
ar sjö milljónir kr.
MORGUNBLAÐINU hefur bor-
izt eftirfarandi fréttatilkynning
frá Samhandi íslenzkra sam-
vinnufélaga:
Menningarsjóður Sambands
ísl. samvinnufélaga veitir árlega
nokkra styrki, og á yfirstandandi
ári var samtals úthlutað úr
sjóðnum 7,0 millj. kr. Skiptist
styrkveitingin sem hér segir:
1. Styrktarfélag Iamaðra og
fatlaðra 1,5 millj. kr. 2. Skóg-
ræktarfélag íslands 2,0 millj. kr.
3. Félagið Heyrnarhjálp 1,5 millj.
kr. 4. Ungmennafélag Islands 1,0
millj. kr. 5. Blindrafélagið 1,0
millj kr.
Fimmtudaginn 6. nóvember
veittu fulltrúar fjögurra af þess-
um samtökum styrkjunum við-
töku í Sambandshúsinu í Reykja-
vík. Voru það þau Óttar Kjart-
ansson form. Styrktarfélags lam-
aðra og fatlaðra, frú Áslaug
Þorsteinsdóttir frá félaginu
Heyrnarhjálp, Pálmi Gíslason
form. Ungmennafélags íslands
og þeir Halldór Rafnar form. og
Óskar Guðnason frkvstj.
Blindrafélagsins. Af hálfu
Skógræktarfélagsins hafði
Oddur Andrésson tekið við
styrknum til þess í júlí sl.
í stjórn Menningarsjóðsins
sitja þeir Valur Arnþórsson
stjórnarformaður Sambandsins,
Erlendur Einarsson forstjóri,
Eysteinn Jónsson fyrrv. ráðh.,
Magnús Sigurðsson bóndi á Gils-
bakka og sr. Sigurður Haukur
Guðjónsson.
Frá afhendingu styrkjanna, á myndinni eru
frá vinstri: Frú Áslaux horsteinsdóttir frá
félaKÍnu Heyrnarhjálp, Pálmi (íislason
form. llnKmennafélaKH íslands, óttar Kjart-
ansson form. StyrktarfélaKs lamaóra ok
fatiadra, Valur Arnþ<'>rsson. Erlendur Ein-
arsson, Halldór Rafnar form. ItlindrafélaKs-
ins, óskar (iiiónason frkvstj. BlindrafélaKs
inH og Eysteinn Jónsson.