Morgunblaðið - 18.12.1980, Síða 2

34
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 18. DESEMBER 1980
„Allir eiga rétt á að flytjast úr hvaða
landi sem er, þar á meðal sínu eigin, og
snúa aftur til síns heima“ Mannréttindayfirlýsingin, 10. des. 1948
í>ögn er
samsekt,
Volodya
Opið bréf til sovézks vísindamanns
Leonid Brezhnev undirritar Helsínki-samningana 1975.
Einn kafli Helsinki-sáttmálans, sem er til
umfjöllunar á ráðstefnunni í Madrid, fjallar
um vísindasamvinnu. I þessu opna bréfi, sem
John Charap, forstöðumaður eðlisfræðideild-
ar Queen Mary College, Lundúnaháskóla,
hefur skrifað sovézkum starfsbróður sínum
'við kjarnorkuvísindastofnunina í Dubna
skammt frá Moskvu, greinir frá tormerkj-
unum á því að halda þessari samvinnu
áfram vegna þróunarinnar síðustu mánuð-
ina.
Kæri Voldya.
Nokkuð langt er um liðið síðan
ég skrifaði þér síðast og jafnvel
ennþá lengra síðan ég fékk bréf
frá þér. Mig langar til að reyna
aftur að endurvekja tilraun
okkar til að skipuleggja með
einhverjum hætti heimsóknir
gesta frá Dubna til London, en
ég held að það sé mikilvægt, að
ég segi þér hreinskilnislega
skoðun mína á þeim vandamál-
um og erfiðleikum, sem geta
komið í veg fyrir að af þessu geti
orðið.
Margt hefur gerzt á undan-
förnum fjórum árum síðan við
ræddum þetta fyrst í heimsókn
minni til Dubna. Nú er ekki
lengur hægt að vera bjartsýnn á
vísindasamvinnu og samskipti
landa okkar, og sjálfur get ég
ekki aðskilið hlýhug minn og
velvilja í þann garð ásamt áhuga
mínum á því að fá þig sem gest í
rannsóknarstofu mína i London
annars vegar — og almenn
vandamál mannréttinda og
frelsis og ábyrgðar visinda-
manna. Ég skal reyna að útskýra
þetta.
Eina helgina er ég dvaldist í
Dubna heimsótti ég ungan
stjarneðlisfræðing í Moskvu.
Hann hafði starfað við Lebed-
ev-stofnunina, en verið vikið úr
starfi sínu sem vísindamaður, og
eina atvinnan, sem hann gat
fundið, var enskukennsla, þýð-
ingar o.s.frv. Þú gerir þér trú-
lega í hugarlund, hvernig ástatt
var fyrir honum: hann hafði sótt
um vegabréfsáritun til Israels.
Eins og ég komst að raun um
er venjan í slíkum tilfellum, var
hann útskúfaður úr vísindasam-
félagi ykkar út af þessu. Það er
ekki glæpur að vilja flytjast úr
landi: það er réttur, yfirlýstur í
mannréttindayfirlýsingu Sam-
einuðu þjóðanna, sem land þitt
hefur undirritað eins og land
mitt. Allir hafa rétt til að
flytjast úr hvaða landi sem er,
þar á meðal sínu eigin, og snúa
aftur til lands síns.
Hinn ungi vinur minn hafði
engan glæp framið og heldur
ekki aðrir andófsmenn, sem bíða
ár eftir ár eftir leyfi til að fara.
Þó var eins og þeir væru haldnir
einhverjum smitandi sjúkdómi,
því að þeir voru einangraðir frá
öllu sambandi við fyrrverandi
vísindastarfsbræður sína. Þú
hlýtur að vita um námskeiðin,
sem þeir halda í einkaíbúðum, en
það eru djarflegar tiiraunir til
að halda sér við í vísindunum.
Það er ekkert ólöglegt við þessa
fundi. Samt veit ég um aðeins
einn sovézkan vísindamann, sem
hefur sótt slík námskeið, og
hann er Andrei Sakharov.
Þegar ég var 1 Dubna fyrir
fjórum árum tók ég eftir slag-
orðunum og hvatningunum, sem
svo mikið var gert með í Sovét-
ríkjunum. Ég er viss um að við
vorum sammála um, að áherzl-
an, sem var lögð á vísinda-
samvinnu og samskipti, væri
mikið fagnaðarefni. Vísinda-
menn voru, þegar allt kemur til
alls, fyrstir til að færa sér í nyt
þiðuna eftir dauða Stalíns til að
brúa bilið með raunverulegri
samvinnu og vináttu landa
okkar, og félagsandi og sam-
kennd vísindamanna er meira en
orðin tóm.
Forsendur vísindasamvinnu
eru frelsi til að ferðast, hitta
aðra vísindamenn, skiptast á
skoðunum, lesa ritgerðir þeirra
og fá eigin rit birt, fá þeim
dreift. Mér virðist augljóst, að
auk slíkra ákvæða eigi að vera
aðrir samningar um mannrétt-
indi. Hvað er á móti því, að
einstaklingar reyni að fylgjast
með því hvernig staðið er í raun
og Veru við alþjóðlega samn-
inga? Var það glæpur að mynda
óformleg samtök til að segja frá
tilfelium, þar sem það var ekki
gert?
Mér kom það ekki á óvart, að
vísindamenn eins og Yuri Orlov
voru meðal þeirra sem stofnuðu
eftirlitsnefnd Helsinki-sáttmál-
ans í Moskvu 1976. Það hefði
heldur ekki átt að koma þér á
óvart, að vísindamenn á Vestur-
löndum létu í ljós reiði og
hneykslun, þegar hann og aðrir
voru handteknir árið eftir og
dæmdir fyrir þessar aðgerðir.
Hvers vegna heyrðust svo fáar
mótmælaraddir innan Sovétríkj-
anna? Mér fellur það þungt, að
mér finnst erfitt að spyrja þess-
arar spurningar: hvers vegna
ætti ég að reyna að leggja svo
hart að mér að spyrja þig ekki
óþægilegra spurninga? Veiztu
hvað varð um Orlov eftir að
hann var handtekinn? Hann er
hættulega veikur og hefur aftur
verið settur í sex mánaða ein-
angrun í vinnubúðunum. Það er
brot á Helsinki-samningunum
sem slíkum, að hann skuli vera í
fangelsi yfirleitt: en hvernig
réttlætir það, að þrjár vísinda-
ritgerðir, sem hann hefur skrif-
að síðan hann var handtekinn,
hafa verið gerðar upptækar og
að vísindaritgerðir, sem starfs-
bræður hans á Vesturlöndum
sendum honum hafa aldrei bor-
izt til hans. Ég skal gefa þér
heimilisfangið hans:
618810 Perm-hérað
Chusovskoi
Vsevitak stöð
Stofnun VS 389/37.
Kannski gætir þú eða einhver
annar vinur minn í Dubna sent
honum nokkur vísindarit. Þið
þurfið ekki að brjóta lög með
því.
I janúar sl. blöskraði okkur
aftur, að þessu sinni þegar
Andrei Sakharov var sendur í
útlegð til Gorki. Þú þekkir störf
hans eins vel og ég. Ég harma, að
í vestrænum blöðum er hann
venjulega kallaður faðir sovézku
vetnissprengjunnar. Við þekkj-
um báðir mikilvægt starf hans
að kenningum um heiminn í
upphafi og fleira. Þú hlýtur líka
að skilja, hve erfitt honum
hlýtur að reynast að starfa,
þegar hann er einangraður frá
starfsbræðrum sínum og bókum.
Vísindamenn hér á Vestur-
löndum gera sér oft ekki grein
fyrir því, hvað það er erfitt að
hafa aðgang að rannsóknar-
stofnun eða háskólabyggingu í
Sovétríkjunum, en þú veizt að
Sakharov er ekki leyfður að-
gangur að nokkrum vísinda-
bókasöfnum í Gorki. Heimilis-
fang hans er:
Gorki, Sherbinka-2
Gagarin-stræti, 214 íb. 3
Hann mundi líka fagna sér-
prentum og skjölum.
I bókasafni ykkar í Dubna
getið þið lesið rit eins og Nature
og Physics Today. Ég vona, að þú
hafir séð greinarnar í þeim, þar
sem sagt er frá viðbrögðum um
allan heim við fangelsun Orlovs,
tölvuvísindamannsins Anatoly
Shcharansky, útlegð Sakharovs
og áframhaldandi synjunum,
sem tugir vísindamanna fá, þeg-
ar þeir biðja um vegabréfsárit-
anir, þótt þeir séu ekki pólitískir
andófsmenn og vilji einfaldlega
búa annars staðar. Eða vantar
þessar blaðsíður í eintökin á
bókasafni ykkar?
Vissirðu, að 8.000 vísindamenn
hafa heitið því að heimsækja
ekki Sovétríkin eða bjóða sov-
ézka vísindamenn velkomna í
rannsóknarstofur sínar til þess
að mótmæla meðferðinni á Sak-
harov, Orlov og Shcharansky?
Vissirðu, að 250 félagar í kon-
unglega vísindafélaginu undir-
rituðu yfirlýsingu (sem birtist í
The Times 4. nóvember) til að
mótmæla meðferðinni á andófs-
mönnum Gyðinga? Þetta eru
ekki „kaldastríðsmenn", þetta
eru vísindamenn, sem hafa unn-
ið lengi að bættum samskiptum
landa okkar. En þögn er sama og
samsekt og mannréttindi koma
mér við og þér líka.
Þú veizt sennilega hvað gerð-
ist í sumar í Madison, Wis-
consin. Lev Okun átti að flytja
lokafyrirlesturinn á eðlisfræði-
ráðstefnunni þar. Hann hafði
vegabréfsáritun, farseðla, frá-
tekið hótelherbergi. Samt var
honum ekki leyft að stíga um
borð í flugvélina í Moskvu.
Hvers vegna? í Helsinki-
samningunum er oft minnzt á að
greiða götu vísindamanna, sem
vilja taka þátt í vísindaráðstefn-
um o.s.frv. Og alþjóðsamband
raunvísindamanna og alþjóða-
samtök vísindafélaga, sem það
heyrir undir, hafa haldið því
fram, að lönd, sem meina vís-
indamönnum sínum að sitja
slíka fundi, ættu ekki að fá að
halda þá. Finnst þér, að halda
ætti ráðstefnuna 1984 í Sovét-
ríkjunum?
Ég ætlaði ekki að vera svona
langorður og taka fyrir svona
mörg mál. En ég vona að þú
skiljir dálítið betur, hvers vegna
ég sagði þegar ég skrifaði þér
síðast: „Mér þykir það sorglegt,
að eins og málum er nú háttað
tel ég ekki viðeigandi að reyna
að ... fá framlengingu" á boðinu,
sem ég hafði fengið frá vísinda-
rannsóknarráðinu (SCR) um
fjárframlög til að greiða ferðir
gesta frá Dubna til London.
Leyfðu mér að minna þig á, að
ég fékk tilboðið um fjárveitingu
frá SCR sumarið 1977 og að ég
reyndi í tvö ár að ná samkomu-
lagi um, hverjum ég ætti að
leyfa að koma. Ég veit, að leyfi
til utanlándsferða eru eftirsótt
verðlaun í Sovétríkjunum:
kannski stafaði vandinn af því,
að ég lét þig ekki velja gestina
sjálfur.
Og þegar við komum okkur
saman um skrá um tillögur var
mér sagt, að áætlunin um heim-
sóknirnar væri svo ströng, að því
miður væri ekki hægt að stinga
upp á nöfnum nokkurra manna,
sem gætu komið í heimsókn til
okkar.
Segðu mér Volodya, hver tor-
veldar okkur vísindamönnum að
vinna saman? Mig langar enn að
bjóða ykkur hingað. Ég hef heyrt
óbeinlínis, að hinn ungi starfs-
bróðir ykkar, Viktor, kunni að
koma í heimsókn til London í
ágúst og ég legg til að þú komir
stuttu eftir þá heimsókn.
Kennslutíminn hjá okkur byrjar
í október og stúdentar okkar
mundu fagna tækifæri til að
ræða við þig um nokkuð af því
sem ég hef skrifað þér um.
Enn verð ég að íþyngja þér í
nafni vináttu okkar. Þar sem
mér finnst skammarlegt, að þau
mál sem ég hef skrifað þér um
skuli aðeins rædd í einrúmi hef
ég leyft mér að birta þetta bréf í
brezku dagblaði. Það er ekkert
að óttast: það hefði hvort sem er
verið lesið áður en það hefði
borizt þér í hendur.
Með einlægri kveðju,
John Charap