Morgunblaðið - 18.12.1980, Qupperneq 22

54
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 18. DESEMBER 1980
Bjartmar Guðmundsson:
Örðugan ég átti
Að heiman: Kvæði og stokur
Þórarins Sveinssonar
ÚtKeíandi: Björn Þórarinsson
Þórarinn var fæddur 1873 og
náði 84 ára aldri. Hann var
fæddur í Kilakoti í Kelduhverfi og
gerðist þar bóndi 1898 og bjó þar
langa æfi. Eftir hann liggur tals-
vert safn kvæða og kveðlinga sem
urðu til við hin og þessi tækifæri.
Og margar ferskeytlur hans hafa
fyrir löngu orðið landfleygar.
En það var háttur Þórarins að
halda kveðskap sínum lítið eða
ekkert saman, því hann mun ekki
hafa talið hann nógu góðan til að
birtast í bókum. Sonur hans,
Björn tók sér nýlega fyrir hendur
að safna öllum kveðskap föður
síns, sem hann náði til og vélrita
síðan af mikilli nákvæmni. Og að
vel athuguðu máli ákvað hann að
gefa út svo sem einn fjórða hluta
af því sem hann komst höndum
yfir. Menn geta kallað það úrval
og einnig sýnishorn. En enginn
veit hversu mikið hefur glatast
með öllu af kveðskap hans.
Eftir Þórarinn hefur lítið annað
verið prentað en nokkur kvæði og
lausavísur er komu í Árbók Þing-
eyinga 1963. Fylgdi það langri og
vandaðri ritgerð eftir Karl Kristj-
ánsson.
Um ljóðagerð Þórarins segir
Karl í Árbókarritgerðinni m.a.: í
hverju ljóði er að einhverju leyti
Til okkar er kominn franskur
maður, bónarveg yfir hafið. Hann
vill engar ölmusur hafa né ómegð
vera á þjóð vorri. Hann beiðist
þess eins að fá jafnan rétt til þess
að vinna fyrir brauði sínu og lifa í
sátt við okkur sem byggjum þetta
land. Hann hefur unnið til sakar í
heimalandi sínu, en sú sök er
okkur framandi og óþekkt. Enginn
landsmanna okkar hefur orðið
sekur að slíku í sögu þessa lands,
slík sekt er ekki til í okkar hugum.
Við þekkjum ekki og viðurkennum
ekki aðra herkvaðningu en þá, sem
kallar okkur til varnar sjálfræði
landsins og þjóðarinnar. Við ber-
um ekki og höfum aldrei borið
vopn til þess að ræna aðra sjálf-
ræði landsins og þjóðarinnar. Við
berum ekki og höfum aldrei borið
vopn til þess að ræna aðra sjálf-
ræði eða friðsömu líferni. Patrick
Gervasoni er sekur um þann glæp,
að neita að bera vopn í franska
hernum. Hverjar ástæður hans
eru til þess, skulum við ekki hirða
um. Að hinu skulum við huga,
hvort íslendingar líti þennan glæp
sömu augum og franski herinn.
Franski herinn hefur farið eldi og
blóði um víðáttur heimsins. Hann
hefur herjað í Alsír, í Líbanon og í
Indókína. Hann hefur verið mátt-
arstólpi franska nýlenduveldisins.
Hér hefur enginn her verið nema
erlendur. ísland var nýlenda og
máttarstólpi danska nýlenduveld-
isins, danski herinn, sá svo um að
íslendingar lytu þeim örlögum.
Saga þjóðarinnar geymir frásagn-
ir af fulltrúum hins danska valds,
bæði góðum og illum. Þeir sem hér
urðu alræmdir fyrir sakir harðn-
eskju, gerðu þó ekki annað en
hlýta til fullnustu dönskum her-
lögum. Þeir gegndu skyldu sinni
við föðurland sitt, jafnvel þótt slík
skylda útheimti af þeim glæpi
gegn sjálfræði og friðsömu líferni
Islendinga. Við Islendingar virð-
um rétt allra þjóða til að bera
hönd fyrir höfuð sér, ef á þær er
ráðist. En við erum andsnúnir
landvinningum og hervaldi. Hver
er þá á meðal okkar sem þorir að
lífsandi mannsins sem orti. Þó ég
sakni ljóðanna sem Þórarinn hafði
skáldgáfu til að yrkja en orti ekki,
þá orti hann margt sem lifir og
heldur minningu hans á lofti.
Vísur hans voru sjaldan eignaðar
öðrum, þótt hann léti ekki nafn
sitt fylgja úr hlaði. Alltaf er að
finna í kveðskap hans einhver
merki um skáldgáfuna. Hag-
mælskan er þar aldrei alein á ferð.
Ávörp hans og tilsvör voru venju-
lega gamni blandin og glettin, ef
því varð viðkomið efnis vegna.
Ekki var hann hlífisamur, ef í
brýnu sló sem stundum vildi verða
í sveitarblaði og beitti þá eggjuð-
um stíl og örvandi. Hinsvegar var
hann sáttfús og leit á slikar
skylmingar meira sem leik en
alvöru. Ekki var laust við að
hákveðlingar hans ýfðu geð sumra
sem fyrir þeim urðu, þó flestir
sætu á sér til þess að fá ekki
meira. Hann virðist ekki hafa litið
á kveðskap sinn nema sem dægur-
flugur. Valdi sér viðfangsefni að-
allega í samræmi við það. Orti
mest um daginn og veginn innan
sveitar, Húsmæðrakveðju,
Kvennaslag, Kappatal, Skáldatal í
Kelduhverfi, Tíðavísur, Hrepps-
nefndarbrag o.s.frv. Gerði þetta
til að skemmta sér og öðrum og
náði vel þeim tilgangi. Hins vegar
tel ég að hann með þessu viðfangs
efnavali hafi „sóað um of kröftum
sínum á smáu tökin," eins og
rísa upp og kalla það glæp, að
neitað sé að gegna herþjónustu?
Mér hefur skilist að flóttamaöur-
inn Gervasoni hafi komið hingað
skilríkjaiaus. Að skilríki hans hafi
engin reynst, þegar grannt var
skoðað. Hann hefur brotið íslensk
lög. En hann hefur jafnframt
gefið sig sjálfviljugur á vald
íslenskum yfirvöldum og óskað
eftir að þau fjölluðu um mál hans.
Er það háttur lögbrjóta að óska
eftir umfjöllun landsyfirvalda um
lögbrot sín? Gervasoni er flótta-
maður og landflóttamenn hafa
sjaldnast skilríki, nema fölsuð
séu. Hingað komu til lands flótta-
menn austan úr Asíu. Enginn
þeirra átti skilríki af neinu tagi.
Hingað leitaði á náðir okkar
rússneskur sjómaður. Hann hafði
enga vegabréfsáritun í skilríkjum
sínum. Ollu þessu fólki hefði mátt
bægja burt á þeim forsendum
einum, að það hafði engin skilríki,
eða ónóg. Auk heldur má um það
segja, að það kom hingað í óþökk
yfirvalda heimalands síns. Margir
Víetnamar flúðu heimaland sitt af
ótta við að verða sendir til Kamp-
útseu að heyja tilgangslauSt eyð-
ingarstríð. Einnig þeir vildu ekki
þjóna föðurlandi sínu á vígvellin-
um. Hverja nauðsyn ber þá til að
vísa þessum iandlausa manni á
dyr? Hvað hefur hann til sakar
unnið, að hann hljóti ekki náð
fyrir augum okkar? Mér hefur
einnig skilist, að hingað sé von
fjölmargra annarra flóttamanna,
ef Gervasoni fái landvist. Að
yfirvöld óttist holskeflu land-
lausra og uppflosnaðra manna og
kvenna í kjölfar Frakkans. En
ísland er fullvalda ríki með lög-
mæta stjórn. Hún hefur tekið við
rúmum þrem tugum víetnamskra
flóttamanna og ekki hefur nein
holskefla riðið yfir okkur ennþá
austan úr Asíu. Þó eru þar hundr-
uð þúsunda heimilislausra og
landflótta manna. Hún hefur tekið
við sovézkum sjómanni, sem vildi
ekki lengur una gerræði og ofbeldi
í heimalandi sínu. Þaðan hafa
engir komið fleiri. Þó búa milljón-
margan hæverskan gáfumanninn
hefur hent. Gáfa Þórarins var
stærri verkefnum vaxin.
Þetta var hrafl úr grein Karls
Kristjánssonar nábúa Þórarins,
sem þekkti hann vel og allar
kringumstæður hans, sem meira
voru letjandi en örfandi.
Undir efni þess vil ég taka. En
að kringumstæðunum víkur skáld-
ið án umkvartana í sumum lausa-
vísum sínum á eftirminnilegan
hátt, þannig að þær hafa farið um
allt á vængjum listarinnar, eins og
staka Kristjáns Fjallaskálds
frænda hans: Yfir kaldan eyðisand
—, er allir kunna. Tökum t.d.
þessa:
örðuKan ég átti gang
yfir hraun og klunxur.
Mér hotur leidð fjall i fanjc
frá þvi ég var ungur.
Eða þessar:
Skarðan drátt frá borði bar.
barn að háttum giaður.
Vðll ég átti en ég var
enjnnn aláttumaður.
Ék er kominn á ysta barð
elligrár og lotinn.
Naut ég þess sem notið varð.
Nú eru fðngin þrotin.
Bráðum kveð ég bœ og hðrg,
bjartan flýg f geiminn.
Ég á ekki orðið mörg
erindi við heiminn.
Á bestu árum Þórarins beggja
megin aldamótanna var mikið um
útgáfu handksrifaðra blaða í
sveitum Þingeyjarsýslu. Kenndi
ir við sömu kúgun og hann mátti
áður þola. Hún hefur veitt hæli
ungverskúm flóttamönnum án
þess fólksflutningar fylgdu í kjöl-
farið. Þó hafa fjölmargir Ungverj-
ar flúið til vesturs síðan. íslenska
ríkisstjórnin er að fjalla um mál
einstaklings sem leitað hefur á
náðir hennar. Hún er ekki að leysa
herskylduvandamál Frakklands
né heldur flóttamannavanda
heimsins. Henni er frjálst að velja
og hafna þegar hún vill. Hún getur
tekið við einum Frakka og hafnað
öllum öðrum. Hún getur líka tekið
við fleirum. Hún þarf ekki að
beygja sig fyrir hótunum né fag-
urgala, hvorki nú né eftirleiðis.
Hvers vegna er þá ekki fjallað um
mál Patricks Gervasoni sem ein-
staklings, fremur en sem mál
landflótta manna yfirleitt?
Sagan dæmir mennina. Sumir
eru rómaðir og velþokkaðir fyrir
mildi sína og réttlæti. Aðrir eru
illræmdir fyrir harðneskju eða
hleypidóma. Það er fátítt í emb-
ættissögu Islands, að ráðherra
skeri úr um frelsi eða þrælkun
erlendra manna. Hingað kom eitt
sinn landflótta Þjóðverji, dr.
Kroner. Hann var víðfrægur
læknir af gyðingaættum, sem flúði
grimmd og blóðveldi Hitlers-
Þýskalands. Hann hlaut landvist
ásamt konu sinni, en honum
hlaust ekki sú æra að fá að starfa
með íslenskum kollegum sínuip í
læknastétt. Maður fullorðinn og
fíngerður, var dr. Kroner settur í
bretavinnuna. Hinn heimsfrægi
læknir gróf skotbyrgi fyrir enska
herinn, meðan hann dvaldist hér.
Og jafnharðan sem hann fékk
ríkisborgararétt, flúði hann
grjótnámið og skurðgröftinn hér-
lendis og fluttist til Bandaríkj-
anna. Það hlotnaðist honum líka
strax prófessorsstaða. Slík var
gestrisni okkar þá. Nú er Gerv-
asoni ekki frægur læknir, heldur
munaðarlaus alþýðumaður Skyldi
hann ekki geta unnið sömu störf
og dr. Kroner forðum skamm-
laust? Friðjón Þórðarson dóms-
þar margra grasa, bæði að því er
snerti gamanmálin og alvöruna.
Síst munu Keldhverfingar hafa
orðið þar neinir eftirbátar. Var
Þórarinn í Kílakoti áreiðanlega
fremstur í flokki þeirra höfunda
sem með gamanmálin fóru eða
skensið, sem af sumum var talið
að hann beitti nokkuð óvægilega,
sjálfsagt aðallega til að koma
öðrum af stað og vekja kátínu í
sveitinni eins og Karl minnist á.
Kveðlingar hans af þeirri gerðinni
hafa fáir fengið rúm í bók hans
sökum þess að útgefandi taldi að
núorðið myndu fáir skilja nema
lítið í þeim án skýringa. Hafa því
önnur tækifæriskvæði meira orðið
fyrir valinu.
Einna best eftirmælanna finnst
mér kvæði um Sigurveigu á Þór-
ólfsstöðum og Hólmkel Bergvins-
son. Ljóðið um Sigurveigu taldi
höfundur sig hafa skrifað ósjálf-
rátt og ekkert hafa vitað um hvað
á blaðið kom fyrr en hann las það
alveg frágengið. í skemmtilegu
afmæliskvæði um Kristján í Sult-
um eru þessi erindi
Hringir hróðrarbjalla
hljóðs bið ég alla.
sól skin á skalla,
akyldurnar kalla.
llnd hamra hjalla
hetju dáð anjaila,
skal ég ei skjalla,
skrum láta falla.
málaráðherra hefur ákveðið að
vísa skuli Gervasoni brott af
landinu. Og eins og málum er
háttað er honum gert æ erfiðara
að breyta þessari niðurstöðu sinni.
Alþýðubandalagið hefur gert mál
Gervasoni að pólitískum hrá-
skinnaleik. Og íhaldið hefur ekki
látið sitt eftir liggja. Lífi og frelsi
þessa unga manns hefur verið
fórnað á altari stjórnmálalegra
hagsmuna. Hvað um hann verður
virðist einu gilda, heldur hitt hver
stjórnmálalegur ávinningur verð-
ur af máli hans fyrir stjórnmála-
flokkana. Dómsmálaráðherra er í
erfiðri aðstöðu. Hans er að dæma.
Og dómur hans í Gervasoni-
málinu er jafnframt dómur yfir
honum sjálfum. Það krefst ekki
mikils af dómsmálaráðherra að
fela sig bak við lagabókstafinn og
þvo blóð Gervasonis af höndum
sér. En það þarf stórmenni til þess
að dæma mál hans óháð pólitísk-
um hagsmunum og af mildileika
og sanngirni. Ymsir hafa skrifað í
dagblöðin og heimtað að Gerv-
asoni verði úthýst. Þeim ferst eins
og skrílnum í Israel forðum er
hann æpti sinnulaust „gefið okkur
Barrabas frjálsan" til þess að
færa mætti á krossinn þann, sem
Átðk og erill
var allur þinn ferill,
glaðmála gerill.
góðfóðurs berill.
Snarpur snauö-snerili
snýst ei sem hver vill.
Veraldar verill,
vist þin er hér ill.
I Prófílum og Pamfílum segir
Örlygur Sigurðsson listmálari og
geðbótarmaður að Þórarinn í
Kílakoti hafi verið ljóngáfaður
maður, sérkennilegur og skemmti-
legur sem ættmenn hans margir.
Um leið getur hann þess að
orðvar, fyndinn og snargáfaður
Húsvíkingur, Kristján Karlsson
bókmenntafræðingur, sem lítið
geri annað en vera svona gáfaður
og önnur hönd Ragnars í Smára,
sem ekki er neitt smáræði, hafi á
orði haft þegar hann sá mynd
Örlygs af Kílakotsbónda að kúl-
urnar á höfði hans hefðu að ósekju
mátt vera fleiri. Að hárlaus höf-
uð-kúpullinn hafi minnt á karga-
þýfi eftir allar bylturnar, sem
Tóni fékk um dagana í svailförum
á hestbaki.
Mér aftur á móti, segir Örlygur
enn fremur, þótti maðurinn minna
á keisarann Kalikúla. En Kalikúla
gerði hest sinn að fjármálaráð-
herra eftir að keisara Blesi hafði
varpað hátigninni af baki. Þórar-
inn var keisaranum heppnari að
sleppa með kúlurnar eignar og
kílana. En þar var feitara á
stykkinu og af ólíkt meiru að taka
en í heilabúi keisarans.
Þórarinn brá sér í heilsubótar-
ferð til Reykjavíkur þegar hann
var áttræður. Þá sendi hann þessa
vísu norður úr dýrð og ljóma
höfuðstaðarins:
Hornæ-jnrinn hressir geð,
hylli sór ég veigum.
Dýran bjórinn drósum með
drakk ég stórum teigum.
Bjartmar Guðmundsson.
syndgað hafði gegn lögum farise-
anna. Ég bið honum griða. Hversu
stór er í rauninni synd þessa unga
manns, sem kemur allslaus til
okkar í von um miskunn? Viljum
við væna hann um hugleysi, af
þeirri orsök að hann gegnir ekki
herþjónustu? Spyrjum þá um
hugprýði okkar sjálfra í þeim
efnum. Viljum við saka hann um
brot gegn íslenskum vegabréfs-
ákvæðum? Spyrjum okkur þá
hvort hann hafi reynt að leyna
fölskum skilríkjum sínum fyrir
íslenskum yfirvöldum, eða hvort
hann hafi lagt mál sitt undir dóm
þeirra sjálfviljugur.
íslenska þjóðin á sér sögu og
þessi saga geymir arf forfeðra
okkar. Hún upphefur drenglund
og höfðingsskap gagn smælingj-
anum en hún fordæmir jafnframt
níðingshátt og hroka valdsmanns-
ins. Nútíðin er saga niðja okkar.
Hún geymir þessa ákvörðun jafnt
sem aðrar. Og hún mun ekki kalla
þann mann Friðjón sem varpar
frá sér einlægri beiðni þurfandi
manns af hroka, heldur Herjón.
Hins vegar mun nafn hans og
orðstír lifa í sögunni ef hann
bregst ekki föðurarfi okkar og
sýnir drengskap og hreint hjarta.
Hér stoðar ekki að felast bak við
lagabókstafinn. Spurningin er
ekki sú, hvort finna megi höggstað
á hinum varnarlausa í lögum
okkar, heldur hin, hvort greiða
megi úr vanda hans og leysa hann
undan þeirri þjáningu sem land-
flótti og uppflosnun hlýtur að vera
sérhverjum manni.
Alþingi:
Lögum um Afla-
tryggingasjóð breytt
ALÞINGI samþykkti frumvarp
um breytingu á lögum um Afla-
tryggingasjóð i gær, sem lög frá
Alþingi. í frumvarpinu felst m.a.
að við Aflatryggingasjóð skuli
starfa sérstök deiíd, áhafnadeild,
sem greiði hluta af fæðiskostnaði
lögskráningarskyldra sjómanna
á fiskiskipum, öðrum en togurum
yfir 500 brúttórúmlestir að
stærð.
Þá segir í frumvarpinu að
áhafnadeild skuli greiða til við-
komandi útvegsmanna hluta sjó-
manna af fæðiskostnaði og standi
þeir skil á honum til sjómanna.
Upphæð greiðslna verður ákveðin
með reglugerð. Áður en reglugerð-
in verður gefin út er skylt að leita
umsagnar þeirra aðila sem til-
nefna fulltrúa í stjórn Aflatrygg-
ingasjóðs og Fiskifélags íslands.
Ákvæði reglugerðar þessarar eiga
að gilda frá 1. júní 1980. F’járhæð-
irnar sem ákveðnar verða í reglu-
gerðinni breytast samkvæmt
breytingum á matvörulið fram-
færsluvísitölu.
Kristján Guðlaugsson:
Sú sök er okkur óþekkt