Morgunblaðið - 18.04.1982, Qupperneq 23

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. APRÍL 1982
71
verður þverfótað fyrir flóknum
siðferðisboðum og bönnum.
í Bandaríkjunum er Milosz
þekktastur fyrir skáldskap sinn
um heimsstyrjöldina síðari.
Mönnum virðist vera gjarnt á að
líta sérstökum augum á skáld þau,
er lifðu striðið af og hafa fjallað
um það í skáldskap sínum. I
ímynd margra eru þau eins konar
hetjur eða vitni, sem hafa borið
logandi orð út úr hinni siðferði-
legu eyðimörk. Milosz neitar al-
farið að hafa gegnt slíku hlut-
verki, og það er eftir honum. Hann
segir: „Aðstæðurnar knúðu mig til
þess að skrifa í hefti af hneykslun.
Það var skuldbinding, sem ég var
siðferðilega knúinn til.“ Arið 1937
fór Milosz til Varsjár. Hann segir
að tvö næstu árin hafi hann ekki
vitað í hvorn fótinn hann ætti að
stíga eða hvaða afstöðu hann ætti
að taka. Það sem gerðist í Póllandi
árið 1939 gerði honum auðvelt að
taka af skarið.
Um leið og Þjóðverjar gerðu
innrás í landið gekk Miloz í pólska
herinn, sem var fullur af hugrökk-
um en hörmulega búnum mönn-
Pólska andspyrnuhreyfingin
starfaði á stærra svæði en nokkur
önnur í Evrópu og henni tókst að
skapa algert hulduþjóðfélag þrátt
fyrir hersetu Þjóðverja. Milosz
starfað fyrir andspyrnuhreyfing-
una ásamt öðrum rithöfundum og
listamönnum. „Aðstæðurnar voru
eins og í frumskógi," eins og hann
kemst að orði, en hreyfingunni
tókst að efna til tónleika, leiksýn-
inga og ljóðakvölda. Forustumenn
neðanjarðarhreyfingarinnar
veittu jafnvel styrki til skálda og
rithöfunda. Gefin voru út ljóða-
söfn og ritstýrði Milosz einu
þeirra.
Ljóðin, sem Milosz orti á þess-
um styrjaldarárum eru meðal þess
áhrifamesta, sem hann hefur látið
frá sér fara.
Skáldið fer ekki í launkofa með
þær tilfinningar, sem takast á í
huga hans og ljóðin eru beinskeytt
í nekt sinni. Ur sumum þeirra skín
harmur og skelfing, harmur vegna
fallinna vina eða vegna þeirrar
einföldu hamingju, sem skáldið
finnur í sjálfu sér og skelfing
vegna hörmunganna, sem á dynja.
„Það er ekki lítils virði fyrir skáld aö eiga aér annan eins lesanda og
Walesa"
um, sem enga mótspyrnu gátu
veitt þýzkum bryndrekum. Þjóð-
verjar lögðu fljótlega undir sig
stór landsvæði, en Milosz komst
til Vilna, sem enn var frjáls borg.
Sú dýrð stóð þó ekki lengi. Nú
komu rússneskar sveitir úr aust-
urátt og lögðu Litháen undir sig.
Þá fór Milosz aftur til pólskra
landsvæða, sem voru á valdi Þjóð-
verja. Honum segist svo frá í landi
feðranna að hann hafi komist að
raun um, að Hitler hafði enga von
um að vinna úrslitasigur en á hinn
bóginn virtist kommúnisminn það
afl, sem varanlegra yrði. Eftir
hættulegan flótta yfir lokuð
landamærip komst hann loks til
Varsjár.
Milosz er í senn dapur og hrein-
skilinn, er hann yrkir um djúpan
lífsskilning þeirra, sem tekst að
lifa af. I ljóði hans „Kaffihús" eru
eftirfarandi ljóðlínur í lauslegri
þýðingu.
Mei vantrú snerti ég kaldan marmarann
meA vantrú snerti ég hönd míns sjálfs...
Þaú — þaö, og ég — er í ævarandi endurnýjun.
Á meöan þau eru innilukt um aldur «g ævi
í hinzta orói þeirra. hinzta tilliti.
í september sl. tók Milosz þátt í
umræðum við Institute for the
Humanities við Háskólann í New
York. Hann sagði þar, að skáld á
okkar tímum væru haldin sekt-
arkennd fyrir að hafa ekki tekið
fullan þátt í pólitískum atburðum,
er átt hefðu sér stað umhverfis
þau. Þetta gæti verið þeim háska-
legt. Hins vegar bera ljóð Milosz
þess glöggt vitni, að sjálfur hefur
hann ekki verið alls ósnortinn af
þvílíkri sektarkennd á stríðsárun-
um. Hann ásakar sjálfan sig fyrir
að hafa lifað af, fyrir að hafa ekki
fengið meiru áorkað og fyrir að
hafa verið til vitnis um eyðilegg-
ingu gyðingahverfisins í Varsjá án
þess að vera gyðingur.
Atburðirnir eftir stríðslok
reyndu mjög á þolrif skáldsins.
Hann var ekki sama sinnis og
margir félagar hans úr and-
spyrnuhreyfingunni, sem trúðu
því statt og stöðugt að pólska
útlagastjórnin, sem mynduð hafði
verið í London, myndi bjarga þjóð-
inni frá yfirráðum Rússa, sem tek-
ið höfðu við af Þjóðverjum. Hann
gerði sér heldur engar grillur út af
byltingarhugsjónum Rússa og
túlkun þeirra á Marxisma. Eigi að
síður hóf hann störf í utanríkis-
þjónustunni fyrir hina nýju ríkis-
stjórn. Til að mynda var hann
menningarmálafulltrúi við pólska
sendiráðið í Washington um fjög-
urra ára skeið. Er talið berst að
því, er hann ákvað að ganga pólsk-
um stjórnvöldum á hönd talar
hann hægt og skýrt og velur orðin
af mikilli kostgæfni.
„Þessi valkostur var ákaflega
erfiður fyrir mig sem og marga
pólska rithöfunda. Ef þú íhugar í
hversu annarlegri aðstöðu ég var
— og jafnframt margir starfs-
bræður mínir — er unnt að finna
skýringu á margvíslegum gerð-
um.“
I bók sinni „Hugurinn fanginn"
gerir Milosz nána grein fyrir að-
stöðu listamanna og mennta-
manna. Þeir voru bundnir í báða
skó. Annars vegar laut þjóð þeirra
erlendum yfirráðum en innra með
þeim sjálfum bjó áköf löngun til
að taka þátt í þróun sögunnar.
Sjálfur var hann ekki ósnortinn af
ýmsum „heimspekilegum freist-
ingum“ svo sem „trúnni á sælu-
landið“ eða þeim ótta, sem margir
menntamenn nútímans eru haldn-
ir, þ.e. óttanum við að veðja á vit-
lausan hest í sögulegu tilliti." Og
eins og hann sjálfur kemst að orði
var hann tengdur „órofa böndum"
pólskri tungu og pólskum lesend-
um.
Milosz dregur ekki fjöður yfir
það að sú ákvörðun að hverfa frá
Póllandi hafi verið sér afar örðug.
Hann segir að andlegt álag og eðl-
isávísun hafi ráðið gerðum sínum.
„Það sem ég sá í Póllandi árið 1951
var svo ljótt, að ég tel að nánast
sérhve'r heilbrigður maður hefði
brugðizt við á svipaðan hátt. Eini
munurinn var sá, að hinir gátu
hvergi farið en ég hafði aðstöðu til
þess að komast á brott."
Svo virðist sem Milosz hafi
horfið úr landi með þegjandi sam-
þykki yfirvalda, og honum var
gert kleift að komast í útlegð með
stöðuveitingu við sendiráðið í Par-
ís. Þar dvaldist hann til ársins
1960. Honum fannst sem hann
væri enginn aufúsugestur hjá
frönskum menntamönnum og þeir
voru yfirleitt á annarri bylgju-
lengd en hann. Djúp og breið gjá
hafði myndast milli þeirra, sem
lifað höfðu stríðið og hernám
Rússa í Austur-Evrópu og þeirra
Vestur-Evrópumanna, sem töldu
enn sem fyrr að Sovétríkin væru
hið fyrirheitna land byltingar-
sinna.
Milosz er gætinn í orðum um
þann skyndilega frægðarljóma,
sem Nóbelsverðlaunin hafa sveip-
að hann, og ennfremur um þann
aragrúa af bréfum, sem honum
hafa borizt frá Póllandi. „Þar er
talað um mig sem eins konar
knattspyrnuhetju," segir hann.
Milosz sagði eftirfarandi í sjón-
varpskvikmynd í Póllandi: „Ég er
ekki þannig skapi farinn, að ég
taki mikið mið af sögunni í verk-
um mínum. En atburðirnir hafa
þrengt sér upp á mig.“
Þegar hann er laus undan slíkri
ásókn kveðsts hann vera skáld
sem lætur sér nægja að hugsa um
heiminn eins og hann blasir við.
í sínum síðustu ljóðum hverfur
Milosz frá sinni eigin fortíð og lít-
ur yfir eilífðina.
Frækni ffröalangur
hvernig var eilíföin þín
Fyndin. Skelfingin er gleymd.
Afkomendurnir minnast aöeins hins hlægílega
Oauöi af völdum sára, af völdum snöru, af
völdum hungurs.
Kr einn dauði, en heimskan er ómæld og ný ár
hvert
„Stutt hlé“.
En í síðustu ljóðum Milosz
blundar sagan og stundum þeysir
skáldið fram úr henni. Hann legg-
ur leið sína um lendur og minjar
fortíðarinnar, en ferðast einnig til
áfangastaðar, þar sem enginn tími
er til.
I vissum skilningi hefur hann
verið skáld í útlegð, skáld hinnar
pólsku píslargöngu og blákaldar
staðreyndir sögunnar munu ef til
vill gera það að verkum, að svo
verði enn um sinn. En hann hefur
aldrei verið átthagaskáld. Sum
verk hans bera kannski vott um
uppruna hans og uppvöxt í Pól-
landi, en þann efnivið sem hann
hefur fengið á ævi sinni hefur
frjór og vökull andi hans mótað
með þvílíkri snilld, að verkin eiga
erindi hvert sem er á byggðu bóli.
Orkusjóður
Orkuráð minnir á aö þeir sem hyggjast sækja um lán
úr orkusjóði til jarðhitaleitar á árinu 1983 verða aö
senda láns-umsóknir eigi síðar en 10. maí nk. Um-
sóknirnar skulu stílaöar til Orkuráðs en sendast
Orkustofnun Grensásvegi 9, 108 Reykjavík.
Umsóknum skal fylgja greinargerö um fyrirhugaða
nýtingu jarðhitans svo og stofnkostnaöar og arðsem-
isáætlun.
Orkuráö.
Höfum
fyrirliggjandi
VON ARX rústhamra
G. Þorsteinsson & Johnson h.f.
Armúla 1. — Sími 8 55 33.
13ít)amalkad utinn
lattisgötu 12-18 sími 25252 (u. tínui)
Ford Fiesta 1979. Ekinn 45.500 km. Verð 72 þús.
Datsun Sunny 1980. Ekinn 28 þús km. Verö 100 þús.
Galant 1600 1980. Ekinn 39 þús. km. Verð 105 þús.
Mazda 616 1600 1980. Ekinn 20 þús. km. Verö 97 þús.
Lancer 1200 1978. Ekinn 47 þús. km. Verð 68 þús.
Citroén GS 1979. Ekinn 42 þús. km. Verð 80 þús.
Datsun Cherry 1980. Ekinn 27 þús. km. Verð 90 þús.
Mazda 323 1400. Ekinn 28 þús. km. Verö 95 þús.
Ford Mercury 1977. Ekinn 136 þús km. Verð 95 þús.
Datsun Diesel 1977. Ekinn 150 þús. km. Verö 79 þús.
AMC Concord 1978. Ekinn 44 þús. km. Verð 110 þús.
Honda Civic 1979. Ekinn 34 þús. km. Verð 79 þús.
Chevrolet Nova 1978. Ekinn 102 þús. Verö 115 þús.
Volvo 244 1979. Ekinn 40 þús. km. Verð 145 þús.
Subaru 1800 4x4 1982.
Ekinn 5 þús. km. Verð
160 þús. Einnig 1981.
Verö 145 þús.
VW Golf 1980.
Drapplitur. Ekinn 30
þús. km. Verð 98 þús.
Toyota Corolla 1981.
Ekinn 20 þús. km. Litur:
blár. Útvarp, segul-
band, snjó- og sumar-
dekk. Verð 105 þús.
Volvo 245 1976.
Ekinn 36 þús. km. Litur:
orange. Verð 98 þús.