Morgunblaðið - 22.11.1980, Síða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 22. NÓVEMBER 1980
Iþessum síðasta úrdrætti úr sögunni af Ingrid
Bergman heldur áfram upprifjun Ingmar Berg-
man, Liv Ullman og Ingrid Bergman á samstarfi
þeirra við kvikmyndina Haustsónötu, en margir telja
hana einhverja mögnuðustu mynd síðari ára.
Ingmar: í Haustsónötu er atriði
— miðnætursamtalið — þar sem
móðirin er gjörsigruð. Tilfinn-
ingalegar sviptingar mæðgnanna
hafa gengið svo nærri henni, að
hún á ekki um annað að velja en
uppgjöf og segir: „Ég þoli þetta
ekki lengur. Hjálpaðu mér. Snertu
mig. Geturðu ekki reynt að láta
þér þykja ofurlítið vænt um mig?
Geturðu ekki reynt að skilja?"
Hún segir þetta áherzlulaust. Hún
er berskjölduð. Við æfðum þetta í
Stokkhólmi áður en kvikmynda-
takan hófst í Osló, og við Ingrid
fundum bæði, að hún átti bágt
með að ráða við þetta atriði.
Þegar komið var að kvikmynda-
tökunni og við vorum búin að
koma fyrir myndavélum og ljósa-
útbúnaði, tókum við okkur kaffi-
hlé. Þá birtist Ingrid allt í einu.
Hún stillti sér upp fyrir framan
mig og hreytti út úr sér: „Ingmar,
þú verður að útskýra þetta atriði
fyrir mér. Þú getur ekki skilið mig
svona eftir eins og fisk á þurru
landi. Þú verður að útskýra það
fyrir mér.“ Hún var æf af reiði.
Ég man ekki hvað ég sagði. Ég
held, að það hafi ekki verið neitt
merkilegt, en það sem gerðist var
raunverulega það, að Ingrid beitti
skapofsanum til að skilja tilfinn-
ingar Karlottu og forsendur sam-
talsins. Það var einfaldlega aðferð
hennar til að lifa sig inn í
hlutverkið.
Ingrid: Ég man vel eftir þessu
upphlaupi. Ég kom og æpti á
Ingmar: „Ég get ekki leikið þetta
atriði. Þú ert ekki búinn að segja
mér hvers vegna ég ætti að gera
það.“ Liv sat við hliðina á honum,
og hún stóð upp og flýtti sér í
burtu. Hún kom strax til baka og
dauft bros lék um varir hennar.
Hana hafði bara langað til að sjá,
hvað hann léti mig komast upp
með.
Hann stökk á fætur og rásaði til
mín. Hann var blóðillur, en ég
fann að hann skildi mig. Og það
sem hann sagði varð til þess, að ég
tók sönsum: „Ef þú hefðir verið í
fangabúðum, mundir þú skilja, að
maður getur sagt hvað sem er til
að biðja um hjálp."
Ég skildi hann samstundis. Ég
skildi vonleysið, örvæntinguna og
ósigurinn. Já, fangabúðir, þetta
gat ekki líkzt neinu öðru. Nú gat
ég leikið þetta atriði.
Ingmar elskar leikkonur og leik-
ara. Hann hefur verið í leikhúsinu
alla ævi, og hann fer með þetta
fólk eins og litlu börnin sín. Hann
langar svo til þess að þau verði
hamingjusöm. Maður finnur líka,
að hann þjáist með manni og fyrir
mann. Þegar maður er að kljást
við erfitt atriði, veitir hann hjálp.
Úr augum hans má lesa: „Þetta
var ekki nógu gott, en svona væri
það betra." Og svo stendur hann
þarna með tárin í augunum.
Hann lætur kannski falla nokk-
ur orð til leiðbeiningar, en hann er
ekki eins og sumir leikstjórar, sem
gefa ýtrustu fyrirmæli um hvern-
ig hlutverkið skuli leikið og fara
sjálfir yfir öll samtök, þangað til
maður er kominn á þá skoðun, að
það sé bezt að þeir sjái alveg um
þetta. Ingmar bregður gjarnan
upp óljósri mynd, gefur manni
hugmynd, sem skilar sér aftur á
þann hátt sem hann ætlast til.
Hann þreytir mann ekki að
ástæðulausu. Ef manni líður ekki
nógu vel, er hann fljótur að koma
auga á það og frestar kvikmynda-
tökunni til að athuga hvað sé að.
Og hann hækkar aldrei róminn —
að minnsta kosti gerði hann það
aldrei á meðan unnið var að
þessari mynd.
Aðall Ingmar Bergmans er sá,
að hann kemst svo nálægt persón-
unum, sem hann er að búa til.
Hann skyggnist svo djúpt í hug-
skot þeirra. Allt er tekið í nær-
mynd, þannig að minnstu svip-
brigði skila sér á filmuna. Smá-
hreyfing, til dæmis þegar lyft er
augabrún eða auga er hvarflað,
veitir túlkunarmöguleika. Þetta
var að sumu leyti nýtt fyrir mér.
Ég hafði verið svo lengi á leiksviði,
þar sem maður verður allan tím-
ann að muna eftir fólkinu, sem
situr á efri svölum. Ég hafði tamið
mér umsvifamiklar hreyfingar og
var orðin vön því að brýna raust-
ina. Þegar fólk er búið að kaupa
sig inn á sýningu, á það kröfu á að
fá eitthvað fyrir aurana sína. Það
sér mann kannski ekki nógu vel,
en það er hægt að tryggja, að það
heyri hvað sagt er á sviðinu. Samt
var mér ljóst hvaða möguleika
nærmyndin hefur. Með nærmynd
er meira að segja hægt að búa til
blekkingu, sjónhverfingu, sýna
eitthvað, sem alls ekki er þarna. í
Casablanca voru mörg atriði þar
sem ég notaði alls engin svip-
brigði, en samt las áhorfandinn úr
andliti mínu það sem hann hélt að
ég væri að túlka. Hann ímyndaði
sér hugsanir mínar, eins og hann
vildi að þær væru, þannig að
raunverulega var það hann —
áhorfandinn — sem lék fyrir mig.
Ingmar: Smám saman varð mér
ljóst, að Ingrid hafði gífurlega
þörf fyrir öryggi, hlýju og nálægð.
En hún þekkti mig ekki nógu vel
til að geta treyst mér fuilkomlega.
Ég varð að gera henni ljóst, að
henni væri óhætt að treysta mér,
og það gat ég ekki gert á annan
hátt en þann að sýna henni í verki
hvaða tilfinningar ég bæri til
hennar. Þetta var yfirþyrmandi,
því að ég hafði það á tilfinning-
unni, að ég þyrfti ekki lengur að
sýna henni kurteisi. Ég sá heldur
ekki ástæðu til að beita kænsku í
umgengni við hana. Ég þurfti ekki
að vera þjáll eða gætinn í orðum.
Svo ég ákvað að afhjúpa mig.
Þegar ég reiddist lofaði ég reiðinni
að ólga upp á yfirborðið. Það kom
fyrir, að ég væri ruddalegur,
stundum var ég jafnvel mjög
ruddalegur, en um leið lét ég hana
finna hvað mér þótti óumræðilega
vænt um hana.
Það var bara í upphafi sem við
misskildum hvort annað — meðan
á æfingunum stóð, í tvær vikur.
Eftir það voru engir erfiðleikar,
engar flækjur. Við vorum búin að
opna okkur hvort fyrir öðru, og
tilfinningarnar flæddu óhindraðar
milli okkar, þannig að það voru
engin vandamál.
Svo held ég líka, að hún hafi
öðlast nýstárlega lífsreynslu á
þessu tímabili. Margt kvenfólk
starfaði við töku myndarinnar, og
ég held, að hún hafi — í fyrsta
skipti á kvikmyndaferli sínum —
stofnað til systurlegra tengsla við
konur, fyrst og fremst Liv. Það
held ég, að hafi orðið til að efla
öryggistilfinningu hennar.
Sjálfur hef ég raunverulega
þekkt Ingrid í aðeins þrjú ár, en
samt finnst mér eins og við höfum
alltaf þekkzt. Við tölum um hvort
annað eins og bróðir og systir,
ekki aðeins í gamni, heldur af því
að stundum er eins og við séum
raunverulega systkini. Stundum
finnst mér hún vera eins og litla
systir mín, sem mér ber að vernda,
og stundum er hún eins og stóra
systir, sem er skynsöm og setur
ofan í við mig sem óþekkan yngri
bróður.
I einkalífinu er hún svo gjör-
samlega laus við grímur, og það er
stórkostlegt, en þegar hún er að
leika, setur hún stundum upp
grímur, sem fara henni ekki mjög
vel. Ástæðan er sú, að hún hefur
slíka nautn af að leika, að hún á
iðulega bágt með að leyna því, og
það er ekki gott. En hún veit af
þessu. Hún veit þetta allt, en ef
leikstjórinn lætur hana komast
upp með það, verður hún ævareið.
Það er erfitt að gera sér grein
fyrir afleiðingum þess að hún
hefur ævinlega leikið á erlendu
tungumáli. Ég hef alltaf hallazt að
því, að leikari geti ekki sleppt
fram af sér beizlinu ef hann þarf
að tala annað mál en móðurmálið.
Þegar Ingrid tekst vel upp, er
undravert hvernig hún getur kom-
ið því á framfaeri sem hún þarf að
segja — hún fær það til að hljóma
eins og það hafi aldrei verið sagt
fyrr. Samt sem áður — hversu
fullkomið vald sem maður hefur á
erlendu tungumáli, jafnvel þann-
ig, að ekki sé hægt að greina
minnsta hreim — þá er alltaf
glerhjúpur eða himna milli manns
og þessa tungumáls, og þótt þessi
hindrun geri það ekki að verkum
að manni vefjist tunga um tönn,
þá útilokar hún að ótalmörg smá-
atriði komist til skila, hún truflar
hljómfall tungunnar. Hvað Ingrid
áhrærir verður þetta auðvitað
bara til að sanna hvað hún hefur
gífurlegan töframátt, þann mátt
sem hefur gert þennan alþjóðlega
feril á kvikmyndatjaldinu mögu-
legan.
Það hefur verið sagt um Ingrid,
að hún sé gift kvikmyndavélinni,
og að kvikmyndavélin elski hana.
Þetta er rétt. Kvikmyndavélin
elskar alvöru kvikmyndaleikkon-
ur, kvikmyndavélina þyrstir í and-
lit þeirra, tilfinningar og hreyf-
ingar. Kvikmyndavélin gerir sér
mannamun, og er ósegjanlega
grimm við þá sem henni líkar ekki
við. Þetta er svona, en enginn veit
hvers vegna.
Ingrid: Tveimur árum síðar, eða
sumarið 1979, fór ég til að hitta
Ingmar aftur á eynni hans og
hann sýndi mér langa heimilda-
kvikmynd, sem hann hafði tekið
meðan á töku Haustsónötu stóð.
Ég er hvort sem er alltaf um-
kringdur ljósamönnum og kvik-
myndatökumönnum, og iðulega
sér maður ekki einu sinni kvik-
myndavélina.
Ég sá sjálfa mig eins og ég hafði
aldrei séð mig áður. Það var
makalaust. Ég sagði við Ingmar,
að ég vildi hafa séð þessa mynd
áður en við hófum töku Haustsón-
ötu. Þá hefði ég kannski verið
ofurlítið auðveldari viðfangs. Ég
hefði ekki trúað, að ég gæti verið
svona erfið. Ég tala viðstöðulaust.
Ég rífst stanzlaust. Ég er fyrir
neðan allar hellur. Kannski maður
hafi gott af því að sjá sig eins og
maður raunverulega er. Eg vona,
að ég hafi verið skárri þegar ég
var yngri, en ég efast samt um
það.
Heimildamyndin hefst þar sem
Ingmar situr uppi á borði, hvílir
fæturna á stól og heilsar öllum.
„Gaman að fara að vinna með
ykkur aftur", segir hann. Síðan
förum við að lesa saman, og um
leið byrja ég að skammast: „Þetta
er það langdregnasta sem ég hef
nokkru sinni lesið. Hryllileg lang-
loka. Eða þá þetta! Ég skil nú ekki
einu sinni hvað átt er við“. Þá er
kvikmyndavélinni beint að andliti
konu, sem vinnur við fram-
kvæmdastjórnina, og hún einblín-
ir á mig, eins og hún ætli að
myrða mig með augnaráðinu, eins
og hún vilji segja: Ef hún á að
vera með þá verður aldrei hægt að
ljúka við þessa mynd. Ég gat ekki
áfellzt manneskjuna. Fyrst ég lét
svona fyrstu fimm mínúturnar,
hverju mátti þá búast við næstu
sex vikurnar? (Síðar sagði hún
mér að hún hefði ekki hugsað illa
til mín. Hún var bara svona
undrandi á því að einhver skyldi
voga sér að-byrja á því að tala
svona við Ingmar Bergman.)
Ingmar er ákaflega hughreyst-
andi. „Allt í lagi, allt í lagi, Ingrid.
Þegar við komum að þessu atriði,
þá förum við yfir það og sjáum
hvernig gengur. Við skulum halda
áfram og ræða þetta síðar."
Svo erum við komin út á gólfið,
þar sem búið er að merkja hvar
hver og einn á að vera, og ég held
áfram að kvarta og kveina: „Ha?
Liggja á gólfinu? Til hvers í
ósköpunum? Ertu kolvitlaus? Á
þetta að verða eitthvert aðhlát-
ursefni?"
Þegar kemur að því að kvik-
myndatakan hefst, þá er ég greini-
lega farin að skána töluvert.
Liv: Eitt, sem kom mér mjög á
óvart þar sem Ingrid var annars
vegar, var það, að þrátt fyrir þessi
löngu eintöl þá rak hana aldrei í
vörðurnar, ekki í eitt einasta
skipti. Hún stundaði sama
skemmtanalíf og við hin, horfði á
kvikmyndir og fór í veizlur, og var
með í öllu, sem Ingmar-hópurinn
er vanur að taka sér fyrir hendur
utan hins eiginlega vinnutíma.
Hún dró sig ekki í hlé til að liggja
yfir lexíunum, en samt þurfti
aldrei að endurtaka atriði af því
að hún kunni ekki rulluna.
Ég dái hana og mér þykir
óskaplega vænt um hana. Eigin-
lega finnst mér kvenfrelsisbarátta
snúast um þetta — og sennilega er
það þetta sem ég sækist eftir
þegar kvenfrelsi er annars vegar
— að ég sé þess umkomin að dást
að öðrum konum og vera stolt af
þeim. Ég segi ekki að ég hefði
kosið að eiga hana fyrir móður eða
systur, en ég vildi óska, að í æsku
hefði ég átt hana að vini, þannig
að ég hefði orðið fyrir áhrifum af
henni þá. Slíkar eru tilfinningar
mínar í garð Ingrid Bergman.