Morgunblaðið - 13.05.1982, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 13. MAÍ1982
Jóhanna Egilsdótt-
ir — Minningarorð
Fædd 25. nóvember 1881
Daín 5. maí 1982
Þaö er ómetanleg gjöf aö hafa
hraustan og heilbrigðan líkama,
gjöf, sem allt of oft er ekki metin
að verðleikum fyrr en eitthvað
bjátar á. Ástæðan fyrir þessu van-
mati okkar á líkamlegu heilbrigði,
þrátt fyrir þær staðreyndir, er við
augum blasa daglega í lífi fjölda
einstaklinga, er sjálfsagt sú, að
við teljum það sjálfsagðan hlut að
halda góðu heilsufari.
Á þennan veg hugsaði hin aldna
forystukona, Jóhanna Egilsdóttir,
ekki. í hvert sinn, sem við hana
var rætt um líðan hennar, þakkaði
hún æðri máttarvöldum fyrir
heilsufar sitt.
Einasta atriði, sem ég í yfir 40
ára samstarfi við Jóhönnu heyrði
hana kvarta yfir nú hin allra síð-
ustu ár, var, að hún gæti nú ekki
orðið að því liði, sem hana langaði
til, hugsjónum sinum til fram-
dráttar.
Þrem dögum fyrir andlát sitt
hringdi hún til undirritaðs, til
þess fyrst og fremst að hvetja til
meira starfs, fannst ekki nóg að
gert. Með fáum undantekningum
var þetta einnig megininntak í öll-
um viðræðum við Jóhönnu, örvun
og hvatning til meira og betra
starfs. Eldmóðurinn samfara hin-
um tæra góðvilja, er einkenndu
málafylgju hennar allar okkar
samveru- og samvinnustundir, er
það sem hæst rís í minningunni
um þessa óeigingjörnu og fórnfúsu
forystukonu.
Þótt það hljómi e.t.v. ótrúlega,
var Jóhanna í eðli sínu hlédræg og
í fjölmenni var hún lítt fyrir það
gefin, að láta á sér bera. En hvort
sem hún vildi eða ekki, varð hún
miðpunktur í fjölmenni lítilmagn-
ans og brosti sjaldnar hlýjar en
þegar öldur óréttlætis og skiln-
ingsleysis brotnuðu harðast á
henni á bernskuárum íslenskrar
verkalýðsbaráttu.
Þá gneistaði af tilþrifum henn-
ar í þágu þeirra hugsjóna, sem
urðu hennar leiðarljós frá vöggu
til grafar.
Hafi ég kynnst jafnaðarstefnu í
mannsmynd þá er það tvímæla-
laust Jóhanna Egilsdóttir. Þar
sameinaðist allt í senn, æðruleysi
á erfiðleikastundum, takmarka-
laus fórnarlund, sem aldrei á
langri ævi var dregið af með óeig-
ingjörnu starfi. Hlýjan og mann-
elskan ásamt því að ætla engum
illar hvatir að óreyndu, allt voru
þetta eiginleikar, sem ekki gátu
farið framhjá neinum, er henni
kynntust, eða áttu með henni sam-
starf. Langt inn í raðir þeirra, sem
henni var falið að berjast við, naut
hún virðingar og trausts.
Glæsileg framkoma hennar,
hógværð en einbeitni og alúð í
starfi jók áhrif hennar, svo að fá-
dæmi eru. Gilti þá jafnt, hvort
hún stjórnaði 40—60 ungbörnum á
sumardvalarheimili á Rauðhólum,
kvaddi sér hljóðs í fjölmennum
þingum Alþýðusambands Islands,
Kvennréttindasambandsins eða
skammri setu sinni á Alþingi eða
borgarstjórn. Það var allstaðar
hlustað á Jóhönnu og niðurstaðan
undantekningarlítið henni og
þeim málstað, er hún studdi, í vil.
Að verðleikum hefur verið rituð
bók, sem út kom á sl. ári, þar sem
Jóhanna segir af hæversku sinni
frá því, sem á daga hennar hefur
drifið. Þrátt fyrir meðfædda hæ-
versku sína og persónulega hlé-
drægni, fer vart fram hjá neinum,
er bók þessa les, að þar fór kona,
sem flestum hæfileikum foringja
var prýdd.
Um leið og ég þakka ómetanlega
samfylgd Jóhönnu Egilsdóttur og
votta aðstandendum hennar sam-
úð mína, á ég þá ósk besta ís-
lenskri alþýðu til handa, að hún
megi áfram eignast sem flestar
Jóhönnur, er í raun vilji feta í
fótspor hennar og vera eins og hún
allt til hinstu stundar, reiðubúin
til að fórna öllu fyrir góðan mál-
stað.
Guð blessi minningu um góða og
göfuga konu.
Eggert G. Þorsteinsson
„Ég er orðin svo gömul. Ég dugi
ekki til neins lengur. Eitt ætla ég
þó að segja við þig strax, ef úr
þessu skyldi verða: Ég vil ekki tala
illa um neinn, sem ég hef kynnst á
lífsleiðinni, þótt hann hafi verið á
annarri skoðun en ég. Og það á
heldur ekki að skjalla mig í bók-
inni. Ég er bara ómenntuð verka-
kona og hef ekki gert annað en það
sem mér bar. Ég vil ekki hafa
neitt svoleiðis! Skárra væri það
nú!“
Þannig fórust Jóhönnu Egils-
dóttur orð, þegar ég heimsótti
hana í fyrsta skipti á Lynghaga 10
og impraði á því við hana, hvort ég
mætti setja saman litla bók um
langa ævi hennar. Fyrra skilyrðið
var auðvelt að uppfylla, því að hún
lét samferðamenn sína jafnan
njóta sannmælis, hvort sem þeir
höfðu verið samherjar hennar eða
andstæðingar á vettvangi stjórn-
málanna. Síðara loforðið varð hins
vegar því erfiðara að efna, því bet-
ur sem ég kynntist henni.
Svo miklir og fágætir voru kost-
ir hennar.
Jóhanna lýsti á þessa leið sam-
herjum sínum frá baráttuárunum;
verkakonunum, sem hún gat alltaf
treyst:
„Þessar konur voru ekki neinar
penpíur. Þær voru íslenskar al-
þýðukonur og höfðu orðið að vinna
hörðum höndum um sína daga.
Lífið hafði ekki verið þeim neinn
dans á rósum.
Þær voru ekki heimtufrekar. En
þær þoldu ekki kúgun og gátu ver-
ið orðhvatar, ef því var að skipta;
það átti enginn neitt hjá þeim.
Þær voru þrekmiklar, hugrakk-
ar og hjartahreinar."
Þessi lýsing átti ekki síður við
hana sjálfa.
Jóhanna Egilsdóttir var fædd í
Hörgslandskoti á Síðu í Vestur-
Skaftafellssýslu hinn 25. nóvem-
ber 1881. Foreldrar hennar voru
Guðlaug Stefánsdóttir og Egill
Guðmundsson. Hún var langyngst
sex systkina og ólst upp við kröpp
kjör.
Sautján ára fór hún alfarin að
heiman og gerðist vinnukona í
Kaldaðarnesi í Flóa. Kotungs-
stelpan fékk að kynnast höfð-
ingjasetri. Þótt hún nyti góðrar
aðhlynningar hjá sómafólki, fór
ekki framhjá henni, hve stétta-
munurinn var gífurlegur. Vinnu-
fólkinu var skammtað í askana, en
lagt á borð fyrir fjölskylduna —
með leirtaui og fíniríi.
I Kaldaðarnesi varð Jóhanna
„skotin í einum vinnumanninum",
eins og hún komst að orði — Ingi-
mundi Einarssyni. Þau ákváðu að
fylgjast að í lífinu og héldu fót-
gangandi til Reykjavíkur árið
1903.
I höfuðstaðnum mættu þau illa
klæddu fólki og sliguðu af þræl-
dómi. Þau sáu þreytulegar konur
fara með þvott inn í Laugar.
Sumar báru þvottinn á bakinu, en
aðrar drógu hann í hjólatíkum.
„Skyldi þetta líka verða hlut-
skipti mitt,“ hugsaði Jóhanna.
Sá illi grunur hennár reyndist
réttur, jafnskjótt og þau Ingi-
mundur byrjuðu að búa með tvær
hendur tómar. Þau fengu óðara að
kynnast bágum kjörum verkafólks
á mölinni; fátækt og basli; köldum
húsakynnum, klæðleysi og sífelld-
um ótta við atvinnumissi.
En ekki dugði að æðrast. Jó-
hanna og Ingimundur börðust
áfram með seiglu og sparnaði. Þau
eignuðust hvert barnið af öðru og
bjuggu áýmsum stöðum í bænum,
aldrei þó í stærra húsnæði en
tveimur herbergjum. Börnin urðu
sex og fimm lifðu: Einar fæddist
1906, Guðmundur 1909, Sigurður
1913, Svava 1917 og Vilhelm 1921.
Ingimundur þrælaði baki
brotnu á eyrinni, en Jóhanna fór í
kaupavinnu á hverju sumri með
bórnin; ella hefðu þau ekki
skrimpt.
En góðu heilli tóku nú tímarnir
að breytast til batnaðar. Ingi-
mundur varð einn af stofnendum
Verkamannafélagsins Dagsbrúnar
árið 1906. „Mig hafði lengi grunað,
að eitthvað í líkingu við þetta
hlyti að gerast," sagði Jóhanna.
„Nú var loksins komið að því.“
Og fyrsta félagið, sem Jóhanna
sjálf gekk í, var Kvenréttindafélag
íslands. Nokkrar konur úr því
stofnuðu síðan Verkakvennafélag-
ið Framsókn í Góðtemplarahús-
inu, sunnudaginn 20. október 1914.
Jóhanna gat ekki gerst félagi
strax. Hún var fjögurra barna
móðir um þetta leyti, og hið
yngsta aðeins eins árs. En sífellt
bergmálaði í huga hennar þessi
brennandi spurning: „Hver er ég
að standa álengdar og koma
hvergi nærri?“
Og jafnskjótt og aðstæður
leyfðu, slóst hún í hópinn, og upp
frá því helgaði hún sig baráttu
verkakvenna. Það var við ramman
reip að draga, en hún lét hvergi
deigan síga. Það þótti með en-
demum, að verkakerlingar skyldu
stofna eigið félag og voga sér að
gera skrúfu gegn atvinnurekend-
um.
Jóhanna var varaformaður
Framsóknar í 12 ár og síðan for-
maður félagsins samfleytt í 27 ár.
Feril Jóhönnu Egilsdóttur er
óþarft að rekja nánar, en hún var
um árabil í hópi fremstu verka-
lýðsforingja þessa lands. „Verka-
lýðurinn gengur alltaf fyrir hjá
mér,“ sagði hún jafnan.
Hún gekk í Alþýðuflokkinn um
leið og hann var stofnaður árið
1916 og fylgdi honum síðan að
málum alla tíð — ótrauð. Hún var
kjörin bæjarfulltrúi í Reykjavík
1934 og var oft síðan varafulltrúi.
Hún sat á alþingi um skeið 1958
sem varaþingmaður og átti sæti í
ótal nefndum og ráðum.
Eitt mál öðrum fremur þótti Jó-
hönnu vænst um af þeim mörgu og
brýnu baráttumálum, sem Al-
þýðuflokkurinn gerði að veruleika.
Það voru lögin um launajöfnuð
karla og kvenna, sem samþykkt
voru hinn 27. mars 1962 og tóku
síðan gildi í áföngum á sex árum.
Jóhanna heyrði fyrst orðin „sömu
laun fyrir sömu vinnu“ af vörum
Bríetar Bjarnhéðinsdóttur og
gerði sér á augabragði ljóst, að í
þeim var fólgið æðsta takmark
verkakvenna í kjarabaráttunni.
Með setningu þessara laga næst-
um hálfri öld síðar var unninn
stærsti sigurinn á stjórnmálaferli
hennar. „Ég hef sjaldan glaðst
jafn innilega og þegar þetta frum-
varp var orðið að lögum,“ sagði
hún. „Ég var að verða áttræð og
hafði gegnt formennsku í Fram-
sókn í 27 ár. Það var því tími til
kominn að hætta, og mér fannst
ánægjulegt að geta gert það við
slík þáttaskil."
Baráttusaga íslensks verkalýðs
heyrir nú fortíðinni til og er sem
óðast að komast á spjöld sögunn-
ar. Hún er merkilegust í ljósi nú-
tímans; hinna stórstígu framfara
sem orðið hafa; hvernig tókst að
bæta kjörin jafnt og þétt og
minnka stéttamuninn.
En eitt er að lesa um atburði í
sagnfræðibókum; annað að heyra
þeim lýst af sjónarvotti og þátt-
takanda.
Það var undirrituðum ógleym-
anleg reynsla að sitja andspænis
Jóhönnu Egilsdóttur og hlusta á
frásagnir hennar af baráttuárun-
um; hlusta á konu, sem hafði lifað
sögu íslenskrar verkalýðshreyf-
ingar og átt drjúgan þátt í að
skapa hana; þessa merkilegu um-
brotatíma, þegar fátæk alþýða
reis upp og krafðist réttar síns.
Það þurfti kjark til að standa í
þeirri baráttu — og hann skorti
Jóhönnu Egilsdóttur aldrei.
Hinn 25. nóvember í fyrra átti
Jóhanna, sem kunnugt er, hundr-
að ára afmæli. Þá var henni fagn-
að með samsæti á Hótel Borg, þar
sem fjöldi vina og vandamanna
heiðraði hana. Við það tækifæri
hvíslaði hún að undirrituðum:
„Mér líður ágætlega. Samt er
mér alltaf að hraka smátt og
smátt. Og ég er dauðhrædd um, að
ég eigi eftir að verða alveg ósjálf-
bjarga og þurfi að fara á spítala.
Ósköp væri nú gott að fá að
losna við það!“
Henni varð að ósk sinni. Hún
hafði fótavist og fylgdist með at-
burðum líðandi stundar til síðasta
dags. Hún burtsofnaði á köldu
harðindavori skömmu eftir hátíð-
isdag verkalýðsins.
Lýðveldisárið 1944 átti
Verkakvennafélagið Framsókn
þrjátiu ára afmæli, og í tilefni af
því orti séra Sigurður Einarsson í
Holti kveðju til félagsins. Hann
var það skáld, sem Jóhanna hafði
mestar mætur á. Með síðasta er-
indi kvæðisins lýk ég þessum orð-
um, votta aðstandendum dýpstu
samúð og flyt Jóhönnu Egilsdótt-
ur hinstu kveðju með kæru þakk-
læti fyrir ógleymanleg kynni:
Kn haminiyan, som ykkar olja «j» slarf
á ótal vcgum hcfur stutt oj» skapaó
er sij»ur stærri cn alll, sem áóur tapaó
í ánauó var. Oj» þcnna dýra arf
þió fáió nú mcó hárin hcióri krýnd
í hcndur þcirra, cr mcrkió skulu taka.
Gylfí Gröndal
Þegar ég frétti andlát þessarar
háöldruðu frændkonu minnar
greip mig löngun til að minnast
hennar með nokkrum orðum, og
eftir þeirri löngun hefi ég ákveðið
að láta.
Ég ætla aðeins að rekja nokkuð
uppruna þessarar óvenjulega
glæsilegu og dugmiklu konu og
kynni mín af henni á þeim árum,
þegar hún stóð mér næst og ég
man hana best. Þegar ég tala um
uppruna Jóhönnu þá tel ég, að til
þess að skilja hve heitt hún unni
og barðist allt sitt líf fyrir rétti
lítilmagnans, þá verði maður að
vita og hafa hugfast úr hvaða
grasi hún er vaxin og að það
fyrsta sem komst inn í vitund
hennar var sú staðreynd að lífs-
baráttan stóð fyrst og fremst um
brauðið, og matbjörgin væri und-
irstaðan í lífinu. Við sjónum henn-
ar sem barns hlasti hvarvetna við
sultur og seyra. í hennar kotheim-
ili nærðist fólkið helst á brauði og
grauti úr melgrasi. Sama sá hún
allt í kring um sig, og það einnig,
að víðast hvar í kotunum svarf
sulturinn, sem næsta árviss hlut-
ur, að á vorin. Þetta gilti um alla
sem minna máttu sín, en einmitt
þeir voru fjölmennastir. Þess
vegna strengdi Jóhanna, ung að
árum, þess heit að vinna að aukn-
um og bættum hag hinna snauðu.
Það verða vafalaust margir til
þess að gera ítarlega grein fyrir
hinni löngu og litríku sögu hennar
innan íslenskrar alþýðuhreyf-
ingar, Alþýðuflokksins, sem hún
var einn stofnenda að árið 1916,
verkakvennafélagsins Framsókn-
ar, sem hún gekk í árið 1917 og
starfa hennar innan Kvenrétt-
indafélags íslands, sem hún gekk í
árið 1909. — Ég mun því ekki
víkja frekar að þeim málum, enda
þótt þau hafi vissulega alla tíð
verið hennar hjartans mál og
uppistaðan í lífsstarfi hennar.
Þeim málum munu aðrir, mér
margfalt fróðari og færari áreið-
anlega gera góð skil.
Flins og áður er getið, ætla ég í
þessum minningarorðum að líta
um öxl og minnast uppruna og
kynna minna af þessari öndveg-
iskonu á bernsku- og unglingsár-
um mínum.
Jóhanna fæddist 25. nóvember
1881 að Hörgslandskoti á Síðu í
Vestur-Skaftafellssýslu — lang
yngst sex systkina, sem öll komust
á legg og reyndust mjög dugandi
og gott fólk.
Hörgslandskotin voru í þá tíð
tvö, Suðurkot og Norðurkot, og
voru foreldrar þeirra Jóhönnu og
systkina hennar fædd og uppalin í
sitt hvoru kotinu. Þannig hafði
þetta verið mann fram af manni.
Egill Guðmundsson, faðir Jó-
hönnu, var fæddur í Norðurkotinu
í Hörgslandskoti árið 1830, ólst
þar upp og bjó þar allan sinn
búskap. Það gerði og föðurafi Jó-
hönnu, Guðmundur Eiríksson,
fæddur 1793, sem tók við búskap
af Eiríki Guðmundssyni föður sín-
um, sem hóf búskap í Hörgs-
landskoti árið 1788, réttum fimm
árum eftir að hinir eftirminnan-
legu Skaftáreldar hófust.
Sömu sögu var að segja um
móður Jóhönnu, Guðlaugu Stef-
ánsdóttur. Faðir hennar, Stefán
Jónsson, var fæddur í Suðurkotinu
í Hörgslandskoti árið 1796 og bjó
þar allan sinn búskap.
Hörgslandskotið hefur senni-
lega alla tíð verið lítil jörð. Það
stendur upp undir fjalli en nátt-
úrufegurð er þar mikil eins og víð-
ast hvar í Skaftafellssýslum.
En það var víðar en í því litla
koti, Hörgslandskoti, að ábúendur
voru tveir. Löngu fyrir síðustu
aldamót var svo komið á Síðunni
og nærliggjandi sveitum að jarð-
arþrengsli voru orðin svo mikil að
á flestum jörðum voru tveir eða
þrír ábúendur, en jarðkostir yfir-
leitt litlir. Sérstaklega lítil tún,
enda ræktun í stórum stíl þá alls
ekki komin til sögunnar. Það var
því að vonum mjög erfitt fyrir ung
hjón að reisa þar bú og ala önn
fyrir fjölskyldu.
Það var því ekki að furða þó að
ungt fólk, og þá ekki hvað síst ung
hjón, sem bjuggu við þessi von-
lausu skilyrði á Síðunni, tækju
það til ráðs að leita sér atvinnu
eða jarðnæðis vestur í sýslum, þar
sem landrými var meira og grös-
ugra.
Sigurður Ólafsson, sem hafði á
árunum 1881—1891 verið sýslu-
maður Skaftfellinga, var skipaður
sýslumaður Árnesinga 1891 og var
það til 1915. Hann bjó, utan fyrsta
stárfsár-'slttf'-alla tíð í Kaldaðar-
nesi, sem þá var talið eitt mesta
stórbýli og höfðingjasetur á öllu
Suðurlandi. — Foreldrar Jóhönnu
fluttu með bræðrum hennar, Guð-
mundi föðurafa mínum og Agli frá
Hörgslandskoti, í Biskupstungur,
en þar fengu þeir bræður tvær
lausar jarðir til ábúðar, Egill
Galtalæk og Guðmundur Borgar-
holt. Þessi ráðstöfun var gerð að
ráði og með hjálp Sigurðar sýslu-
manns, sem alltaf reyndist Skaft-
fellingum hin mesta stoð og
stytta. Frásogn af þessu ellefu
sólarhringa ferðalagi þessa blá-
snauða fólks, með fjögur börn og
sex hesta undir klyfjum með öll-
um fatnaði og búshlutum frá
Hörgslandskoti á Síðu í Biskups-
tungur á miðju sumri 1899 yfir
eyðisanda og vatnsföll í vexti, þar
sem enginn lagður vegarspotti var
til og ekkert vatnsfall brúað nema
Þjórsá hefur sem betur fer verið
varðveitt í riti Félags Biskups-
tungnamanna í Reykjavík frá ár-
inu 1942, og er sannarlega holl
lesning fyrir okkur öll sem við
nútímaþægindi og allsnægtir
búum.
Til Sigurðar sýslumanns í Kald-
aðarnesi réðist svo Jóhanna sem
vinnukona, þá sautján ára gömul
og ólofuð. Jóhanna bar alltaf mjög
hlýjan hug til Kaldaðarnesheimil-
isins, kvað sér hafa liðið þar vel og
átt þaðan bjartar endurminn-
ingar, og á það síðasta áreiðanlega
ekki hvað síst við um þá staðreynd
að þar hitti hún mannsefnið sitt,
sem þá var þar vinnumaður. Það
var Ingimundur Einarsson frá
Stöðlum í Ölfusi. Þau Jóhanna
héldu frá Kaldaðarnesi til Reykja-
víkur í maí 1903 og hinn 24. nóv-
ember 1904 gaf séra Ólafur
Ólafsson fríkirkjuprestur þau
saman í hjónaband.
Hin stórmerka starfsævisaga
Jóhönnu hefur sem betur fer ekki
farið í glatkistuna. Henni er hald-
ið til haga í bók Gylfa Gröndal:
„Níutíu og níu ár — Jóhanna Eg-