Morgunblaðið - 17.10.1981, Blaðsíða 23

22
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. OKTÓBER 1981
Sigraðir menn verða
að sætta sig við allt
segir formaður félags kartöflubænda í Eyjafirði

U
h it Æk>m- i
I '
Snjórinn á líka sínar björtu hliðar og unga kynslóðin cr fljót að notfæra
l*rátt fyrir alhvíu jörð og um hálfs metra snjódýpt bcittu Svalbarðsstrcndingar gcldneytum sínum á frcrann. scr skíðabrekkurnar án þess að hafa óhyggjur af vcraldlegum hlutum.
Gjaldþrot vofir beint og óbeint
yfir mörgum kartöflubændum
- segir Sveinberg Laxdal, Túnsbergi
„HÉR var hvorki vor né haust og
sumarið aðeins 6 vikur. Erfiðleikar
bænda cru því hrikalegir vegna þess að
nú eru um 500 lestir eða meira af kart-
öflum í jörðu og undir snjó að verð-
mæti 30 milljónir króna, færð hefur
verið erfið og því vandræði með
sauðfé. l’etta veldur því að nauðsyn-
legt verður að flytja inn kartöflur í
verksmiðjuna á Svalbarðseyri og upp-
boð vofir yfir mörgum kartöflubænd-
anna,“ sagði Sveinberg Laxdal á
Túnsbergi, Svaibarðsströnd, formaður
Félags kartöfluræktunarbænda í Eyja-
firði.
„Það, sem náðist upp er um 1.000
lestir, svo varla getur uppskeran tal-
izt sæmileg. Venjulega fer allt að 2
lestum af útsæði í hvern hektara og
nú náðust að meðaltali tæplega 4
lestir upp úr hverjum hektara, en
einstaka maður hefur fengið sæmi-
lega uppskeru. Eðlilegt hefði verið
að fá 15 lestir úr hverjum hektara og
margir hafa því litlu meira en út-
sæði fyrir næsta ár og miðað við nú-
verandi ástand gæti það orðið enn
verra. Það á að heita að bjargráða-
sjóður bæti svona áföll, en hann er
gjörsamlega fjárvana þannig að það
virðist sem svo að Alþingi misskilji
tilgang sjóðsins, sem sést á því hve
mjög hefur verið dregið úr framlög-
um til hans á sama tíma og framlög
einstaklinga og sveitarfélaga í sjóð-
inn fara vaxandi. Það telja allir eðli-.
legt og að sjóðurinn verði að vera til,
en hins vegar er það spurningin
hvort þetta form sé rétta leiðin til að
bæta bændum svona skaða. Það lítur
því út fyrir að við verðum að taka
tapið á okkur, en það tel ég alveg
útilokað. 1979 varð algjör uppskeru-
brestur og þá sóttu bændur um að-
stoð strax um haustið. Hún kom frá
bjargráðasjóði í formi láns tæpu ári
síðar vegna stjórnmálaástands þá
um haustið og fjárhagsörðugleika
sjóðsins. Lánið var til 5 ára og með
22% vöxtum, sem þá var það sama
og vextir byggðasjóðs og á að fylgja
þeim þannig að þeir eru nú um 30%.
Þetta þóttu okkur mjög óaðgengileg
lög, en urðum að sætta okkur við.
Sigraðir menn verða að sætta sig við
allt. Þá má geta þess að í þessu máli
fór ekki saman vilji sjóðsstjórnar og
ríkisins, sjóðsstjórnin, sem skilur
sitt hlutverk lagði til 10% vexti.
Eins og málin standa nú má segja
að gjaldþrot vofi beint og óbeint yfir
mönnum. Þegar lánin komu 1980
höfðum við verið tekjulausir í ár og
því hvíldu á okkur talsverðar við-
skiptaskuldir og nú stefnir allt í
sama farið. Nú er komið að afborgun
af láninu frá 1980 ofan á vandann
nú. Það var orðið algengt í fyrra að
við værum að borga 100.000 krónur í
vexti af viðskiptaskuldunum og því
voru lánin eins og dropi í hafið og
rétt nægði til þess að borga skuld-
irnar frá 1979. Svona aðstoð er verri
Sveinberg Laxdal
en engin og nýtt lán er bara aukin
skuldasöfnun. Þegar bjargráðasjóð-
ur stóð undir nafni voru lánin vaxta-
laus og í formi styrkja að hluta til.
Stjórnmálamenn skilja ekki hlut-
verk sjóðsins, þeir ráða honum og
líta á hann sem fjáfestingasjóð, sem
er algjör misskilningur. Það er hel-
víti hart að þurfa að sætta sig við
þetta öryggisleysi á innanlands-
markaði vitandi það að kartöflu-
framleiðslan er, eins og aðrar land-
búnaðargreinar, notuð til að skapa
aukinn útflutningsbótarétt og á síð-
asta ári lagði kartöfluframleiðslan
70.720.000 krónur fram í útflutnings-
uppbætur. Þetta kemur aðeins
sauðfjár- og mjólkurafurðum til
góða á sama tíma og kartöflubændur
búa við þetta hrikalega öryggisleysi.
Við munum aldrei þurfa á útflutn-
ingsuppbótum að halda héðan í frá.
Það eru um 20 ár síðan þetta kerfi
komst á og miðað við 10.000 lesta
framleiðsiu á ári nemur þetta millj-
ónum króna.
Það væri hugsanleg lausn að
endurgreiða eitthvað af þessum pen-
ingum eða eitthvað sambærilegt, en
það verður ekki auðsótt. Með þessu
fyrirkomulagi er verið að tryggja
bændum tekjur fyrir umframfram-
leiðslu í góðærum með útflutningi,
en enginn slíkur öryggisventill er til
innanlands ef illa gengur. Eftir
svona tíð áföll verða menn iíklega að
snúa sér að þeim búgreinum, sem
ríkið tryggir, en það verður erfitt
þar sem víða hafa menn sérhannað
vélakost og húsnæði fyrir kartöflu-
ræktun. Ég er þeirrar skoðunar að
nauðsynlegt sé að koma upp ein-
hvers konar jöfnunarsjóði fyrir
þessa búgrein til að draga úr svona
sveiflum og hann yrði þá byggður
upp á framlögum ríkis og framleið-
enda.
Nú stöndum við svo frammi fyrir
því í dag að hafa tilbúna afkasta-
mikla kartöfluverksmiðju, en sára-
lítið hráefni. Þessi verksmiðja hefur
fyrst og fremst verið byggð til að
þjóna hagsmunum innlendra fram-
leiðenda og auka verðmæti fram-
leiðslu þeirra. Sem dæmi um það má
geta að í fyrra komust bændur hjá
því að henda 400 lestum af kartöfl-
um vegna tilkomu hennar. Þó að svo
horfi í dag, að flytja þurfi inn hluta
hráefnisins til vinnslu í henni á
næsta vinnslutímabili, þá tel ég að
stefna beri að því með öllum tiltæk-
um ráöum að auka öryggi í kartöflu-
ræktun hér. Þar höfum við ýmsa
möguleika, sem enn hefur lítið verið
hugað að. Sem dæmi má nefna plast-
yfirbreiðslur, skjólbelti og garða og
vökvun, bæði í þurrkum og til varnar
frostskemmdum. Þá kemur upphitun
jarðvegs til greina á jarðhitasvæð-
um og mætti þá jafnvel nota af-
fallsvatn úr húsum. Kartöfluverk-
smiðjan annar einni lest af kartöfl-
um á klukkutíma og afköstin eru slík
að hún getur alveg annað allri inn-
anlandseftirspurn á frönskum kart-
öflum, eða framleitt um 2.000 lestir
á ári, en nú verður að flytja inn
meirihluta þess hráefnis.
Þrátt fyrir svona áföll er skyn-
samlegt að halda kartöfluræktun
áfram og gera þarf bændum kleift að
koma sér upp þeirri aðstöðu, sem
nauðsynleg er til að skapa öryggi og
það er víða vilji til þess, sem sést
meðal annars á því að Stéttarsam-
band bænda tók mjög jákvætt undir
það með kartöflubændum að stofn-
lánasjóður landbúnaðarins láni til
kaupa og uppsetningar á vökvunar-
kerfum. Á sama hátt væntum við
þess að alþingismenn sýni fullan
skilning á aðstöðu okkar," sagði
Sveinberg.
Fannfergið veldur minni
erfiðleikum en einkenni-
leg stjórnun landbúnaðar
- segir Reynir Schiöth, Hólshúsum
„ELZTII menn hér í Eyjafirði muna
ekki annað eins fannfergi og jafn-
samfellt á þessum árstíma og því er
ekki að neita að þetta hefur valdið
bændum talsverðum erfiðleikum. Þó
er ótíðin yfirstíganleg og það virðist
vera svo að máttarvöldin valdi bænd-
um minni erfiðleikum en einkennileg
stjórnun landbúnaðarmála," sagði
Reynir Schiöth, bóndi á Hólshúsum í
Hrafnagilshreppi.
„Það er vissulega rétt að þessi
snemmbæra veturkoma kom
mönnum taisvert á óvart, hún hefur
valdið verulegum töfum á haust-
verkum, erfiðleikum í fjárflutning-
um, tjóni við kartöflurækt og fjár-
sköðum. Haustverk voru varla haf-
in, þegar snjókoman hófst og því
hafa margir orðið að fresta ýmsum
byggingaframkvæmdum. Sjálfur
var ég að grafa fyrir vélaskemmu
og það verður ekki fyrr en snjóinn
tekur upp, sem ég get haldið áfram
við það verk. Mér er kunnugt um að
talsvert er enn af kartöflum í jörð á
nokkrum bæjum hér og þar hafa
menn orðið fyrir verulegu tjóni, því
óvíst er að kartöflurnar náist upp.
Þá hafa samgöngur hér verið erfið-
ar, en vegagerðin hefur veitt bænd-
um mjög mikla aðstoð við fjárflutn-
inga svo það hefur ekki komið veru-
lega að sök. Þá er mér einnig kunn-
ugt um að fjárskaðar hafa orðið á
einhverjum bæjum hér inni í Eyja-
firðinum og að sjálfsögðu er fé allt
komið á gjöf fyrir nokkru vegna al-
gjörra jarðbanna. Þó held ég að
heyfengur sé víðast hvar nægur
þrátt fyrir erfitt sumar svo þessir
erfiðleikar eru væntanlega yfirstíg-
anlegir, það eru fyrst og fremst taf-
ir fremur en fjárútlát, sem þessi
óvænta vetrarkoma veldur. Það
sem veldur bændum hins vegar
meiri erfiðleikum er stjórn land-
búnaðarmála. Við fáum stóran
hluta mjólkurinnar greiddan ákaf-
lega seint, sem veldur auðvitað
verulegum erfiðleikum meðan há-
vaxtastefna ríkisstjórnarinnar er
við lýði. Þá hefur grundvallarverð
mjólkur ekki náðst þrátt fyrir að
dregið hefur verið úr framleiðslu og
ofan í kaupið verðum við enn að
greiða fóðurbætisskatt. Þannig er
einn stærsti útgjaldaliður kúabú-
anna hækkaður um 33%. Veðrið
gæti lagast og gerir það örugglega,
en það virðist ganga verr að leið-
rétta mistök mannanna.
Mér fyndist eðlilegast að fóður-
bætisskatturinn yrði afnuminn, en
hafa mætti á fóðurbætinum ein-
hvern kvóta til að koma í veg fyrir
óeðlilega notkun hans. Þá finnst
mér eðlilegt að grunnverð fáist
fyrir mjólkina, þegar verið er að
ákveða það sem hluta af kauplið
bóndans, án þess nást ekki viðmið-
unarlaun hans. Þá gerir það bænd-
um erfiðara fyrir að raforkuverð í
dreifbýli er um tvisvar sinnum
hærra en í þéttbýli og er það allt of
mikil mismunun. Vextirnir eru svo
öllum erfiðir, en koma þó mest
niður á þeim, sem eitthvað reyna að
gera til hagræðis eða eru að reyna
að hefja búskap. Þeir sem standa á
gömlum merg þurfa síður á lánum
að halda og með þessu er því verið
að koma í veg fyrir uppbyggingu og
endurnýjun í landbúnaðinum,"
sagði Reynir.
ti
n SO ,.ti I i f löníe nl>(» nn9i
Reynir Schiöth
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. OKTÓBER 1981
23
VETRARRÍKIÐ
í EYJAFIRÐI
Eins og fram hefur komið í fréttum hefur vetur þegar herjað á bændur í
Eyjafirði og víðar og valdið þeim verulegum erfiðleikum og fjárhagslegu
tjóni, scm þeir telja að þcim verði ekki bætt. Kartöflubændur eiga nú
ákaflega erfitt uppdráttar eftir uppskerubrest nú og 1979. Þeir hafa vegna
þcs« orðið að steypa sér í skuldir og yfir sumum þcirra vofir nú gjaldþrot.
Sauðfjárbændum hafa einnig orðið fyrir miklu tjóni og erfiðleikum og
telja þeir að sláturfé hafi rýrnað um allt að 2 kílóura auk þess sem nokkuð
hefur verið um fjárskaða. Þó telja menn að vetrarkoraan hafi ekki valdið
öllum erfiðleikunum. Sumarið var ákafiega kalt og votviðrasamt og dró úr
allri sprettu og á því sinn þátt í uppskerubrestinum. Sumir bænda telja þó
að það sé fremur stjórnun landbúnaðarmála en tíðarfarið, sem mestum
erfiðleikum valdi. Nefna þeir þar kjarnfóðurskatt, þrátt fyrir að búmarkið
sé í gildi, að erfiðlega gangi að fá greitt fyrir afurðir og valdi það raiklum
vaxtakostnaði og telja dráttarvexti allt of háa. Þá nefna þeir að bjargráða-
sjóður sé nánast tómur og sé því ekki fær um að leysa vandann á
viðunandi hátt þó það eigi að vera hlulverk hans.
Morgunblaðið ræddi þvf við nokkra bændur til að gera lesendura Snjó hcfur einnig kyngt niður á Akureyri, ófærð hefur verið á götum og kyrrstæðir kaffærðir bflar valdið
sínum nánari grein fyrir ástandinu og fara viðtölin hér á eftir. erfiðleikum við snjómokstur.
hreinn glæpur að bankarnir skuli
hagnast á fjárhagsvandræðum
manna með því að taka af þeim um
14% í slíka nauðungarvexti. Þá má
nefna eina hringavitleysuna enn,
sem eru nýju skattalögin.
Samkvæmt þeim framkallar lausa-
fjárstaða bænda, sem lenda í van-
dræðum og skuldaaukningu, endur-
mat á skuldum sem verðbólgu-
hagnað og er reiknað þeim til
tekna, þannig að álögur á þá aukast
enn fremur árið eftir að vandræðin
eru
hvað mest. Ég skil ekki hvernig það
er hægt að reikna það sem hagnað
manna að borga vexti af skuldum.
Fóðurbætisskatturinn er einnig
mjög óréttlátur og þegar illa gen-
gur eykur hann enn á vandræði
þeirra, sem minna mega sín. Þeir,
sem lítil eða léleg hey eiga, verða að
gefa meira af fóðurbæti, en ekki hi-
nir, sem betur hefur gengið. Þannig
Vandi bænda staf-
ar af greiðslu-
og skattalögum,
ekki af tfðarfarinu
Eiríkur Sigfússon
- segir Eiríkur Sigfússon, Sílastöðum
„ÉG sjálfur hef ekki lent I teljandi
vandræðum vegna tíðarfarsins. Að
vísu á ég 30 til 40 lestir af kartöflum í
jörðu, sem ég á alveg undir tíðarfari
hvort ég næ þeim upp, en þær eru lítið
skemmdar. Við þurftum að vísu að
laka kýrnar inn, en það veldur okkur
engum vandræðum og fé höfum við
ekki. Það er frekar þetta vandræða
sumar, sem valdið hefur erfiðleikum
og því að margir hafa fengið litla sem
enga uppskeru," sagði Éiríkur Sig-
fússon, bóndi á Sílastöðum.
„Hins vegar eru það margir, sem
lenda illa út úr þessu, bæði vegna
kartaflna og annarra erfiðleika.
Það, sem er að, er að skilningur hjá
hjargráðasjóði er mjög af skornum
skammti. 1979 var vandi manna
vegna kartöfluuppskerubrestsins
leystur með láni, sem borga átti
skaðann. Það gleymdist hins vegar
að gæta þess að þá höfðu kartöf-
lubændur engar tekjur, en venju-
bundinn útlagðan kostnað. Nú er
staðan þannig að lánin eru að falla
í gjalddaga á sama tíma og aftur
verður uppskerubrestur. Það er því
ljóst að verði um einhverjar lán-
veitingar að ræða nú, munu þær
aðeins fara til greiðslu fyrra láns og
auka enn á vandann. Svona vanda
er þvf mun betra að leysa með
lægri, óafturkræfum framlögum,
það þýðir ekkert að bæta skuldum
ofan á skuldir. Síðan eru það drát-
tarvextirnir, sem taka við, geti
menn ekki staðið í skilum, og það er
færist fjármagn frá þeim, sem í
vandræðunum eiga, yfir til hinna,
sem betur gengur. Það væri til sú
leið að greiða niður grasköggla í
samkeppni við erlent kjarnfóður,
sem myndi þá leiða til lækkandi
landbúnaðarvöruverðs og þar með
hafa áhrif til lækkunar kaupgjalds-
vísitölunnar.
Það hefur víða komið fram og
þótt fréttnæmt að bændur hafi árið
1980 náð umsömdu kaupi, en þá var
það samfara einhverju mesta
góðæri og veðurfari, sem komið he-
fur. Væri miðað við meðalár, gæti
ég trúað því að það vanti 15% upp á
að bændur nái viðmiðunarkaupinu.
Þá ber þess að geta að greiðsla fyrir
afurðir kemur bæði seint og illa og
eykur það verulega vaxtakostnað
bænda. Nú eftir að kvótakerfið er
komið á, áttum við bændur von á
því að greiðslumálin kæmust í lag,
en þau hafa síður en svo batnað
varðandi mjólk og veldur þetta
bændum óþarfa vaxtakostnaði og
skuldum, sem metnar eru
samkvæmt nýju skattalögunum til
tekjuauka. Nú, ef að einhver van-
dræði eru með þessar greiðslur
teldi ég einfaldast að rekstur
vinnslustöðvanna væri settur beint
undir stjórn bændanna sjálfra. Það
væri þá á hreinu hverju sinni hver-
nig staða þeirra væri. Stærsti vandi
bænda stafar því af greiðsluháttum
fyrir afurðir og skattalögum, ekki
tíðarfari," sagði Eiríkur.
Ófyrirsjáanlegt tap og erf-
iði af völdum ótíðarinnar
- segir Þorgils Gunnlaugsson, Sökku
„Hér heilsaði fyrsti október okkur
með snjókomu og síðan hefur snjóað
þar til þann fimmtánda. Jafnfallinn
snjór er 50 til 80 centimetrar á dýpt og
dýpkar eftir því sem framar kemur í
dalina. Þetta tíðarfar gæti dregið úr
fallþunga dilka um allt að 1 til 2 kfló-
um og er það tilfinnanlegt hjá fjár
bændum," sagði Þorgils Gunnlaugs-
son, bóndi á Sökku í Svarfaðardal.
„Vegna þessa var fé tekið á gjöf 7.
október, eftir að menn höfðu beðið
og vonast eftir betra veðri og við það
hefur féð líklega rýrnað auk þess
sem það er slæmt að taka sláturfé á
gjöf svo og annað fé því það tekur
illa beit eftir að hafa verið á gjöf.
Annars er heyfengur í meðallagi yfir
heildina, en nokkrir bændur innst í
Svarfaðar- og Skíðadal eiga enn hey
undir snjó. Þá er grænfóður, sem
ætlað var til haustbeitar, víða undir
snjó. Heyskapur gekk erfiðlega í
sumar, sérstaklega seinni part þess,
og náðist hey ekki inn fyrr en komið
var fram í september og þá talsvert
hrakið og lélegt og algent var að
sama flekknum væri dreift úr garða
þrisvar til fjórum sinnum. Ég hugsa
þó, að þessir erfiðleikar verði ekki til
þess að minna verði sett á, þar sem
bændur hafa þegar dregið nokkuð úr
bústofni sínum vegna búmarksins.
Þá má segja að öll haustverk hafi
lent á biðlista, bæði vegna þess hve
heyskapur gekk seint og vegna veð-
ursins. Því hefur ekki verið hægt að
dreifa mykju á tún eins og venja er á
þessum tíma og mykjuhús að verða
full. Þá nýtist mykjan verr, þegar
Þorgils Gunnlaugsson
henni er dreift mjög seint. Einnig
má geta þess að mikið fannfergi
settist í trjágarðinn hjá okkur, al-
laufgaðan, svo við máttum hreinsa
af trjánum svo þau brotnuðu ekki og
höfum við einnig áhyggjur af því að
það geti haft slæm áhrif á trén þeg-
ar þau lenda undir snjó svona óund-
irbúin fyrir veturinn.
Það er hálfnöturlegt, að þegar
bændur hafa orðið fyrir skerðingu á
framleiðslu og greiðslum fyrir hana,
ofan á ófyrirsjáanlegt tap og erfiði
vegna tíðarfarsins sem kemur beint
niður á nettótekjum bænda, að litlar
sem engar líkur eru á því að þetta
verði bætt. Bændur hafa staðið við
búmarkið, en þó vantar upp á
grundvallarverð á mjólk, og eru auk
þess háðir ákveðnum hámarkskvóta
á fóðurbæti. Mér finnst eðlilegast að
aðeins annaðhvort, búmarkið eða
fóðurbætiskvótinn, hefði verið látið
gilda og búmarkið þá frekar þó fóð-
urbætiskvótinn hefði einnig getað
gengið og að fenginni reynslu mætti
vel reyna hann einan. Sauðfjáraf-
urðirnar eru svo sérstakt vandamál
og það jaðrar við að hafa þurfi hemil
á dilkakjötsframleiðslu, en þá verður
um leið samdráttur í ullar og
skinnaframleiðslu. Búmarkið hefur
valdið vissri breytingu og erfiðleik-
um, sem enn eru ekki að fullu komn-
ir í ljós, nema sá þáttur, sem snertir
unga fólkið, sem hyggst dvelja og
lifa af búfjárframleiðslu í sveitum.
Það hefur gert því erfitt fyrir og
þyngt verulega störf á ýmsum býl-
um. Þetta bætist ofan á óvissu unga
fólksins og veldur glundroða meðal
þess. Þá er vaxtastefnan ekki beint
hvetjandi fyrir þá, sem eru að hefja
búskap eða byggja hann upp. Von
andi mætti, að fenginni reynslu, fara
að skipuleggja landbúnaðinn af
meira raunsæi eftirleiðis," sagði
Þorgils.