Morgunblaðið - 21.02.1981, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 21. FEBRÚAR 1981
Jón Sigurðsson aðalframkvæmdastjóri
íslenska járnblendifélagsins hf.:
Erindi á ráðstefnu Fjórðungs-
sambands Norðurlands hinn 17.
janúar 1981.
Lengst af minni starfsævi hef
ég haft atvinnu af því að búa
ýmiss konar málefni til ákvörðun-
ar ráðherra. Þetta verk felst
yfirleitt í að draga saman stað-
reyndir málsins, gera grein fyrir
þeim kostum, sem völ kann að
vera á og ef svo ber undir leiða rök
að því, ef einn kostur er betri en
annar. Ráðherrans er svo ákvörð-
unarvaldið og mitt verk var þá að
framkvæma ákvörðun hans, hver
sem hún var.
Ég hef nú á fjórða ár unnið að
framkvæmd þeirrar stefnu, sem
mörkuð var á árunum 1973—1977,
þegar undirbúin var og ákveðin
bygging járnblendiverksmiðjunn-
ar að Grundartanga.
Þetta erindi er hins vegar mín
fyrsta tilraun til að draga saman
einhverja heildarsýn yfir þróun
stóriðju hér á landi og æskilega
stefnu í þeim málum. Ég hef reynt
að undirbúa þetta með sama hætti
og ég vann að slíkum verkefnum
sem embættismaður í atvinnu-
mála- og fjármálaráðuneytunum á
sínum tíma. Að vísu leyfi ég mér í
því sem hér fer á eftir að leggja
persónulegt, stjórnmálalegt mat á
ýmis atriði, en það hefði ég ekki
leyft mér sem embættismaður í
ráðuneyti.
Ég hef skipulagt efnið þannig,
að fyrst fer ég nokkrum orðum um
skýrgreiningu á því stóriðjuhug-
taki, sem ég nota í þessu erindi.
Efninu þar á eftir skipti ég í
tvennt, þar sem ég ræði fyrst
stóriðju á Islandi almennt og
samvinnu við erlenda aðila í því
sambandi, en síðan ræði ég stórið-
ju frá sjónarmiði landshluta og
þeirrar byggðar, sem er næst
slíkri verksmiðju. Af sjálfu sér
leiðir, að fyrri þátturinn er mun
yfirgripsmeiri.
Skýrgreining
stóriðju
í þessu erindi nota ég hugtakið
stóriðja um þrenns konar orku-
frekan iðnað, sem ég þekki sæmi-
lega til, þ.e. framleiðslu á áli,
kísiljárni og kísilmálmi. Að sjálf-
sögðu eru til fleiri tegundir stór-
iðju, sem til greina gætu komið
hér á landi og nauðsynlegt er að
hafa augun opin fyrir, en ég mun
takmarka mig við þessi þrjú efni,
enda ætti annar slíkur iðnaður
lengra í land hérlendis en þessir.
Ymislegt, sem hér verður rætt, á
þó jöfnum höndum við um annan
stærri iðnað.
Þær þrjár tegundir málma og
málmsambanda, sem ég felli hér
undir stóriðjuhugtakið, eiga það
sameiginlegt að vera mjög orku-
frekir miðað við hvert framleitt
tonn eða sem svarar á bilinu
10—15000 kWst/t. Þetta er mik-
ilvægt af því að flutningskostnað-
ur hráefna að verksmiðju og
fullunninna vara frá henni verður
hlutfallslega lægri miðað við
orkukostnað, en gildir um önnur
efni af þessu tagi, s.s. krómjárn og
járnmangan.
Nauðsynlegt er að gera skörp
skil milli þessara tegunda iðju-
rekstrar vegna stærðar. Álver
þarf 6—700 starfsmenn til að vera
nógu stórt, en kísiljárn- eða kís-
ilmálmverksmiðjur þurfa 150—
200 manns.
Stóriðja hér-
lendis nú og
í framtið
Þegar ætlunin er að íhuga
stóriðju hér á landi á komandi
árum og áratugum, þarf að skoða
efnið í samhengi við atvinnu-
rekstrarfjárfestingu í landinu sem
heild eins og hún er og eins og hún
kann að verða.
Þá verður fyrst fyrir spurning-
in, við hvaða aðstæður í atvinnu-
rekstri erum við nú að ræða þetta
efni?
Fjárfesting i íslenska hagkerf-
inu á liðnum árum hefur verið
mikil. Arðsemi þessarar fjárfest-
ingar er trúlega ekki góð að
jafnaði. Verðbólguaðstæður hafa
valdið því, að mikið af fjárfestingu
er ekki arðbær. Menn hafa margir
hverjir lagt áherslu á fjárfestingu,
sem gæti varið fjármuni þeirra
fyrir verðbólgunni og helst fært
þeim verðbólguhagnað fremur en
að þeir hafi miðað að framleiðslu-
hagnaði. Með erlendum orðum
sagt hefur stór hluti fjárfestingar
fremur verið „spekúlatíf" en „pró-
dúktíf". í sömu átt vegur mikil
fjárfesting í alls konar opinberri
þjónustu, sem alla vega ekki skilar
beinum arði og fjárfesting, sem
fremur hefur verið tengd byggð-
aþróun en að markmiðið hafi verið
hámörkun arðs af fjárfestingunni.
Arður af hluta þeirrar fjárfest-
ingar, sem ráðist hefur verið í
síðustu áratugi, fer trúlega vax-
andi á næstu árum, en að hluta til
er arðurinn beinlínis neikvæður,
þannig að vafasamt má telja hvort
spurningunni um hverjir séu
okkar raunverulegu möguleikar
til að byggja upp stóriðju hér á
landi á næstu árum og áratugum.
Island hefur upp á að bjóða
tiltölulega hagkvæma raforku,
góðan mannafla og tiltölulega
traust stjórnarfar, þótt mörg ár
til viðbótar af 50—60% verðbólgu
gæti farið að höggva í traust
manna á því.
Allt annað er okkur andsnúið.
Við höfum engin hráefni til þess-
arar vinnslu hérlendis og höfum
þess vegna háan flutningskostnað
þeirra umfram flesta aðra fram-
leiðendur. Við erum langt frá
stórum mörkuðum og höfum því
háan flutningskostnað fyrir full-
unna vöru. Því sama máli gegnir
raunar um ýmsa aðra framleið-
endur. Það eru mörg önnur lönd,
sem geta boðið hagstæða raforku.
Við þetta bætist sú staðreynd, að
samkeppni nýrra verksmiðja er
alltaf að hluta til við eldri,
afskrifaðar og ódýrari verksmið-
jur. Viðbætur við slíkar verksmið-
jur eru þar að auki alltaf hagstæð-
ari en nýbygging frá grunni.
Erlend fyrirtæki í framleiðslu
af þessu tagi skoða að sjálfsögðu
alla möguleika, sem þau þekkja, ef
þau ætla að auka við framleiðslu-
getu sína og reyna að velja þann,
sem þau telja sér hagstæðastan.
gerst hefur hingað til í stóriðju í
ljósi þessara atriða, sem rakin
voru.
Álsamningarnir voru, eins og
áður var getið, fyrsta skrefið á
þessari braut, mjög umdeildir fyrr
og síðar og jafnvel haldið fram að
þeir hafi verið glappaskot.
Það er með öllu ósanngjarnt að
meta álsamningana á öðrum for-
sendum en þeim, sem voru ríkj-
andi, þegar þeir voru gerðir. Þá
þótti ljóst, að vatnsafl á útkjálk-
um heimsins mundi missa alþjóð-
legt verðgildi sitt innan 10—15
ára, þegar kjarnorkurafstöðvar
framleiddu ódýrara rafmagn á
hentugum stöðum. Jafnframt
réðst hið svissneska fyrirtæki í
stórfellda fjárfestingu við óþekkt-
ar aðstæður. Síðast en ekki síst
fólu samningarnir í sér að kröfu
tslendinga, að íslenskir aðilar
tóku enga áhættu af þeirri fjár-
festingu, sem í var ráðist. Isal
skyldi meira að segja greiða fullt
verð fyrir raforku, þó svo hún
nýttist ekki fyrirtækinu, t.d. af
markaðsástæðum.
Svo sem vænta mátti, sá öllu
þessu stað í orkuverðinu til álvers-
ins, sem var þá og er enn hagstætt
fyrir ísal, jafnvel þótt það hafi
verið endurskoðað. Það var svo
óhapp, sem enginn gat séð fyrir,
að orkuverðið og önnur viðmiðun
Uppbygging stór-
iðju á Islandi
nettóafraksturinn af þeirri fjár-
festingu, sem nú hefur verið ráðist
í, fari vaxandi.
Það er þetta nettóframleiðslu-
verðmæti, sem hugur og hendur
fólksins í landinu skapar með
þcssari fjárfestingu síðustu t.d. 25
ára, sem ræður hinni eiginlegu
afkomu þess. Itrekaðir kjara-
samningar um önnur og betri kjör,
þar sem deilt er út meira verð-
mæti en þannig verður til, breyta
þar engu um og verðbólgan verður
að mestu leyti mælikvarði á
hversu langt hefur verið farið út
fyrir þessi mörk.
Við þessar aðstæður er ljóst, að
það, sem þarf til að frambúðar-
lífskjör í landinu batni, er mikil og
samfelld fjárfesting í þeim grein-
um atvinnurekstrar, sem í bráð og
lengd getur að öllu samanlögðu
gefið bestan arð. Æskilegt er, að
veigamikill hluti þeirrar fjárfest-
ingar miði að gjaldeyrisöflun eða
sé beinlínis gjaldeyrissparandi.
I verkaskiptingu þjóðanna, sem
ræðst af ýmissi aðstöðu þeirra, en
þó mest af náttúrulegum og
mannlegum auðlindum, eru mögu-
leikar Islendinga ekki út um allt.
Við eigum nokkuð í land að nýta
sjávarfang eins og við vonum að
það geti orðið. Nýr vaxtarbroddur
atvinnulífs verður ekki að marki
nema í iðnaði næstu áratugi og
orkan, bæði varmaorka og vatns-
orka er á því sviði hin eina
grunnforsenda, sem við höfum
umfram ýmsar aðrar þjóðir. Stór-
iðju þarf til að nýta þessa vatns-
orku að einhverju marki.
Því getur ekki verið spurning
um hvort við viljum byggja upp
stóriðju, heldur hvort við getum
það, hvenær við getum og gerum
það og hvernig við förum að því.
Ég sé ástæðu til að víkja aðeins
úr leið frá þessu tali um stóriðju
og benda á þá skelfilegu staðreynd
hversu dáðlausir við höfum í raun
verið í þróun atvinnurekstrar í
stórum eða smáum stíl, sem reist-
ur væri á varmaorku. Á því sviði
þurfum við lítið sem ekkert að
sækja til annarra landa, en samt
hefur ekki mikið markvert gerst.
Raunar á þetta við um nýfjárfest-
ingu almennt utan hinna hefð-
bundnu greina og er trúlega nægi-
legt efni í aðra ráðstefnu.
Áður en lengra er haldið, skul-
um við stikla á stærstu atriðun-
um, sem varða fjárfestingu í
stóriðju hér á landi hingað til og
sjónarmið henni viðkomandi.
Við þekkjum hvernig álverið var
byggt upp á 7. áratugnum og
járnblendiverksmiðjan nú á þeim
áttunda. Við vitum hversu fjár-
magnsfrek og áhættusöm slík
iðjuver eru. Við þekkjum hversu
dýr í byggingu orkuverin eru, sem
reisa þarf til að leggja þessum
iðjuverum til rafmagn. Við vitum,
að slík stóriðja byggist á tækni-
þekkingu og markaðsaðstöðu, sem
er til á tiltölulega fáum höndum.
Við verðum að viðurkenna, að
uppbygging stóriðju hérlendis
með þeim hætti, að áhættu sé
haldið innan marka, sem að svo
stöddu eru viðráðanleg fyrir
okkur, verður að eiga sér stað í
samvinnu við einhverja þessara
aðila. Við þekkjum þær hörðu
deilur, sem verið hafa um álsamn-
ingana og raunar raforkusamn-
inginn við járnblendifélagið. Allt
eru þetta hlutar af þeirri heild-
armynd, sem taka þarf til um-
ræðu, þegar stefnan um frekari
uppbyggingu stóriðju er mörkuð.
Þessi atriði geta þó horfið í
skuggann, þegar velt er upp

Því getur ekki
verið spurning
um hvort við vilj-
um byggja upp
stóriðju, heldur
hvort við getum
það, hvenær við
getum og gerum
það og hvernig
við förum að því
66
Víst er um það, að slík fyrirtæki
bíða ekki í röðum eftir tækifærum
til að komast í íslenskt rafmagn.
Því er það svo, að raforkan er
okkar eina aðgangskort að þessari
vinnslu. Því aðeins getum við
vænst uppbyggingar á þessu sviði
í samvinnu við þá aðila, sem
dregið geta úr rekstraráhættunni
af slíkri uppbyggingu, að við séum
tilbúnir til að selja raforkuna á
tiltölulega hagstæðu verði fyrst í
stað. Með öðrum orðum sagt fæ ég
ekki séð, að við getum vænst
uppbyggingar stóriðju miðað við
að orkuframleiðslan verði neins
konar uppgrip til skemmri tíma
litið, en til lengri tíma getur slíkur
rekstur malað okkur mikla fjár-
muni, bæði í framleiðslunni og
orkusölu.
Því fyrr, sem þessi uppbygging
nær fram, þeim mun fyrr skilar
hún veigamiklu innleggi í lífsaf-
komu fólksins í landinu. Af þessu
er sjálfgefin sú ályktun, að því
fyrr sem við getum tekið ákvarð-
anir um frekari uppbyggingu stór-
iðju, þeim mun betri eru þær.
En það eru fleiri takmarkanir á
uppbyggingu stóriðju en þær, sem
tengjast samningum við erlenda
aðila og raforkuverði. Hún verður
jöfnum höndum að ráðast af
fjárfestingargetu hagkerfisins,
öðrum fýsilegum möguleikum til
arðbærrar fjárfestingar og ríkj-
andi stjórnmálalegum viðhorfum
um hvað njóta skuli forgangs í því
sambandi. Vilji menn raunveru-
lega bæta kjör landsmanna á
næstu árum og áratugum við
sæmilega stöðugt verðlag, verður
tvennt að gerast í stefnunni á
þessu sviði. Hlutfall arðbærrar
fjárfestingar í framleiðsluiðnaði
af heildarfjárfestingunni verður
að vaxa og innlendur sparnaður
verður að fjármagna umtalsverð-
an hluta þessarar fjárfestingar.
Við verðum að hætta að fjár-
magna innlendan kostnað við
byggingu orkuvera og iðjuvera
með erlendu lánsfé. Slíkt verður
ekki gert nema með seðtaprentun
og verðbólgu.
Álið og orkan
Við skulum nú skoða það, sem
gjalda skyldi í samningunum
ákveðin í Bandaríkjadölum í stað
svissneskra franka.
Ég met það svo, að ákvörðunin
um álsamninga hafi reynst rétt,
án tillits til þess, hvort samning-
arnir mega eftir á teljast góðir eða
vondir, en fyrst og fremst vegna
þess að þeir voru gerðir á þessum
tíma. Samningsgerðin var mikil-
vægur þáttur í þróun virkjunar-
framkvæmda á vegum Lands-
virkjunar, sem síðan hefur orðið.
Álverið hefur þrátt fyrir allt tal
um lágt rafmagnsverð greitt fyrir
sinn hluta virkjunarinnar við
Búrfell, greitt höfnina sem það
notar, greitt umtalsverð fram-
leiðslugjöld til ýmissa aðila, veitt
fjölda fólks vel launaða atvinnu
við byggingu og þó einkum rekstur
iðjuversins og aflað verulegs
'gjaldeyris.
Þannig hefur álverið aldrei ver-
ið annað en jákvætt innlegg í
íslenska efnahagsþróun.
Sé þetta skoðað og kallað
glappaskot, veit ég ekki hvaða
nöfnum ætti að nefna ýmsa þá
fjárfestingu, sem við höfum sjálfir
ákveðið og stjórnað og nú er bein
byrði á efnahagslífinu og afkomu
fólksins í landinu sem heildar.
Jáfnblendiverksmiðjan er, eins
og kunnugt er, næsta skrefið í
þessari uppbyggingu.
Sá munur, sem er í grundvallar-
atriðum milli þessara tveggja
fyrirtækja og aðstöðu þeirra, er
mjög fróðlegur til samanburðar til
undirbúnings þeirri stefnu, sem
marka þarf til framtíðar á þessu
sviði.
I fyrsta lagi er meirihlutaeign
íslenska ríkisins að járnblendifé-
laginu mjög mikilvæg og gerir
mikinn og margskonar mun í
samanburði við félag, sem er
algerlega í erlendri eigu. Ákvarð-
anir, sem teknar eru um ísal,
hljóta að mótast af hágsmunum
þeirrar heildar, sem ísal er lítill
hluti af. Ákvarðanir um málefni
járnblendifélagsins ættu hins veg-
ar að geta mótast alveg af hags-
munum þes sem sjálfstæðs ís-
lensks fyrirtækis. Jákvæð rekstr-
arafkoma og greiðsluflæði um-
fram eðlilega útborgun arðs úr
fyrirtækinu yrði grunnur undir