Morgunblaðið - 23.01.1981, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 23. JANÚAR 1981
13
(Ljóun. Guftni R. Björnsson).
er áttrædur í dag
Viö orgeliö.
strangheiðarlegur maður. Þessir
tveir menn, Popp eldri og Claesen,
gengust til að mynda fyrir bygg-
ingu kirkjunnar, þá var Sauðar-
árkrókur ekki einu sinni sérstök
sókn. Hér bjuggu þá um 160 manns
og kirkjan rúmaði 300 manns, svo
að ekki vantaði stórhuginn. Þeir
tóku virkan þátt í leikstarfsemi hér
og skiptu sér yfirleitt af öilu því
sem til heilla mátti horfa. Hér var
fyrst leikið 1876, á sýslunefndar-
fundi, og hélzt sá siður lengi, síðar
var þessu breytt í Sæiuvikuna. En
leikfélag var stofnað hér 1888 og
eldri Popp var bráðhagur og málaði
leiktjöld, smíðaði búnað og hvað-
eina. Popp eldri, Lúðvík, er jarð-
settur hér. Hjá yngra Popp í Villa
Nova var mikið menningarheimili.
Popp hafði komið með fyrsta pí-
anóið hingað, spilaði sjálfur. Var
líka seigur að fá söngmenn í vinnu
og oft var tekið lagið í Villa Nova.
Og oft stóð ég strákur fyrir utan og
hlustaði. Kristján Popp varð gjald-
þrota og fór af landi brott með
konu og börn. í raun og veru varð
hann gjaldþrota einu ári of
snemma ... hefði hann flotið árið,
hefði hann náð að komast inn í
„blessað stríðið" 1914 og sloppið.
Börn hans voru kunningjar mínir.
Elzti sonur hans kom hingað í hópi
í fyrra að rifja upp gamlar minn-
ingar. Hópurinn fór meðal annars
að skoða kirkjuna. Ég kom þangað
og ætlaði að vita hvort hann þekkti
mig, en einhver varð fyrri til að
benda honum á mig. Þá segir hann
á lýtalítilli íslenzku: „Þa alveg eins
hvítur hausinn á þér og hann var.“
Það var mikið gaman að koma í
Villa Nova á þessum tíma, þar sást
mikið af leikföngum, sem voru
okkur krökkunum framandi. Það
má nefna fleiri útlendinga sem
hingað komu og urðu kunnir að
góðu einu, bæði þeir Mikkelsen og
Ole Bang. Og ýmsir merkismenn
aðrir settu svip sinn á bæinn.
Nefna má Sigurð Pálsson, lækni,
albróður Árna prófessors. Kristján
Gíslason kom hingað og varð um-
svifamikill kaupmaður. Þar var
mikið menningarheimili og öll
hans börn músíkmenntuðust. Ég
get nefnt fleiri, ísleif Gíslason,
kaupmann og landskunnan húmor-
ista og hagyrðing sem um áratugi
var með svipmestu borgurum hér
og sjálfsagt í hópi þeirra vinsæl-
ustu. Jónas Kristjánsson var hér
læknir lengi, vel látinn af öllum.
Hann gerði mikið átak til að
komast fyrir berklaveikina og var
forkunnargóður Iæknir. Hann átti
kana — það var stálsleði, sem
hestur dró, og Jónas þeysti um
héraðið á honum á vetrum. Einu
sinni kom maður nokkur, Grímur
að nafni, að sækja Jónas til konu í
barnsnauð. Jónas spennir fyrir
kanann, undirbýr sig í rólegheit-
um, gengur inn í apótekið sitt,
raular fyrir munni sér og engan
asa á honum að sjá. Grími var
orðið órótt og segir loks: „Sona
læknir, það dugar ekkert dorskt,
barnið getur verið dautt ...“ Svo
halda þeir af stað og þegar þeir
koma út á mitt Miklavatn, ísilagt,
kantrar kaninn og Grímur fýkur
af. Hann æpir hástöfum á lækninn
að nema staðar. Jónas sveiflar
keyrinu og kallar á móti: „Það
dugir ekkert dorskt, barnið getur
verið dautt.“ Og eftir sat Grímur á
svellinu. Jónas beitti sér fyrir
stofnun Framfarafélagsins, sem
var með málfundi, fékk ýmsa menn
til að flytja erindi og síðan voru
umræður á eftir.
Jú, ég gekk hér í barnaskólann.
Skólastjórinn okkar var stór mað-
ur, kunni allt, Jón Þ. Björnsson.
Honum hafði víða verið boðið gull
og grænir skógar, en hann vildi
heim í sína sveit. Hann kunni ekki
bara að kenna fög, hann var flínkur
skriftarkennari, leikfimimaður
ágætur og sund kenndi hann okkur
í köldum polli í Sauragili. Spilaði
svolítið á fíðlu og gat því kennt
okkur raddir. Þegar í unglinga-
skóla kom var ég allæs á nótur og
búinn að læra að byggja úr dúr og
moll. Þá byrjaði eiginlega mitt
sjálfsnám. Eins og ég sagði var það
móðir mín, sem kveikir neistann,
en Jón hjálpaði mér síðan áleiðis.
Þegar Stefán bróðir minn gaf mér
orgelið 1917 kunni ég báða lykla og
byrjaði að puða. Fékk nótur lánað-
ar því að hljóðfæri voru á mörgum
heimilum, og ég skrifaði þær upp.
Jú, ég man eftir góðum söng-
mönnum hér. Náttúrlega var Sig-
urður Skagfield, það var áreiðan-
lega í honum mikið materíal. Hann
var einn þeirra sem stofnuðu
gamla Bændakórinn kringum 1912,
í honum voru bændur bæði framan
úr Héraði og úr Skörðum. Þessi kór
lét töluvert að sér kveða. Fyrst var
þetta tvöfaldur kvartett, en varð
seinna þrefaldur. Á tímabili voru í
honum afburða raddmenn. Þar var
fremstur Benedikt á Fjalli — hann
var faðir dr. Jakobs — hann hafði
framúrskarandi bassa, hreinan,
djúpan og dökkan og maðurinn
sjálfur hafði svo margt gott til að
leggja í þessa rödd. Seinna hlustaði
ég á mikla söngsnillinga, bæði í
óperum í Þýzkalandi og á plötum,
en það hefur aldrei sett neinn
skugga á Benedikt.
Hvernig menn lærðu? Sjálfsagt
hver af öðrum dálítið. Margir
lærðu að vissu marki og stöðvuðust
síðan, komust ekki yfir næsta
þröskuld. Kunnátta margra var
kannski bundin við að komast í
gegnum fjórrödduð lög.“
— Þú fórst snemma að láta að
þér kveða á sviði leiklistarinnar.
„Fyrsta hlutverkið mitt lék ég
reyndar 1916, kvenmann. Næst var
það 1921 í Lavender. Það var leikið
á hverju ári eitthvað, frá því þeir
Popp og Claesen hófu merkið fyrir
aldamótin. Þó hafði leikfélagið
verið leyst upp 1907, því að þá var
t.d. stúkan komin til, kvenfélagið
og ungmennafélagið. Þessum félög-
um var það sameiginlegt að þetta
var allt í fjáröflunarskyni gert.
Upp úr 1917, þegar ég fékk hljóð-
færið mitt og fram til 1924, var ég
eins konar „kóngsins lausamaður".
Reri á sumrin, stundaði vorverk við
Drangey, lék á veturna, grúfði mig
yfir orgelið. Nei, ég gat ekki hugsað
mér að giftast! Vildi fá að vera laus
og óbeizlaður. Svo ræðst ég 1924 til
Kristjáns Gíslasonar og var við
verzlunarstörf fram til ársins 1948,
að undanskildum þremur mánuð-
um sem ég var í Þýzkalandi. Oftast
voru leiknir smáleikir, eftir Arnold
og Bach, fólk hafði svo gaman af
þeim, en við sýndum líka Lénharð
fógeta, Ævintýri á gönguför og
Skugga-Svein. Ég fór snemma að
fást við að leikstýra líka. Eitt
erfiðasta verkið, sem ég hef unnið,
var uppsetningin á Alt Heidelberg.
Byrjaði að æfa karlakórinn um
mánaðamótin október-nóvember
og leikæfingar hófust upp úr ára-
mótum og ekki var leikritið tilbúið
til sýningar fyrr en í marz. Við
fórum með Alt Heidelberg til
Siglufjarðar líka og alls urðu
sýningar átján og það þykir gott
hér. Gullna hliðið á þó metið, á því
voru rösklega tuttugu sýningar.
Aðalatriðið fyrir mér var að vinna
að þessu, það veitti svo ómetanlega
ánægju. Konan mín tók þátt í þessu
með mér, þegar við vorum gift,
saumaði búninga, var fyrirtaks
hvíslari. Og lék. Raunar voru
margir dregnir upp á leiksvið á
þessum árum. Við höfðum yfirvald
lengi, hann var stór í lund, Sigurð-
ur Sigurðsson. Sumir kölluðu hann
hörkutól. En hann lét sig ekki
muna um að fara upp á svið, leika
auðmjúkan biðil og elta sína heitt-
elskuðu í keng um sviðið með rós í
munni. Magnús Jóhannsson, sem
var hér læknir um hríð, var
liðtækur leikari. En fékk síðan
áminningarbréf frá landlækni, sem
þá var Guðmundur Björnsson, að
hætta þessum leikaraskap. Svona
litu nú sumir á þetta. Seinna flutti
Magnús á Hofsós, beitti sér óspart
í leiklistarmálum og lét þetta ekki
á sig fá. Presturinn okkar, sem
lengi var sr. Helgi Konráðsson, lék
einu sinni í Alt Heidelberg og svo
mætti lengi telja. Og allir höfðu
svo gaman af.
Nú er fólk einhvern veginn orðið
feimnara og oft erfitt að fá krafta
til starfa. Árið 1928 var ég sendur
suður að læra á blásturshljóðfæri
til undirbúnings því að lúðrasveit
yrði stofnuð á Sauðárkróki. Ég lék
hlutverk hjá Leikfélaginu af því að
einn leikari forfallaðist á siðustu
stundu. Uppfrá því átti ég mjög
gott samstarf við Leikfélagið og
þeir gerðu mér oft greiða, lánuðu
búninga og fleira, meira að segja
eftir að sú stefna var ákveðin að
hætta sliku.
Á þessum árum var Páll tsólfs-
son stjórnandi Lúðrasveitar
Reykjavíkur en hann var veikur
meðan ég var hér, svo að ég
kynntist honum minna. Þó lágu
leiðir okkar saman og iðulega sótti
ég hann „heim“ í Dómkirkjuna,
þegar hann var að æfa sig. Ég
kynntist einnig Emil Thoroddsen
og var í tónfræðitímum hjá honum
og fékk aðgang að æfingum lúðra-
sveitarinnar. Karl 0. Runólfsson
var þá æfingastjóri.
Mér er óhætt að segja, að þetta
hafi verið góður og lærdómsrikur
tími. Svo er það árið 1934, að vinur
minn Björn Kristjánsson (Gísla-
sonar kaupmanns hér) og Hermína
kona hans voru flutt til Þýzka-
lands, þar sem þau bjuggu i sex ár
og þau buðu mér til sin. Þá var ég
sjálfur farinn töluvert að gutla við
að semja lög og hafði i nokkur ár
verið ýmist til aðstoðar Pétri
organista Sigurðssyni { kirkjunni
okkar eða organisti. Þetta var
æfintýri í einu orði sagt. Ég
stundaði leiksýningar, og Þjóðverj-
ar stóðu þá á hátindi í klassískri
leikmennt. Fór i óperuna. Daglega
sá ég og heyrði stórkostleg verk og
að þessu bjó ég lengi.
Éftir að ég kom heim hef ég
líklega verið farinn að hugsa um að
festa ráð mitt,“ segir Eyþór og
kímir. „Ég hafði nú ekki hugsað
mikið um kvenfólk á þessum árum.
En við Sigríður Stefánsdóttir höfð-
um nú verið undir sama þaki i
ellefu ár í vinnu hjá Kristjáni
Gíslasyni og þegar þarna er komið
sögu ... ætli hafi ekki verið búið að
tala um eitthvað ... alténd gift-
umst við árið eftir, 1936, en þá er
ég líka orðinn 35 ára. Það var mér
mikið lán og hún hefur verið mér
sterkur förunautur. Við eignuð-
umst eina dóttur, Guðrúnu, sem er
búsett á ísafirði og hefur mér til
mikillar gleði sýnt síðustu ár að
hún hefur eitthvað fengið af þess-
um áhuga, hún er þar bæði i
tónlistarmálum og starfar af kappi
í Litla leikklúbbnum. Þetta hefur
glatt mig mjög því að þessi braut
er góð og örugglega mannbætandi.
Eg held því fram, að þar sem góð
tónlist er iðkuð er ekkert húsrúm
fyrir neitt illt.“
— Og árið 1948 snýrðu þér alveg
að tónlist og leiklistinni.
„Já, þá tók ég við tónlistar-
kennslunni í skólunum og fór alveg
á kaf í leikarastússið. Ég fiskaði oft
upp góða leikkrafta í skólunum og
náði þeim upp á leiksvið. Svo var
það lúðrasveitin og karlakórinn. Að
ógleymdu organistastarfinu. Ég
býst við að tónlistin hafi tvímæla-
laust verið númer eitt. Leiklistin
kom númer tvö. Það væri ekki rétt
að segja að þetta starf mitt væri
sprottið af hugsjón, sönnu nær að
það væri einhver innri þörf, sem
knúði á. Á miðju sumri var ég
farinn aö hlakka til eins og barn að
takast á við þetta. Ég get ekki
annað sagt en samborgarar mínir
hafi verið mér góðir og ég var
gerður að heiðursborgara á sjötíu
ára afmæli mínu. Jón Þ. Björnsson
var sá eini sem á undan mér hafði
verið sæmdur þessum heiðri. Jú,
víst er þetta heiður fyrst og fremst
og gefur manni góða tilfinningu
fyrir því að verk mín hafi verið
metin og það er mikils virði, því að
oft er nú sagt að enginn sé
spámaður í sínu föðurlandi. En ég
get ekki sagt það gildi um mig.
Ég hef líka verið lánsamur að því
leyti að heilsan hefur verið og er
mjög góð. En sjónin fór snemma að
bila. Eg fékk gláku og var fyrst
skorinn upp 1940. Svo hélt ég
þokkalegri sjón fram undir 1963, að
allt fór að snúast til hins verra. Ég
fór í uppskurð. Þegar ég kom heim,
stóð gömul kona, mjög skyggn,
nærri, og hún segir: „Hún móðir
þSn var að ganga hérna hjá og ég
heyrði hana segja: „Hann Eyþór
verður ekki látinn ganga í
myrkri.““ Ég trúði þessu. En samt
hrakaði mér nú ár frá ári og 1972
er svo komið að það litla sem ég sá
var í svart-hvítu, var hættur að
greina liti. Mér var iðulega hugsað
til mömmu minnar og hélt að þetta
boðaði að ég væri feigur, því að ég
átti erfitt með að trúa því að ég
yrði látinn vera í myrkri. Ég var að
nauða í Kristjáni Sveinssyni að
skera, en hann færðist undan. Svo
liðu nokkur ár og ég kom til
Kristjáns, hann skoðaði mig og
sendi mig síðan i uppskurð til
Guðmundar Björnssonar. Tókst svo
vel til að ég fékk sjón aftur. „Þú
varst heppinn að vera hér ekki
fyrr,“ var mér sagt, „því að þessa
aðgerð hefði ekki verið hægt að
gera með árangri öllu fyrr.“ Krist-
ján vissi hvað hann söng. Ég hef
auðvitað ekki góða sjón, en nóga, ég
get skrifað nótur, lesið blöð og
slíkt. Ég er þakklátur fyrir það.
Þegar litið er núna til baka,“
segir Eyþór, „eru allir erfiðleikar
útmáðir, og allir árekstrar ef þeir
hafa verið einhverjir. Ég heyrði
stundum að ég væri ráðríkur, það
fyrnist yfir allt slíkt líka. En mikið
hefur breytzt á þessum tíma, nú
getur maður gengið hér um götur
og þekkt ekki nokkurn mann, ég
held við séum alveg að týnast,
gömlu Króksararnir ... Jú, ég er
hættur öllum störfum nema þessu
sem ég sagði þér að grisja í
lögunum mínum. Ég gríp auðvitað í
orgelið mitt, ég er líka hættur að
leika, fór með síðasta hlutverkið
mitt 1976, á hundrað ára afmæli
leikstarfsemi í bænum, það var í
íslandsklukkunni."
Eyþór Stefánsson, brosmildur,
hlýr, heimsborgari í smábæ fyrir
norðan, áttræður í dag. Við göng-
um upp í Guðrúnar herbergi og
horfum út yfir „salinn" hans. „Ég
hef verið óvenjulegur lánsmaður,"
segir hann „þó ekki væri nema
fyrir það að hafa fengið að fæðast í
þessum sal...“