Morgunblaðið - 13.02.1982, Qupperneq 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 13. FEBRÚAR 1982
Hópúð (hóphygð)
Davíd Stockman hagsýslustjóra
fannst nóg um fógnuð efnamanna
vegna vl attalækkana Keagans. En á
þessi frignuóur að vera hneykslunar
efni? (iera rikir menn ekki meira
gagn en ógagn, jafnvel frá sjónar
miði hagsýslustjóra séð?
Frá Bandaríkjunum berast þær
fréttir, að Davíð Stockman, hag-
sýslustjóra, hafi þótt nóg um
fögnuð ríks fólks vegna skatta-
lækkana Reagans, jafnvel kallað
hann „græðgi". Og í Frakklandi
eru auðmenn skelfingu lostnir
vegna skattahækkana Mitter-
rands. Aristóteles benti reyndar á
það fyrir tvö þúsund árum, að í
lýðræðisskipulagi reyndu fátækl-
ingar að nota atkvæði sín til að
hafa fé af efnafólki, og taldi það
mikinn galla á því skipulagi. Það
er að minnsta kosti rétt, að auð-
menn eru í hugum margra stjórn-
málamanna tilvaldir kostnaðar-
menn þeirra framkvæmda, sem
þeir lofa kjósendum til að fá at-
kvæði þeirra. Skýringin er einföld:
Stjórnmálamennirnir græða fleiri
atkvæði á þessu en þeir tapa, því
að auðmennirnir eru fáir, en hinir
margir. Og ekki er það verra að
geta notað í áróðri eina algeng-
ustu og öflugustu tilfinningu
venjulegs fólks, sem er öfundin.
Þetta gerist víðar en í Frakklandi.
Við munum eftir því, er „vinstri"
stjórn Olafs Jóhannessonar ætlaði
1981 að koma öllum byrðunum af
eyðslu sinni á „breiðu bökin", sem
aldrei fundust að vísu.
Stjórnmálamenn eiga áhrifa-
mikla bandamenn í þessu efni.
Menntamenn eru að öllu jöfnu há-
værustu fjandmenn ríks fólks. Og
með því að þeir skrifa bækurnar,
tímaritin og blöðin, sem við lesum,
og gera kvikmyndirnar og sjón-
varpsþættina, sem við horfum og
hlustum á, læðast hugmyndir
þeirra inn í sálir okkar. Oteljandi
rithöfundar hafa skrifað háðslega
um þá, sem hafa meira á milli
handanna en þeir sjálfir, og er
skemmst að minnast þess frá Is-
landi, er sagan Babbitt eftír Sin-
clair Lewis var lesin í ríkisút-
varpinu. Menntamenn hafa aldrei
skilið það, hvers vegna aðrir ættu
að hafa meira fé en þeir sjálfir,
jafngáfaðir og víðlesnir og þeir
eru — eða halda að þeir séu. Þeir
hafa alltaf talið, að gæði jarðar
ættu að skiptast á menn eftir gáf-
um eða menntun. í þeirra hópi
hefur því ekki verið sagt margt
um það gagn, sem ríkt fólk getur
gert, en um það skrifaði ég þessa
grein, eftir að ég las hér í Oxford
um orð Stockmans hins banda-
ríska og verk Mitterands hins
franska. Enginn getur að minnsta
kosti sakað mig um að gæta eigin
hags, því að um margt er ég sekur,
en ekki það að vera auðmaður.
Hvaða gagn gerir ríkt fólk? Eitt
er, að það reynir ýmsar nýjungar
á undan okkur hinum og auðveld-
ar þannig þá þróun þeirra, sem
gerir okkur síðan kleift að kaupa
þær. Efnamenn eru tilraunadýr
markaðarins. Það, sem þeir geta
einir keypt í dag, geta allir keypt á
morgun. Og allir geta keypt það á
morgun, vegna þess að efnamenn-
Auðmenn í Frakklandi eru skelfingu
lostnir vegna skattahskkana Mit-
terands, sem heldur í öfuga átt við
Keagan. Getur verið, að Mitterand
ætli að slátra gæsinni, sem verpir
gulleggjunum?
irnir keyptu það í dag. Gott dæmi
um þetta er bíllinn. Löng þróun
var nauðsynleg, áður en Ford og
aðrir framtaksmenn gátu hafið
fjöldaframleiðslu þeirra. Menn
urðu að þreifa fyrir sér um, hvern-
ig ætti að framleiða þá. Slík kunn-
átta varð ekki til af sjálfari sér,
heldur lærðu menn af tilraunun-
um, ekki síst mistökunum. En
framleiðsla er til lítils, ef enginn
kaupir framleiðsluvöruna, en það
gerði efnafólkið. Annað dæmi
jafngott og reyndar nýlegra er
myndsegulbandið. Þeir sem geta
keypt það í dag á lágu verði, geta
þakkað þeim sem keyptu það á
miklu hærra verði í gær, fyrir það.
Með öðrum orðum ber ríkt fólk
kostnaðinn af ýmsum, jafnvel
flestum þeim nýjungum sem auð-
velda líf okkar.
Ekki þarf heldur að fjölyrða um
það, að auðmenn hafa kostað flest
listaverkin úr fortíðinni (en því
miður virðast ríkisstyrkir ekki
skila jafngóðum árangri og einka-
styrkir í þessu efni, eins og
reynsla síðustu áratuga sýnir).
Þetta á ekki síst við á Islandi: Eg
er hræddur um, að Snorri Sturlu-
son hefði hvorki haft tíma né fé til
að skrá sögur á kálfsskinn, ef
hann hefði ekki verið stórauðugur.
Framleiðsla bókar, jafnvel þótt
ekki væri nema eitt eintak, var
ótrúlega dýr að fornu og ekki á
færi annarra en auðmanna. (í
Bandaríkjunum eru einkastyrkir
til lista þrisvar sinnum hærri en
ríkisstyrkir samkvæmt upplýsing-
um Bandarísku menningarstofn-
unarinnar í Reykjavík, sem þann-
ig hrekur staðhæfingar Þorsteins
Gylfasonar B.A. í ritdeilu við mig
fyrir skömmu, en ég hafði bent á,
að listir eru blómlegri í Banda-
ríkjunum en í flestum öðrum lönd-
um.)
Mesta gagnið sem auðkýfingar
gera er þó að þeir eru, hver með
sínum hætti, nokkur trygging
fyrir fjölbreytni og þannig fyr;ir
notkun frelsisins. Það er varla til
svo aumur málstaður að hann hafi
ekki fengið einhvern efnamanninn
til að láta fé af h'endi. Og menn,
sem eru fjárhagslega sjálfstæðir,
en ekki háðir neinni stofnun, geta
einir barist, svo að um munar,
gegn ranglæti. Þeir hafa einir
tíma og fé til þess. Samhyggju-
menn eða sósíalistar ættu að
skilja þessi rök betur en flestir
aðrir. Meistari þeirra, Karl Marx,
hefði varla skrifað verk sín, ef
hann hefði ekki notið fjárhags-
legrar hjálpar auðmannsins
Friedrichs Engels. Að minnsta
kosti hefði hann varla getað skor-
ið upp herör gegn skipulaginu, ef
hann hefði verið þegn Kremlverja
á okkar dögum. Hann hafði misst
vinnuna og ekki haft neinn Engels
til að hjálpa sér. Samhyggjumenn
á íslandi gætu bent á annað dæmi.
Snorri Sturluson hefði hvorki haft
tíma né fé til þess að skrifa bækur
sínar (og því síður að fá aðra til að
skrifa bækur), ef hann hefði ekki
verið stórauðugur. Og hafa menn
gleymt Maecenasi hinum rómverska
og Lorenzo di Medici á Ítalíu?
Héðinn Valdimarsson missti vinn-
una, þegar stjórn íhaldsflokksins
(forvera Sjálfstæðisflokksins)
hætti rekstri Landsverslunarinn-
ar um 1925. Hann stofnaði þá
fyrirtæki, ekki síst til að vera
óháður öllum öðrum fjárhagslega.
Að sjálfsögðu eyðir margt efna-
fólk miklu fé í það, sem við getum
leyft okkur að kalla „vitleysu", og
hefur engan áhuga á neinum
hugmyndum, listum, vísindum eða
stjórnmálum. Við lesum um það
fólk í myndskreyttum vikublöðum
frá Norðurlöndum. En sá hluti
efnafólks, sem er áhugalaus um
hugmyndir, er líklega ekki stærri
en sá hluti almennings, sem er
áhugalaus um þær. Og það breytir
að minnsta kosti engu um það
gagn, sem ríkt fólk gerir — sumt
reyndar án þess að ætla sér það.
Ein meginástæðan til þess — önn-
ur er öfundin, sem nefnd var í
upphafi þessarar greinar — að
menn eru fjandsamlegir ríku fólki,
er þó sú, að þeir kenna því um
fátæktina í heiminum. Óteljandi
blaðamenn hafa birt mynd af
nægtaborði í auðmannaveislu við
hliðina á annarri mynd af star-
andi fátæklingum með tómar
skjóður og ætla síðan áhorfendum
að draga sínar ályktanir af þessu.
En sú kenning er að sjálfsögðu
röng, að eins dauði sé alltaf ann-
ars brauð, að arður eins sé fenginn
með því að ræna annan. Hún kann
að vera rétt með frumstæðum
þjóðum, sem lifa ekki við skipulag
samkeppni. En velmegun almenn-
ings á Vesturlöndum var ekki
fengin með því að sækja fé í hend-
ur auðmanna, heldur með aukinni
framleiðslu, með því að leysa
fjötra ríkisins af atvinnulífinu
(sem sums staðar er því miður
verið að leggja á það aftur).
Mestu máli skiptir, ef útrýma á
fátæktinni, að menn hafi tækifæri
til að efnast. Þeir sem hafa fylgst
með sumum innflytjendunum hér
í Bretlandi, vita, að þetta eru ekki
orðin tóm. Þeir leggja nótt við dag
í litlum fyrirtækjum eða verslun-
um, reyna með öðrum orðum að
fullnægja þörfum annarra sem
best, en á því einu verða menn
ríkir í skipulags fullkominnar
samkeppni. Þeir spara og fjárfesta
hyggilega, senda börn sín í góða
skóla, breytast á einum áratug úr
fátæklingum í efnafólk, „komast
áfram", eins og sagt er. Hið sama
gerðist í Bandaríkjunum á sínum
tíma. Ég get því með góðri sam-
visku lokið þessari stuttu grein til
varnar ríku fólki, sem á fáa vini
aðra en Reagan á okkar dögum,
með því að vitna í orð nýskipaðs
ráðgjafa Reagans um mál minni-
hlutahópa, sem ég las mér til mik-
illar ánægju fyrir skömmu: „Besta
ráðið til að fækka fátæklingum er
að hætta sjálfur að vera einn
þeirra."
eftir dr. Magna
Guðmundsson
í þessu greinarkorni vildi ég
minnast ögn á það, sem kalla
mætti hópúð eða hóphygð.
(Svarar til enskunnar „group
think“.)
Þar er um að ræða hugtak,
sem lítt hefir borið á góma í
skrifum íslenzkra höfunda, en
fellur annars undir þann arm
stjórnsýslu, sem lýtur að hegð-
unarfræði. Orðið hópúð var fyrst
notað af sálfræðingnum Irving
Janis um þá eigind hóps (t.d.
nefndar) að geta ekki þolað and-
óf eða ágreining, — um stöðu,
sem upp kemur, þegar sam-
komulag um lausn verður mik-
ilvægari en lausnin sjálf, sem
bezt hentar.
Ekki er alltaf auðvelt að átta
sig á því, hvenær þessa fyrirbær-
is gætir, t.d. hjá ráðgefandi
nefnd. En ýmislegt má þó hafa
til marks um slíkt. Það er fyrst,
að samlyndi ríkir innan hópsins;
sérhver fellst á tiltekna ráða-
gerð. Það má sjá af því m.a., að
ckki kemur nema einn valkostur
eða tveir og að einstaklingur er
ófús að láta í ljós sína fyrirvara.
Stundum eru fleiri haldnir þegj-
andi efasemdum, og sanna ein-
drægni vantar. Þar við bætist,
að meðlimir hópsins beita þá að-
ila kænum þrýstingi, sem óvart
rengja hina viðteknu skoðun.
Þeir gera það með því að tak-
marka gagnrýni við smáatriði
fremur en forsendur áætlunar
og með því að stimpla andmæl-
andann sem sérvitring. En skað-
legast er, þegar farið er að sía
aðkomnar upplýsingar, lagfæra
þær eða vísa þeim frá, nema þær
styðji málsrökin, sem hópurinn
þekkist.
Margir muna eftir Icelandic
Life, tímaritinu á ensku, um ís-
land, sem kom út á íslandi um
árabil. Færri þekkja þó konuna á
bak við það, og baráttu hennar
hérlendis sem blaðamanns, út-
lendings og konu. Trúlega hefur
Amalía reynst umsvifamesta kon-
an úr hópi innflvtjenda, á hérlend-
um ritvelli.
Við náðum tali af Amalíu ér
hún var hérlendis í heimsókn um
jólin, en hún er nú starfandi í
Kanada. Hún samþykkti fúslega
að rekja starf sitt á Islandi og
eftir mála þess. Amalía er frá
Boston, í Bandaríkjunum, fædd
árið 1926, dóttir Edward O.
Gourdin, dómara þar. Hún út-
skrifaðist með B.Sc. gráðu í blaða-
mennsku frá Boston llniversity ár-
ið 1948. Þá hafði hún gifst ungum
íslendingi, Baldri Líndal, efna-
verkfræðingi, sem var við nám þar
í borg. Þau fluttu síðan til íslands
árið eftir.
Einangrun húsmóður-
hlutverksins
Við komum til íslands árið 1949,
að nýloknu námi, og settumst að í
Reykjavík. Ég sökkti mér brátt
niður í húsmóður- og barnaupp-
eldishlutverkið, segir Amalía.
— Hvernig fannst þér íslenskar
konur vera ólíkar hinum amer-
ísku? spyrjum við hana.
Mér fannst ég vera á undan
minni samtíð. Ég hafði t.d. lang-
Flest dæmi um hópúð gerast
við borð pólitískrar stefnumót-
unar.
Alvarlegustu stjórnmálamis-
tökin af völdum hópúðar hafa
orðið hjá stærri þjóðum. Þannig
er gjarnan vísað til þriggja
slíkra í Bandaríkjunum á seinni
árum, en þau eru: Svonefnt
Svínaflóaævintýri Kennedy for-
seta, ákvörðun Johnson að varpa
sprengjum á Vietnam og ákvörð-
un Carter að reyna frelsun gísl-
anna i Teheran. Þetta síðasta
kom forsetanum. í margs konar
vandræði, þeirra á meðal var af-
sögn utanríkisráðherrans, Cyrus
Vance, sem varð fórnardýr hóp-
úðar.
Bent hefir verið á ýmsar leiðir
til að draga úr afleiðingum hóp-
úðar. Ein er sú að láta ágreining
gegna sérstöku stofnunarhlut-
verki. Aðferðin er að nokkru í
því fólgin að endurvekja hina
gömlu reglu um valddreifingu.
Akvarðanataka er þá fram-
kvæmd í tveim áföngum: I fyrstu
er hvers konar gildismati frest-
að, en sem allra flestir valkostir
settir fram, bæði venjulegir og
nýstárlegir. Leitað er í þessu
skyni aðstoðar minni hópa og
einstaklinga og nefndarmenn
sjálfir hvattir til að ráðfæra sig
hver við annan og við starfslið.
Þessu næst er sérhver valkostur
kannaður, jafnt sterkar hliðar
hans sem veikar. Freistað er að
sameina ýmsar gallaðar lausnir
í eina betri. Mikil ábyrgð hvílir á
formanni hópsins, sem verður
einnig að vera opinn fyrir öllum
aðfinnslum gv. eigin tillögum.
Þegar niðurstaða er í nánd, eru
tveir eða þrír valkostir lagðir
undir úrskurð sérhæfðs manns,
er vefengja skal bæði forsendur
hvers valkosts um sig og fyrir-
skólamenntun þegar slíkt tíðkað-
ist lítið meðal kvenna hér. Ég gat
því sjaldan fengið tækifæri til
málefnalegra eða menningarlegra
samræðna, nema við karlmenn.
Þeim þótti þó flestum skrítið að
fyrirhitta menntakonu, sem gat
staðið þeim á sporði í samræðum,
og fannst sér því ógnað. Mér
fannst ég því einangranst frá mín-
um líkum. Þar við bættist að ég
kunni íslensku illa, og kom hún út
sem nokkurs konar barnamál,
enda var hún að miklu leyti lærð
af börnum mínum, þótt ég sækti
einnig námskeið um tíma. Ég gat
þó lesið málið, og þannig fylgst
með fréttunum.
Almennt var búist við að giftar
konur hérlendis sætu héima óg
sinntu engu nema húsmóðurstörf-
um. Mér þóttu það dapurleg örlög,
og reyndi því að rjúfa þá einangr-
un með ritstörfum.
Ég var frá byfjun erlendur
fréttafulltrúi nokkurra banda-
rískra dagblaða og sendi ég þeim
greinar uni ísland af og til. Með
árunum fór ég síðan að skrifa
meira, jafnhlíða húsmóður-
önnunum.
Umdeild
landkynningarbók
Það kom fólki hér á óvart þegar
ég fékk sjálfsævisögulega kynn-
ingarbók um ísland gefna út, í
Bandaríkjunum árið 1962. Sú bók
var vinsæl á íslenskan mælik-
varða; öll fjögur þúsund eintökin
seldust upp á einu ári þar vestra.Á
Texti: Tryggvi V. Líndal
Til varnar ríku fólki
Hannes H. Gissurarson skrifar frá Bretlandi
„Fólki fannst vid
vera nokkurs
konar aðskotadýr“
Samtal vid Amalíu Líndal blaðamann