Morgunblaðið - 18.12.1980, Blaðsíða 4

36
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 18. DESEMBER 1980
Jón Viðar Jónsson:
í ágústmánuði ár hvert er hald-
in leiklistarhátíð í finnsku borg-
inni Tampere, eða Tammerfors
eins og borgin heitir á sænsku.
Nefnist hátíð þessi Tampereen
Teatterikesá, sem á íslensku
myndi útleggjast Leikhússumar
Tampere. Tilgangur hennar er að
safna saman á einn stað því besta,
sem finnskt leikhús hefur boðið
upp á undangengið leikár. I ágúst-
mánuði í sumar komu tuttugu og
sjö sýningar hvaðan æva að af
Finnlandi til hátíðarinnar, sem
stóð í vikutíma, og var því hægt að
sjá tvær og jafnvel þrjár sýningar
á dag, væri áhugi og dugnaður
fyrir hendi.
Undirritaður átti kost á því að
komast á þessa hátíð í sumar og
naut til þess styrks úr íslensk—
finnska menningarsjóðnum, sem
stofnaður var fyrir fáeinum árum.
Er ekki að efa, að sjóðurinn á eftir
að efla samskipti þessara tveggja
þjóða, sem er vel, því að eflaust
geta Islendingar margt af Finnum
lært, ekki síst á sviði menningar
ogfagurra lista. Finnsk listsköpun
er í öllum greinum borin uppi af
traustri fagkunnáttu, auk þess
sem hún ber yfirleitt sterkan
þjóðlegan svip, frábrugðinn þeim
sem þekkist frá norrænu grann-
þjóðunum. Vissulega eru Finnar
ekki jafn frumlegir á öllum svið-
um, ég geri t.d. varla ráð fyrir því,
að bókmenntir þeirra geti talist
jafn eftirtektarverðar og bygging-
arlistin; samt er eins og finnsk
þjóðarsál — og ég biðst ekki
afsökunar á þessu rómantíska
hugtaki — eigi á einhvern hátt
greiðari aðgang að list þeirra, en
reyndin er annars staðar um
Norðurlönd. Finnsk menning —
eða a.m.k. þeir geirar hennar, sem
ég hefi einhverja nasasjón af —
leynir sjaldnast uppruna sínum,
þó að erlend áhrif geti verið mikil,
eins og ég kem að hér á eftir.
Hinu verður þó ekki neitað, að
sterk þjóðleg hefð getur torveldað
á ýmsan hátt menningarleg sam-
skipti við aðrar þjóðir. Eg hef
vissan grun, þó að sá grunur megi
vel vera rangur, að sú sé raunin
um Finna. Það er allhár múr á
milli þeirra og annarra norrænna
þjóða og ég ímynda mér, að
orsakir hans séu einkum tvær:
tungumálið og svo þær sérkenni-
legu sálarflækjur, sem einkenna
afstöðu þeirra til Svía og alls sem
sænskt er. Finnar hafa lengstum
verið í klemmu á milli tveggja
stórvelda og menningarsvæða:
þess rússneska í austri og þess
norræna/sænska í vestri, þeir
hafa fundið og finna enn sterklega
til vanmáttar gagnvart þessum
nágrönnum og kannski hafa þeir
átt erfiðara en aðrar þjóðir með
að finna sína sjáifsímynd af þeim
sökum. Turkka, einn fremsti leik-
stjóri Finna nú, talaði um það við
mig, þegar ég kom á æfingu á
nýjustu sýningu hans í haust, að
landar hans væru haldnir löngun
til að láta kúga sig, þó að þeir
leyndu þeirri ástríðu með kok-
hreysti og fögru tali um ættjörð-
ina. Ekki er ég maður til að dæma,
hvort slíkar geðflækjur grasséra
með þessari þjóð; hið eina sem ég
veit með vissu er, að vanmáttar-
kenndin er óhemju rík í henni og
truflar samskipti við útlendinga.
Finnsk þjóðarsál, uppruni og saga,
hefur annars orðið efni í lærðar
bækur og trúlega er best, að ég
vísi til þeirra. Sá sem kann ekki
málið er í erfiðri aðstöðu að
kynnast þjóðinni náið og hætt við,
að dómar hans verði sleggjudóm-
ar. Engu að síður hef ég mjög á
tilfinningunni, að finnsk hugsun
og tilfinningalíf lúti talsvert öðr-
um lögmálum en okkar íslendinga
og Skandínava, þó að aðrir verði
að skilgreina í hverju sá munur
liggur.
En hvað sem öllu sálarlífi líður,
þá er víst, að tungumálið eitt er
nógu örðugur hjalli, en málakunn-
átta Finna, ekki síst almennings,
er afar misjöfn. Og það er erfiðara
Mnouchine um sama efni, en
vafalítið hefur hugmyndin verið
sótt beint í hana.
Ibsen heitinn átti tvö verk á
dagskrá hátíðarinnar og var Pétur
Gautur annað þeirra. Eins og við
mátti búast var þetta afar löng
sýning og þungbær undir lokin, en
aðferð hennar að verkinu var þó
athyglisverð. Leikstjórinn, Ossi
Ráikka, hafði sem sé fengið gler-
augu Samuel Becketts að láni og
Fyrri grein
en menn gætu haldið að óreyndu
að sitja dag eftir dag á leiksýning-
um án þess að skilja annað en þau
fáu orð, sem maður hefur lært á
förnum vegi. Ég létti mér þá raun
þó með því að fara einkum á
sýningar á erlendum leikritum,
sem ég þekkti eitthvað til. Á
dagskrá hátíðarinnar voru verk
eftir Tsjekhov, Ibsen, Moliére,
Strindberg, Albee o.fl., en þar var
einnig mikið af innlendum verkum
sem ég lét flest fram hjá mér fara.
Ég sá þó sýningar á tveimur
finnskum leikritum, sem mér
hafði verið bent sérstaklega á og
a.m.k. annars þeirra var vel hægt
að njóta, þekkti maður söguþráð-
inn.
Ekki þori ég að fullyrða, hversu
vel úrvalið á síðastliðnu Leikhús-
sumri sýndi straumana í finnsku
leikhúsi nú. Einhver styrr stóð í
kringum það að þessu sinni, eink-
um þó verðlaunaveitingarnar, en
hátíðinni lýkur á því, að dómnefnd
útnefnir bestu sýningu, leikara,
leikmyndahönnuð o.s.frv. Skildist
mér helst, að dómnefndin þætti
helsti íhaldssöm og forðaðist að
hampa öðru en því, sem þegar
hefði hlotið almenna viðurkenn-
ingu. Og það verður að segjast
eins og er, að þær sýningar, sem
ég sá þarna, voru tæplega til þess
fallnar að vekja sérstakan áhuga á
finnskri leikmennt. Þær voru að
sjálfsögðu allar búnar til af kunn-
áttu, en annars ósköp keimlíkar
því, sem mest hefur verið í tísku
vestan Helsingjabotns og í Mið-
Evrópu síðustu árin. Það varð því
engan veginn ályktað af þessum
kynnum, að von væri mikilla
fylgt eftir með full sterkum með-
ulum, sem á köflum jöðruðu við
hreinan groddaskap — en fínleiki
er nú ekki heldur sterkasta hlið
finnskra leikara. En þó að finnskir
leikarar séu ekki sem fágaðastir,
finnst mér oft sú geysilega næmi,
sem þeir búa yfir, bæta þann skort
upp ríkulega — og i sýningunni á
Þrem systrum voru mörg einstak-
lega falleg augnablik, ekki síst í
seinni hlutanum, þegar tekur að
halla undan fæti fyrir fólkinu í
leiknum. Á heildina litið var
sýningin þó of kaldranaleg, of
brechtísk (!) fyrir minn smekk. Ég
játa þó fúslega, að tungumálsins
vegna átti ég bágt með að átta mig
á þessari aðferð að leikritinu, því
að enginn heillegur söguþráður er
í því og kunni maður textann ekki
utanbókar, veit maður sjaldnast
nákvæmlega hvað persónurnar
eru að fara.
Öllu betur gekk þá með næsta
klassíker, uppsuðu úr Tartuffe
Moliéres frá Borgarleikhúsinu í
Vasa. Höfundur hennar var Ta-
isto-Bertil Orsmaa, sem ku vera
mikill tískuleikstjóri nú, auk þess
sem honum er spáð frama sem
leikhússtjóra. Hann átti reyndar
tvær sýningar á hátíðinni og var
hin á nítíu ára gömlum „barna-
harmleik" þýska skáldsins Frank
Wedekinds, Frúlings Erwachen,
sem er ádeila á kynferðislega
kúgun unglinga og siðferðislega
hræsni í síðborgaralegu þjóðfélagi
keisaratímans. Berliner Ensemble
endurvakti leikinn fyrir nokkrum
árum og hefur hann verið leikinn
víða eftir það, en um lífvænleik
hans má deila. Báðar þessar sýn-
ingar báru með sér, að Orsmaa
væri flínkur leikstjóri, sem kynni
sitt handverk út í æsar, en af-
skaplega grunnfærinn og gefinn
Úr sýningu Verkalýðsleikhúss Tampere á leikriti Kaievi Kalemaa um Salinin skósmið. Veijo Pasanen
(sitjandi til hægri) i hlutverki skósmiðsins.
nýjunga í finnsku leikhúsi, en þá
verður að gæta þess, að sé Kajsa
Koronen undanskitin átti enginn
af fremstu leikstjórum þjóðarinn-
ár sýningu á hátíðinni. Mönnum
til fróðleiks get ég þó þess, sem ég
komst yfir að sjá á þessum
vikutíma í Tampere.
Fyrst skal frægt telja KOM-
leikhúsið, sem þarna var með
sýningu Kajsu Koronen á Þremur
systrum Tsjekhovs. Þar sem leik-
flokkurinn var með sýninguna hér
á listahátíð í sumar og þá um
hana skrifað í blöð, ætti ekki að
þurfa að hafa mörg orð um hana.
Það má vel vera, að and-natúral-
ísk umgerð og sviðsetning leiksins,
nakið sviðið, druslulegir bún-
ingarnir o.s.frv. hafi ekki hentað
natúralistanum Tsjekhov illa;
sjálfum fannst mér, að eymd og
ailsleysi persónanna væri þarna
fyrir ódýrustu brellur. Þannig var
Frúlings Erwachen poppað upp
með vemmilegri diskótónlist og
smjattað með öllu móti á varnar-
leysi unglinganna og skepnuskap
hinna prússnesku foreldra þeirra.
Inní sýninguna á Tartuffe, sem
hlaut aðalverðlaun dómnefndar-
innar, var fléttað öðru leikriti
eftir Orsmaa sjálfan og fjallaði
það um líf Moliéres og leikara
hans, ástir og átök innan leik-
flokksins og viðskipti hans við
andlega og veraldlega ráðamenn.
Sýningin hófst t.d. á forleik í
fordyri leikhússins, þar sem Lúð-
vík fjórtándi tekur til meðferðar
bann klerkastéttarinnar gegn
leikritinu og leyfir síðan sýningu á
því að bæn Moliéres. Þetta var allt
svo sem nógu skemmtilegt og þó
ekki annað en bleik stæling á
frábærri kvikmynd Adrienne
sett leikritið upp í litlu þröngu
herbergi, sem vafalaust átti að
tákna þrengsli móðurkviðsins og
bindingu mannsins við uppruna
sinn. Það styrkir enn frekar þessa
túlkun mína, að Ása, móðir Gauts,
og Sólveig, sem ann honum til
dauða og fyrirgefur honum allar
misgerðirnar, voru leiknar af
sömu leikkonu og því greinilega
tvær hliðar á sömu kvenmynd.
Líklega er Pétur Gautur óleikan-
legt leikrit og á ég með því við, að
sýning á því geti aldrei geíið jafn
mikið og lesturinn. Þetta auðuga
og tilkomumikla skáldverk skortir
nefnilega þann stöðugleika og
stílfestu, sem leiksýning verður að
hafa til að bera, og því má heita
algerlega vonlaust, að leikstjórinn
geti þýtt alla póesíu þess og
heimspekileg umbrot yfir á skýrt
og ótvírætt tungumál leiksviðsins.
Gautur og móðurskautið. Harri Rantanen (Pétur) og Laila Ráikká
(Sólveig) í sýningu Tampereen Teatteri á Pétri Gaut.
í sýningu Háikka var öll áherslan
á eina hlið verksins og við því var
ekkert að segja. Mér fannst það þó
stór galli, hversu alvörugefinn og
hátíðlegur þessi Pétur Gautur var
og þegar tók að líða á fimmta
klukkutímann, var ég farinn að
sakna sárlega þess húmors, sem
Gautur Ibsens á svo mikið til af.
Síðasta sýningin, sem ég sá
þarna í Tampere, var Hver er
hræddur við Virginíu Woolf? eftir
Albee, en hún var frá Svenska
Teatern í Helsinki. Um hana hef
ég fátt annað að segja en að
hlutverk Georgs og Mörtu voru í
höndum ágætis leikara, sem brill-
éruðu óspart á bröndurum og
klúryrðum leiksins, en gátu ekki
gert lífstragedíu þessara banda-
rísku hjóna trúverðuga. Eins og
menn muna sló leikritið í gegn
víða um lönd fyrir tæpum tuttugu
árum, en um gildi þess er full
ástæða til að efast nú. Þema þess,
sjálfsblekking og uppgjöf fólks
gagnvart eigin lífi, er vissulega í
góðu gildi, en er hægt að taka
alvarlega fólk, sem er haldið slíkri
sjálfsvorkunn, að það diktar upp
heilt barn til þess að gefa samlífi
sínu eitthvert innihald? En leikur-
inn virtist engu að síður slá á
viðkvæma strengi hjá háborgara-
legum áhorfendum og var verð-
launaður í bak og fyrir í lok
hátíðarinnar.
Þá á ég aðeins eftir að drepa á
tvær sýningar á finnskum leikrit-
um, sem ég var hvattur til að sjá.
önnur var athyglisverð sviðsút-
færsla á útvarpsleik eftir Jussi
Kylátasku, eitt fremsta leikskáld
Finna nú, en sökum málsins var
mjög erfitt að njóta hennar. Hún
var skopleg lýsing á ferli lækn-
ingamiðils nokkurs og mun hafa
vakið reiði trúaðs fólks, en pólitík
og trúarbrögð munu vera nokkurn
veginn jafn viðkvæm deilumál
meðal Finna. Hin sýningin var hjá
Verkalýðsleikhúsi Tampere, sem
hefur lengi verið talið í fremstu
röð finnskra leikhúsa og var á
leikriti eftir ungan höfund, Kalevi
Kalemaa. Það gerist um aldamót-
in og segir frá skiptum Salinin
skósmiðs, gamals sósíaldemókrata
og verkalýðskempu, við fulltrúa
hins nýja málstaðar bolsjevis^,.
ans. J>etta var hugpekkt verk í
heíðbundnum raunsæisramma,
laust við alla ytri dramatík; í
rauninni ekki annað en smámynd
af lífi gamals manns, sem finnur
að lífið er að renna úr greipum
hans og yngri menn að taka við.
Við hliðina á þessari látlausu og
sönnu sögu úr lífi finnskrar al-
þýðu bliknaði öll innflutt háspeki
og framúrstefna, sem annars virt-
ist vera stolt þessarar hátíðar.
Af leiklist Finna