Morgunblaðið - 06.08.1981, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 6. ÁGÚST 1981
Við erum mörg sem í dag
kveðjum góðan félaga og vin,
mann sem við dáðum og okkur
þótti vænt um. Magnús Kjartans-
son var maður mikilla og fjöl-
breytilegra hæfileika og hann bar
gæfu til að beita þeim við stór
verkefni, verkefni sem áttu hug
hans allan og voru unnin til þess
að færa okkur íslendinga nær
þjóðféiagi jafnréttis, öryggis og
félagshyggju. Það var dæmigert
um hæfileika Magnúsar að hann
var jafnvígur á háskólanám í
verkfræði og norrænu. Hann hafði
rökvísi stærðfræðingsins til að
bera og átti einnig heitar og ríkar
tilfinningar, sem eru aflgjafi
snilldar af allt öðrum toga.
Það var viljinn til að veita
sjálfstæði ísiands iið, sem öðru
fremur gerði Magnús að baráttu-
manni í röðum sósíaiista. Sú
mikla niðurlæging að skríða undir
hramm stórveldis örskömmu eftir
að fuliveldi var fagnað á Þingvöll-
um kaliaði margan góðan dreng til
dáða, þar á meðal Magnús.
Hann skýrir sjálfur svo frá í
viðtali í Þjóðviljanum á fertugs
afmæli blaðsins. „Þá gerðust þau
tíðindi haustið 1945 að Banda-
ríkjamenn báru fram kröfur sínar
um þrjár herstöðvar á Islandi í 99
ár. Ég held að enginn atburður
hafi haft eins mikil áhrif á mig
um dagana, og ég einsetti mér að
beita því afli sem ég kynni að eiga
til að koma í veg fyrir erlend
yfirráð."
Við vitum, hvernig þessi barátta
var háð með snjöllum og hvössum
greinum og ræðum, og störfum í
Samtökum hernámsandstæðinga.
Hún var háð á síðum Þjóðviljans,
á Alþingi við Austurvöll og á
alþingi götunnar. Það yljaði og gaf
aukinn þrótt að vera á mannfund-
um þar sem Magnús talaði og að
iesa pistlana hans.
Magnús hafði sósíalismann að
veganesti úr foreldrahúsum og
það var honum jafn sjálfsagt mál
að vinna fyrir þá hugsjón eins og
að vinna gegn skerðingu á sjálf-
stæði íslands. „Við skulum ekki
gleyma því að fullt sjálfstæði er
forsenda þess að við komum á
sósíalisma sem miðast við hefðir
og viðhorf þessarar litlu þjóðar"
sagði hann í því Þjóðviljaviðtali
sem ég vitnaði áðan í.
Það eru býsna ólík verkefni að
berjast af hörku með orðsins
brandi og að sinna störfum ráð-
herra, en hvorutveggja gerði
Magnús með snilldarbrag. í blaða-
mennskunni var málfar hans og
stíll með þeim ágætum að jafnvel
afturhaldssöm stjórn móður-
málssjóðs blaðamanna komst að
lokum ekki hjá að veita honum
verðlaun.
Ég varð þeirrar gæfu aðnjót-
andi að verða náinn samverka-
maður Magnúsar þau ár sem hann
gegndi störfum heilbrigðis- og
iðnaðarráðherra. Jafnvel mér, sem
þekkti hann þó allvel áður, kom á
óvart hve lipur og laginn hann var
við stjórnvölinn á þeim vettvangi.
Hann hlustaði af gaumgæfni á öll
rök í hverju máli og leitaði að
sanngjörnum lausnum. En hann
hafði einnig ákveðin erindi að
reka. Hann vildi fyrst og fremst
færa kjör aldraðra og öryrkja af
stigi örbirgðar og veita þeim
lífeyri, sem stæði undir nafni. Og
það varð ekkert hik á framkvæmd
þeirrar stefnu. Það fyrsta sem
skráð er í stjórnartiðindi eftir að
vinstri stjórnin settist í valdastól-
ana fyrir réttum 10 árum eru
bráðabirgðalög Magnúsar um
hækkun bóta almannatrygginga.
Síðan var unnið áfram að rétt-
indamálum þessara hópa og m.a.
tryggt að hækkanir til þeirra
kæmu um leið og hækkanir til
verkamanna, en áður áttu bóta-
þegar það undir náð rikisstjórna,
hvenær dýrtíðarbætur náðu til
þeirra. Hér verða að sjálfsögðu
ekki rakin störf ráðherrans Magn-
úsar Kjartanssonar. Ég nefndi
aðeins tryggingamálin af því að ég
tel mig vita að af öllu því, sem á
þeim árum var unnið, þótti honum
vænst um það sem hann gat gert
fyrir aldraða og öryrkja, sem ekki
eiga annan fjárhagslegan bak-
hjarl en bætur almannatrygginga.
Sem dæmi um verk sem eftir
standa á öðrum sviðum sakar ekki
að nefna byggðalínurnar sem eng-
inn vill nú án vera, samstarfs-
nefndir í ríkisverksmiðjum og
heilbrigðislöggjöf landsins.
Vinnuþrek og hugkvæmni Magn
úsar var öllum sem með honum
unnu hvatning til að leggja sig
alla fram í starfi og það var alltaf
glatt á hjalla í návist hans í
ráðuneytunum. Samt var hann
aldrei heill heilsu á ráðherraárun-
um. Haustið 1971 gerði illkynja
sjúkdómur vart við sig, því fylgdi
sjúkrahúsvist og síðar áframhald-
andi læknisaðgerðir, sem miðuðu
að því að stemma stigu við
framrás sjúkdómsins. Haustið
1974 varð heilsa Magnúsar aftur
fyrir alvarlegu áfalii. Eftir það
sjáum við hann styðjast við tvo
stafi eða sitja í hjólastól. Nú var
hann sjálfur kominn í hóp öryrkj-
anna, og sneri sér þá umsvifalaust
að því að hefja baráttu þeirra á
nýtt og hærra svið. Nýkjörinni
borgarstjórn líður seint úr minni
ganga fatlaðra til Kjarvalsstaða
haustið 1978, en þá einstæðu
aðgerð skipulagði Magnús.
Þessa dagana leitar ein ákveðin
mynd í sífellu á huga minn.
Þjóðviljamenn héldu hóf til að
kveðja ritstjóra sinn, sem var að
Minning:
Magnús Kjartansson
fyrrverandi ráðherra
setjast í ráðherrastól. Þegar þau
hjónin Kristrún og Magnús höfðu
kvatt samkvæmið, hélt ég einnig á
braut. Sumarnóttin var eins og
þær gerast fegurstar í Reykjavík.
Veislustaðurinn var miðja vegu
milli heimilis míns og heimilis
þeirra og við gengum heim á leið.
Mér varð litið við og sá þessi
glæsilegu hjón ganga hlið við hlið
út í sumarnóttina. Og þannig sé ég
þau nú fyrir mér, samstillt og
glæsileg. Það gilti einu hvort
staðið var í fylkingarbrjósti í sveit
íslenskra sósialista, komið fram
fyrir hönd ríkisins eða glímt við
þjakandi sjúkdóm, saman stóðu
þau hjónin, glæsileg, sterk og hlý.
Ég bið allar góðar vættir að
vernda Kristrúnu og Ólöfu, dóttur
þeirra hjóna, og fjölskyldu þeirra
alla.
Adda Bára Sigfúsdóttir
Því hefur verið haldið fram, að
einungis þeir sem sjálfir þurfa að
ganga i gegnum einhver mikil
andleg eða líkamleg áföll skilji
vandamál slikra til fullrar hlítar.
En þeir hinir sömu eru ekki alltaf
færir um að vekja athygli sam-
borgara sinna og samlanda á því
óréttlæti og misskilningi er slíkir
iðulega mæta í umhverfi sínu.
Jafnframt eru þeir margir er
hirða lítt að bera vandamál sín á
torg og heyja sína baráttu í
einrúmi, auglýsa hana hvorki né
fela. Þá virðist það og vera
viðtekin regla, að því minni sem
þjóðfélögin eru og fólk því ein-
angraðra því meiri eru fordóm-
arnir gagnvart slíku fólki og því
erfiðara á það með að finna sér
starfsvettvang við hæfi. Og þó er
nóg um heilbrigt fólk og góðhjart-
að sem er reiðubúið til aðstoðar en
verður stundum óforvarandis á að
setja þetta fólk á ranga hillu.
Sá er hér ritar hefur ósjaldan
lesið viðtöl við mikilmenni úti í
hinum stóra heimi, fólk sem hefur
náð langt í lífinu og situr í háum
virðingarstöðum. Hann hefur tek-
ið eftir því, að er þeir sem festa
viðtölin á blað uppgötva máski að
viðkomandi væri að einhverju
leyti fatlaður hefur það gefið þeim
tilefni tii að geta þess sérstaklega.
En slík viðhorf verða að teljast
meinloka hjá viðkomandi þótt vel
sé meint, því að það hefur sýnt sig
að njóti fatlaðir rétts skilnings og
meðhöndlunar, — njóti að því
leyti jafnréttis á við heilbrigða,
hafa margir þeirra engu minni
möguleika á því að gerast virkir
þjóðfélagsþegnar og þeir sem eru
fullkomlega heilbrigðir. Þannig
þurfa menn hér ekkert að undrast
né slá á lær sér því að hér er um
fullkomlega eðlilegan hlut að
ræða. Annað mál er, að stundum
hefur það jafnvel verið fötluninni
að þakka að heimurinn hefur
eignast mikilmenni er hafa koll-
varpað fyrri hugmyndum vísinda-
manna um virkjunarmöguleika
mannsheilans, sem hefur orðið
heilbrigðum til góða og jafnvel ýtt
við uppfyndingamönnum.
Það erfiðasta við fötlun er að
sitja eftir og vera kurteislega og
vorkunnsamlega ýtt til hliðar þótt
viðkomandi hafi til að bera í senn
gáfur og hæfileika til að leysa ótal
verkefni jafnvel og betur en heil-
brigðir. Slíkt reynir ótvírætt meir
á hinn fatlaða en meinið sjálft.
Því er jafnréttindi til náms og
starfa og þar með að gerast virkur
í þjóðfélaginu hin alltyfirgnæf-
andi ósk hins fatlaða manns.
Þetta skildi Magnús Kjartans-
son sennilega flestum íslending-
um betur því að mikil munu þau
viðbrigði hafa verið að setjast svo
að segja úr ráðherrastól í hjóla-
stól. Finna um leið vanmatið er
slíkum mætir í þessu fámenna
þjóðfélagi.
Viðbrögð Magnúsar Kjartans-
sonar urðu þau, að sennilega mun
barátta hans fyrir jafnrétti fatl-
aðra í ræðu og riti skila sér betur
og halda nafni hans lengur á lofti
en flest annað er hann tók sér
fyrir hendur og hér var þessi
gáfumaður þó hvergi meðalmaður
svo sem alþjóð veit.
Fyrir þessi heilbrigðu viðhorf
og einarðlegu baráttu Magnúsar
Kjartanssonar ber mikillega að
þakka og sérstaklega að minnast í
dag er hann er til moldar borinn
langt fyrir aldur fram að því er
manni finnst. Hann var í fremstu
röð þeirra er ruddu brautina til
skilnings á því að fatlaðir biðja
ekki um önnur forréttindi en
skilning og jafnrétti til mann-
sæmandi lífs.
Blessuð veri minning þessa hug-
umstóra og baráttuglaða manns.
Bragi Ásgeirsson
Aldrei bjóst ég við því að mín
biði að standa yfir moldum Magn-
úsar Kjartanssonar sem var hátt í
tuttugu árum mér ýngri maður.
Ég hefði kunnað betur við að hann
hefði staðið yfir mínum. Hann var
að sumu leyti meiri vinur minn en
ég átti skilið, en það var af því að
hann hafði leingi þekt mig af
bókum, þar sem ég er skárri en
hversdagslega. Hann las á úngl-
íngsárum ádeilubækur mínar um
eymd og volæði íslendínga til lífs
og sálar, samfara einhverskonar
evangelískri miklun á móral sem í
því var falinn að vera aumastur
allra. Magnús hefur sjálfur lýst
því hvernig þessi samhljómur
verkaði á hann. Eftilvill tók hann
aldrei rökrétta afstöðu til stöðu
minnar sem rithöfundar eftir að
íslendíngar voru orðnir fínir menn
og hættir að vera bakkabræður og
bera sólskinið í hripum inní
gluggalausa moldarkofann sinn.
Margir af skoðanabræðrum okkar
fornum halda því fram að sumir
höfum við svikið „hugsjónina"; eða
öllu heldur að fátæktin sem var
styrkur íslendínga hafi svikið
okkur. í fátækt sinni voru íslend-
íngar stórir og ég vona og bið að
það sé ekki okkur Magnúsi Kjart-
anssyni að kenna að við höfum
smækkað í samræmi við þann
forníslenska formála sem segir:
margur verður af aurum api. En
það hlægir mig að við höfum báðir
lifað þá stóru tíð, nútímann, að
fimmeyríngar urðu einskis virði
og gull þaðanaf billegra, en at-
ómbomban hefur komið í staðinn
fyrir trúna á krossinn — og það í
tvöföldum skilníngi: semsé bomba
þessi á í senn að bjarga kommún-
ismanum frá kapítalismanum og
kapítalismanum frá kommúnism-
anum. Svona lángt komst semsé
heimurinn í vísdómi á okkar
dögum, Magnús. Altíeinu eru
bakkabræður forfeður vorir orðnir
vitrir menn; þeir sem áður báru
sólskinið í hripum inní glugga-
lausan kofa sinn, bera núna
myrkrið inní húsið gegnum þessar
ógurlegu rúður búðargluggastíls-
ins; og í fegurstu kirkju húsa-
meistarans góða, að Hjarðarholti í
Dölum, hafa þeir nú útrýmt smáu
fínu rúðunum sem tempruðu ljós
guðshússins, en sett búðarglugga í
staðinn til að gleypa sólina. Með
nokkrum hætti var tukthúsið við
Skólavörðustíginn orðið siðferði-
legt höfuðból ríkisins um skeið og
mér liggur við að segja ríki
ljóssins í samanburði við ýmsar
aðrar heldristofnanir; að minsta
kosti kapítal og patent þeirra
stjórnmálamanna sem höfðu völd-
in en skorti hæfileika til að svara
fyrir sig á prenti. Þú fékkst
Skólavörðustíg 11 fyrir pennann
þinn en ég féll á því prófi einsog
öðrum. Að vísu var á lægri
dómstigum uppkveðinn yfir mér
tukthúsdómur, en þegar málið
kom fyrir hæstarétt var Eggert
Claessen þar réttarforseti og
plantaði dómsskjalinu undir nas-
irnar á dómsbræðrum sínum alt-
aðþví þegjandi að ég hygg; og náði
það ekki leingra. En aldrei þorðu
þessir menn að líta á mig á götu
uppfrá því heldur krossuðu strít-
una í tæka tíð ef þeir sáu mig
áleingdar. Því miður fór ég aldrei
„inn“. En Magnús settu þessir
dreingir í tukthúsið fyrir ritsnilld
hans og sá sérstaki heiður var
ævinlega eitt af öfundarmálum
minum gagnvart honum.
Það var erfitt hugsandi höfundi
að sýna aungva tilburði með að
draga sig til beinalagsins austur í
Evrópu á okkar æskudögum. Því
þó svipuð tíðindi hafi orðið í
fornsögum, þá var atburður einsog
rússneska byltíngin að viðbættu
stríðinu milli þeirra bræðra Hitl-
ers og Stalíns, og raunar upphóf-
ust sem bandamenn, atburður sem
kallaði á slíka hugarhræríngu og
spennu að það var ekki hægt fyrir
aðra en sveitarómaga og sýsluþrot
að setjast útá vegg, halla keifunni
og glotta meðan þessir hugsjóna-
menn líkframleiðsluiðnaðarins
voru í stuði.
Ég fletti fram og aftur síðustu
bók Magnúsar Elds er þörf og
undrast að svo fjölmenntaður og
alhliða meistari ritaðs stíls, og átt
hefur þátt í aldahvörfum sem
skift hafa sköpum um gæfu þjóð-
arinnar, skuli vera að kveðja.
Endurminníng slíkra manna er
samt hughreysting og vonarljós
þeim sem á eftir koma, vegna þess
að krafa þessara manna um sið-
ferðilega viðreisn þjóðar sinnar
var þeim dýrmætara markmið en
frami þeirra sjálfra, og þeir lögðu
einsog Magnús, stórfeldar einka-
fyrirætlanir sínar fyrir róða þó
þeir hefðu fyrirsjáanlega náð þar
mikilsverðum markmiðum. Magn-
ús var svo artaður að honum varð
vandséð hvar hann skyldi helst
einbeita hug sinum. Ósérplægni
lundarlagsins og hugsjón félags-
hyggjunnar mörkuðu honum
stefnu. Hann hafði tilamunda í
fyrstu ætlað sér að gerast verk-
fræðíngur, því hann hafði mikið
næmi sem eðlisfræðíngur og töl-
fræðíngur. En þegar kom til
háskólanáms sneri hann sér að
málfræði og bókmentum — alt
Jóni Helgasyni að kenna, einsog
hann sagði. Ég hef heyrt hann
hafi verið vel skáldmæltur maður
en ekki flíkað því; en sem stjórn-
málamaður hefur hann stýrt ein-
hverjum besta penna okkar í
blaðamensku og ritgerðasmíð.
Hann hafði á valdi sinu klassíska
islenska kaldhæðni, og svo rök-
snjall um leið og vel máli farinn
að ég hef heyrt um aungvan
stjórnmálamann á íslandi sem
haft hafi roð við honum í kapp-
ræðu. En leitun var á hugljúfari
og skemtilegri félaga. Alvara,
skap, gamansemi, samfara þekk-
íngu á óskyldustu málefnum, alt
var þetta á valdi þessa töfrandi
gáfumanns.
Magnús hafði frá bernsku van-
ist við rammíslenskt og fjölbreytt
túngutak heima hjá sér.
Ekki má undan fella að minnast
þess hver þarfamaöur hann var
íslenskunni á Alþíngi þegar ein-
hverjir höfuðhleypíngar komu upp
með fáránlegar tillögur um breyt-
íngar á túngunni, og vildu láta
lögleiða. Einusinni komust þeir
svo lángt að þeir höfðu undirbúið
stjórnarskrárbrot á Alþíngi með
einhverjum bjánagángi útaf staf-
setníngu. Eitt af verkum Magnús-
ar var að koma í veg fyrir þessa
ósvinnu. Margar rökræður áttum
við Magnús saman um túnguna og
stundum í blöðunum þegar okkur
leiddist. Það er mikill sjónarsvift-
ir að þessum glæsilega alþýðlega
höfðíngja á besta aldri, og tregt
túngu að hræra.
Halldór Laxness