Morgunblaðið - 22.11.1980, Síða 37

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 22. NÓVEMBER 1980
37
Jón Bjarman:
Um geðrannsóknir á sök-
uðum mönnum og dæmdum
í þætti laganema um rannsókn
á sakamáli, sem sýndur var í
sjónvarpi á liðnu sumri, kemur
það fram, að sakborningur er
látinn sæta geðrannsókn. Þetta
atriði og niðurstaða rannsóknar-
innar var látið skipta nokkru máli
í þættinum. En það er ekki ætlun
mín að rita um þennan þátt,
heldur langar mig til að ræða lítið
eitt um geðrannsóknir, sem gerðar
eru vegna rannsókna á opinberum
málum.
Það ákvæði í lögum, sem stuðzt
er við þegar stjórnandi rannsókn-
ar ákveður að sakborningur skuli
sæta geðrannsókn, er að finna í
lögum nr. 74/1974, 75. grein, 2.
tölulið, staflið d. Greinin telur upp
allt það, sem rannsóknardómara
ber að rannsaka, segir svo í 2.
tölulið: „Það allt, er sökunaut
sjálfan varðar, svo sem ... þroski,
andlegur og líkamlegur, heilbrigð-
isástand hans, andlegt og líkam-
legt, fyrr og síðar, menntun,
uppeldi, efnahagur og aðrar
ástæður o.s.frv., eftir því sem þörf
virðist krefja. Ef ástæða þykir til,
skal leggja sökunaut undir við-
eigandi læknisrannsókn i þessu
skyni (Leturbreyting mín, JB).
Lögin leiðbeina ekki um hverjar
slíkar ástæður skuli vera, en þær
virðast þó helzt vera tengdar eðli
brotsins. Það eru fyrst og fremst
sökunautar í málum, þar sem um
er að ræða manndráp, alvarlegar
líkamsárásir, kynferðislegt
ofbeldi, íkveikjur og fleira þessu
líkt, sem verða að sæta geðrann-
sókn. Ekki er heldur ljóst, hvort
sökunautur eða réttargæzlumaður
hans geta kært slíka ákvörðun
dómara, þó segir svo í 172. gr.
ofangreindra laga, 10. tölulið, en
þar er tilgreint, hvað aðili að
rannsókn í opinberu máli geti
kært til æðra dóms: „Ákvörðun
um önnur efni, er varða rannsókn
máls eða meðferð fyrir dómtöku
þess og likt er farið." Ég minnist
þess ekki að hafa heyrt um slíka
kæru þau tíu ár, sem ég hef fylgzt
með þessum málum.
Geðrannsókn er framkvæmd af
sérfræðingi í geðsjúkdómum. Geð-
læknar munu yfirleitt líta á það
sem hlutverk sitt að kanna og
skera úr um almenna sakhæfni
sökunauts. Það skal tekið fram, að
sakhæfni er lögfræðilegt hugtak
Jón Bjarman
en ekki læknisfræðilegt, geðrann-
sókn í sakamáli er ekki undanfari
læknismeðferðar heldur langvar-
andi dómsafplánunar eða langvar-
andi „vistunar á viðeigandi hæli“,
sem í reynd er svipað hinu fyrra,
aðeins öllu verra. (Sjá grein mína
í Morgunblaðinu 26.10.79, „Um
öryggisgæzlu á viðeigandi hæli“.)
Framkvæmd geðrannsókna
mun vera með nokkuð hefðbundn-
um hætti. Þær byggja á viðræðum
læknis við sökunaut, geðprófum
framkvæmdum af sálfræðingum á
vegum læknisins, í flestum tilvik-
um fer einning fram könnun á
líkamlegu ástandi sökunauts,
gengið er úr skugga um, að hann
sé ?kki haldinn vefrænum tauga-
sjúkdómum o.s.frv. Mjög eru við-
töl lækna við sökunaut mismörg,
sumir þeirra leita einnig til að-
standenda, vinnufélaga og ann-
arra, sem varpað gætu ljósi á
hegðun viðkomandi. í geðskýrsl-
unum er yfirleitt greint frá upp-
runa, uppeldi, þroska, reynslu og
áföllum sökunauts, fjallað um
brot hans, niðurstöður prófana og
læknisskoðunar. í lokin dregur
læknir mál sitt saman í niður-
stöðu, þar koma fyrir einkunnir
eins og „psychopathia", „personal-
ity disorder“, „phobia", “antisocial
type“ og fleira slíkt. Skýrslum
lýkur svo yfirleitt á þeim orðum,
að læknir telji viðkomandi sak-
hæfan í almennum skilningi.
Spyrja má, hvernig snýr þetta
að þeim, sem látinn er sæta
geðrannsókn? Langflestir þeirra,
sem það hafa gert undanfarin tíu
ár, hafa verið og eru enn skjól-
stæðingar mínir, og hafa þeir
margir rætt við mig um þessa
reynslu. í þeim viðræðum hafa
komið fram tvö megin sjónarmið.
Sumir þeirra hafa álitið, að til-
gangur rannsóknarinnar sé að
grípa á jákvæðan hátt inn í
hegðun þeirra og líf, sem þeir álíta
sjúklegt, afbrigðilegt og viður-
kenna að sé gengið úr böndunum.
Þeir eru samvinnufúsir, bera
óttablandna virðingu fyrir lækn-
inum en verða svo síðar fyrir
vonbrigðum er þeim verður ljóst,
að hér er ekki um að ræða upphaf
læknismeðferðar, sem stefnir til
bata. Aðrir skynja geðrannsókn-
ina sem óaðskiljanlegan hluta
þeirrar niðurlægingar og auðmýk-
ingar, sem þeir eru í, jafnvel hluta
af refsingunni, sem þeir eiga í
vændum ef þeir reynast sannir að
sök. í einangrun gæzluvarðhalds-
ins eru þeir öryggislausir, kvíðnir,
með ofsóknarkennd, tregir til við-
bragða og niðurdregnir. Þeim
finnst þeir vera nánast varnar-
lausir gagnvart spurningum og
prófum geðlæknisins á sama hátt
og þeir eru það gagnvart gerðum
annarra rannsóknaraðilja. Aðrir
hafa ráð þeirra í hendi sér.
Þá má einnig spyrja, að hvaða
leyti slíkar rannsóknir séu mark-
tækar, þ.e. gefi rétta mynd af
viðkomandi mönnum, andlegu
ásigkomulagi þeirra, greind, hæfi-
leikum, skaphöfn, sjúklegu sálar-
ástandi þeirra eða heilbrigðu.
Flestum ætti að liggja það í
augum uppi, að rannsóknin gefur
fyrst og fremst mynd af viðkom-
andi við þær óeðlilegu aðstæður,
sem hann er í, en getur varla
skoðast sem hlutlægt mat á hon-
um við eðlilegar kringumstæður.
Engar fræðilegar kannanir þekki
ég um gildi og vægi geðrannsókna
vegna sakamála, þó kunna þær að
vera til og munu þá að sálfsögðu
varpa ljósi á gagn þeirra eða
gagnsleysi.
Langflestir þeirra, sem sæta
geðrannsókn, eru sakhæfir að
dómi geðlæknis og sakadóms og
eru dæmdir til fangelsisrefsingar,
sumir til margra ára ófrelsis.
Nú er það þannig með flesta,
sem afplána dóm, að þeir sækja
um styttingu refsingarinnar, ann-
aðhvort um skilorðsbundna
reynslulausn skv. 40. gr. almennra
hegningarlaga eða um náðun skv.
29. gr. stjórnarskrárinnar. í báð-
um tilvikum fjallar svonefnd
fullnustumatsnefnd um slíkar
beiðnir og ræður ráðherra og
forseta hvernig skuli með þær
fara.
Nýlega gerðist það, er nefndin
hafði til meðferðar losunarbeiðni
frá fanga, er afplánaði langan
dóm og sætt hafði geðrannsókn,
að hún ákvað að áður en afstaða
yrði tekin til erindis hans, þá
skyldi hann gangast undir skoðun
sérfræðings í geðsjúkdómum. Ég
þekki aðeins eitt fordæmi um
slíka geðrannsókn á manni, sem
þegar hefir verið talinn sakhæfur
af lækni og dómi. Ekki er hægt að
finna slíkri ákvörðun stoð í lögum.
Um ósakhæfa menn gegnir öðru
máli (sjá fyrrnefnda grein mína,
Mbl. 26.10.79). í 62. gr. alm.
hegningarlaga er gert ráð fyrir, að
læknir veiti nýja umsögn um
sakhæfni þess, sem vistaður hefir
verið á „viðeigandi hæli“, þegar
héraðsdómur leitar eftir því að
fyrirmælum ráðherra, eða ef til-
sjónarmaður ósakhæfs manns
krefst þess að mál hans sé tekið
upp að nýju. Það er þá gert vegna
réttaröryggis mannsins sjálfs, til
þess „að dvöl hans á hælinu verði
ekki lengri en nauðsyn ber til“ (62.
gr.alm.hgl.). Ný geðskoðun á sak-
hæfum manni fer ekki fram til að
styrkja losunarbeiðni hans, ekki
til að tryggja það, að hann verði
ekki ófrjáls lengur en nauðsyn ber
til. Dómur hefir þegar ákveðið hve
löng frelsissvipting hans skuli
vera. Mér virðist þó, að þessi
lagagrein hafi óbeint leitt fulln-
ustumatsnefnd að því úrræði að
láta sakhæfa menn sæta geðrann-
sókn vegna losunarbeiðna þeirra.
Hér er nauðsynlegt að gera
skýran greinarmun á stöðu sak-
hæfra manna, er afplána refsi-
dóm, og ósakhæfra manna, sem
vistaðir hafa verið um ótiltekinn
tíma á „viðeigandi hæli“." Hinir
fyrrnefndu hafa verið virtir þess
að bera ábyrgð á gerðum sínum og
verið dæmdir samkvæmt því.
Þannig er því ekki farið með þá
síðarnefndu,. þeir eru óábyrgir,
vistun þeirra ótímabundin, þeir
geta ekki talað máli sínu, framtíð
þeirra er á annarra valdi. Hinir
fyrrnefndu sækja um losun úr
refsivist sinni af því að lög leyfa
það. Ákvörðun ráðherra (fulln-
ustumatsnefndar) um, að þeir
skuli sæta geðrannsókn að nýju,
gerir stöðu þeirra ótrygga á mjög
óvæntan hátt. Ákvörðun þessa má
sjálfsagt réttlæta og segja sem
svo, að ráðherra sé ekki einungis
heimilt heldur beinlínis skylt að
afla sér allra þeirra gagna, sem
hann telur sig þurfa að hafa til að
tryggja það aö hann taki rétta
ákvörðun. Þó sýnist mér, að hér sé
verið að dreifa ábyrgð ráðherra
yfir á herðar geðlæknis.
Staða fangans er vissulega
ótrygg, eins og ég áðan sagði. Hér
er það alveg ljóst, að hann getur
ekki kært þessa ákvörðun til æðri
dóms, því hér er ekki um dóms-
ákvörðun að ræða. Hann veit
einnig, að ef hann neitar að
gangast undir slíka rannsókn, þá
mun ráðherra ekki telja sér skylt
að svara beiðni hans, hann er því í
nauðung, sem kann að hafa áhrif á
niðurstöður rannsóknarinnar. Um
gagn og gildi slíkra rannsókna er
allt í óvissu, ekki síður en í fyrra
tilvikinu.
Mér er það engin launung, að
mér þykja geðrannsóknir vegna
sakamála ógeðfelldar. Geðrann-
sóknir vegna losunarbeiðna fanga
eru mér þó enn ógeðfelldari, og
dreg ég réttmæti þeirra í efa, að
ekki sé minnzt á gagnsemi þeirra.
Grein þessa hef ég skrifað til að
gera almenningi ljóst hvernig
þessum málum er háttað og
hvernig þau snerta lifandi mann-
eskjur.
Karl Helgason lögfræðingur:
ÞAÐ HVARFLAÐI AÐ MÉR IV
Opið
bréfkorn
til
ykkar
Ágætust þið!
Þá er að lýsa atviki sem varð
mér undrunarefni.
I nokkuð svo fínu boði settist
ég hjá ungri og einkar ásjálegri
stúlku. Hún hélt á glasi eins og
hún bar sig að öðru leyti — með
þokka.
Þeir hefðu einhverjir þakkað
fyrir að fá að festa hana á filmu
með glasið á lofti — og flösku
hjá með gylltum skrautrituðum
texta, áberandi greinilegri.
Ég man víst ekki lengur hvað
við ræddum almennt, hún
frænka mín „litla“ og ég. Því
betur hvað hvarflaði að mér:
Því ekki bara kók — eða
Fresca fyrir línurnar.
Línurnar, já ... Það minnti
mig á að væntanlega liði ekki á
löngu þar til hún breyttist í
vexti. Þau höfðu nefnilega talað
frjálslega um það þegar þau
giftu sig fyrir nokkrum vikum að
nú væri ekki eftir neinu að bíða.
Ég hafði tekið þau jafnalvarlega
og greinarnar sem ég var að lesa
þá dagana — um fóstursköddun
af áfengisneyslu.
Dr. Ánn P. Streissguth, sem
um mörg ár hefur unnið að og
fylgst með rannsóknum á þessu
sviði, gefur þetta ráð: „Það er
best fyrir barnið að móðirin
neyti ekki áfengis um meðgöngu-
tímann."
Greinilegt er að veruleg hætta
er á fóstursköddun á börnum
drykkjusjúkra kvenna — en líka
ljóst að mikil drykkja, þó að ekki
sé nema einu sinni eða örsjald-
an, felur í sér áhættu — margir
vísindamenn líta svo á að ekki
beri að tala um nein ákveðin
mörk því að enn sé ekki vitað
hve lítið sé of mikið í þessu
sambandi.
Ég sá fyrir mér aðvörunar-
myndir úr erlendum blöðum og
bæklingum — myndir af þung-
uðum konum og áberandi texta
með: „Þegar þú neytir áfengis
gerir ófætt barn þitt það líka.“
Ætti ég að tala um þetta við
hana? Nei, það var ekki hægt á
þessum stað. Ég hafði raunar
látið bæklinga liggja frammi
eins og af tilviljun þegar þau
heimsóttu okkur hjónin fyrir
stuttu. En konan fjarlægði þá
fljótt. Ég var ekki viss um hvort
hún hefði tekið eftir merkja-
sendingunni. Nei, þetta væri
ekki rétti tíminn. Gallinn var
bara sá að henni hætti við að
fara yfir strikið. Og hér var allt
flæðandi og ótæpilega haldið að
fólki. Mér var orðið meir en lítið
órótt.
— Því horfir þú svona á mig?
Þetta barst til mín éins og úr
fjarska.
— Ha, horfi, — ég?
— Já, eða starir öllu heldur.
Ég rankaði við mér:
— Þér bregður nú ekki við að
horft sé á þig stúlka.
— Láttu ekki svona, — það
var eins og þú sæir mig samt
ekki...
— Já, hérna... ég...
Nei, ég gæti ekki farið að ræða
þetta. En gæti ég látið það vera?
Ég hvarflaði augum til glass-
ins. Hún veitti því eftirtekt —
skynug stúlka.
— Nú svoleiðis, sagði hún. —
Mér sýndist ég sjá brosviprur.
— Má bjóða þér frændi minn?
— Þú veist að ég ...
— Veit allt um það — smakk-
aðu.
Ég tók við glasinu, reyndi að
greina lykt, nei, það var ekki
merkjanlegt.
— Svona nú ...
Ég bragðaði með varúð. I
skellihló.
— Þú hefðir átt að sjá svip.
á þér núna.
— Hvað er þetta?
— Óáfengt, elsku frænd:
er nú ekki alveg græn, held
að ég hafi ekkert mark te
þér?
— Ég hef ekkert sagt...
— Þú gerir aðvart á þiun
hátt.
— En hér er ekkert óáfengt
vín á boðstólum.
Hún hallaði sér að mér og
hvíslaði.
— Ég smyglaði því.
- Ha?
— Ég laumaði því inn í tösk-
unni minni.
— Nei, hættu nú — því í
ósköpunum?
— Þú veist frændi, það þarf
alltaf skýringar ef maður vill
ekki. Nema kannski fyrir kalla
eins og þig. Þú skilur líklega að
ég get ekki staðið í því að segja
ástæðuna. Ég tek við því serr
mér er rétt, helli því í salernið og
fæ mér óáfengt.
— Gefðu mér af þessum önd-
vegisdrykk, sagði ég — og skál
fyrir ástandinu!
Og svo var nú það —'
með kveðjum.
Kalli.