Morgunblaðið - 19.12.1982, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 19. DESEMBER 1982
25
Betra er berfættur en brókar-
laus að vera, sagði maðurinn í
stíl við nútíma frjálsa notkun á
málsháttum. Svo fór hann út og
keypti jólabuxurnar. Fer því
ekki í jólaköttinn. Ekki þurfum
við, þessi íhaldssömu á máls-
hætti, heldur að fara í köttinn
þann. Enginn þarf bókarlaus að
vera um þessi jól. Ólyginn sagði
mér að hátt i 500 bókum hefði
verið hespað af og látnar á þrykk
út ganga í jólamánuðinum. Hver
bók fær vitanlega sitt pláss með
mynd í fréttum blaðanna og
gagnrýnendur renna léttilega
gegnum 400—500 bækur. Verða
að gera það. Annars er allt
ónýtt. Gert ráð fyrir að flest séu
þetta einnajólabækur, prúðbún-
ar að utan og skrautlegar sem
vera ber, í stil við hana Gunnu á
nýju skónum í jólavísunni eða
jólatréð með glitkúlunum. Það
hefur fleiri kosti en að vera jóla-
legt. Þá getur bókin líka prýtt
bókahillur í áratugi.
Um æskilega endingu á bókum
eru skoðanir skiptar. Breska
skáldið Emmerson hefði fallið
vel að íslenzkum venjum. Hann
sagði að aldrei ætti að lesa bók
eldri en ársgamla. Aftur á móti
vildi bandaríska skáldið Ezra
Pound halda því fram að bók-
menntir væru fréttir sem héldu
áfram að vera fréttnæmi. Báðir
hafa þeir lifað af í sínum verk-
um. Hve mikið af jólabókunum í
ár skyidi nú lifa af og koma aft-
ur fram úr bókahillum utan
hreingerningatíma á vorin?
Vilhjálmur Hjálmarsson sagði
mér sem við stóðum á vængnum
á varðskipi á leið inn Mjóafjörð,
að eitt sinn hefði verið samþykkt
í stjórn bókasafnsins á staðnum
að kaupa ekki framar bók eftir
unga rithöfundinn Halldór Kilj-
an Laxness, sem þá olli mikilli
ólgu meðal þjóðarinnar. Það var
slæmt, sagði ég. — Ég var bóka-
vörður og lét eins og ég vissi það
ekki, svaraði Vilhjálmur kíminn.
Þessvegna á nú þetta litla bóka-
safn í Mjóafirði dýrmætar frum-
útgáfur af öllum fyrri bókum
Nóbelsskáldsins.
Gáruhöfundur á sinn jólamat
óetinn og sínar jólabækur að
mestu ólesnar. Og nú er ekki
einu sinni hægt að hlakka til
drjúgrar helgar til bókalesturs
milli jóla og nýárs. Því verður
vel að vanda til vals á lestrarefni
úr þessu 400—500 bóka fram-
boði. Þá koma auglýsingarnar í
góðar þarfir. Mark heitnum
Twain þótti fréttin um lát sitt
obbolítið ýkt. Kannski er engin
goðgá að segja að sumar jóla-
bókaauglýsingarnar séu dulítið
ýktar. Ekki þó allar. Væri til
dæmis ekki erfitt að gera meira
krassandi lýsingu á jólabókinni,
sem ég greip niður í uppi á Borg-
arbókasafni, er nýjar bækur
dagsins voru að koma inn? Sag-
an sú gerist einmitt þarna í
Þingholtunum. Morðinginn snýr
upp á hálsinn á konunni, sér hníf
og rekur í hana og er vandlega
lýst hvernig hann snýr og ristir
upp úr sárinu og blóðið spýtist.
Höfundurinn, sem er erlendur,
þekkir vel sögusviðið á íslandi,
að sagt er, enda veit hann að
viðbrögð hinnar myrtu eru ein-
mitt einkennandi fyrir íslenzkar
konur. En bókin sú er í end-
ingargóðu bandi og vönduðu eins
og allar hinar jólabækurnar.
Enginn ódýr pappírskiljufrá-
gangur þar. Ætti lengi að end-
ast.
Ég greip upp aðra bók á vagn-
inum. Engin ofbeldisbók það.
Hefðbundin þjóðleg æfisögu-
kippubók. í upphafi lýsir höf-
undur því yfir að ekki fylgi þessu
margra binda verki nafnaskrá,
eins og lofað hafi verið, því ekki
vannst tími.til að vinna hana í
tæka tíð. í tæka tíð fyrir hvað?
spyr ég eins og kjáni. Fyrir jólin
vitanlega. Jólunum verður ekki
frestað, hvort sem innihaldið í
bókinni er tilbúið eða ekki. Hún
verður auðvitað að koma út, burt
séð frá því.
Aldous Huxley reyndi að
skilgreina hver væri höfuðmun-
urinn á bókmenntum og lífinu.
Sagði að í bókum væri hlutfallið
milli þess sem er sérstætt og
þess alvanalega hátt, en í raun-
veruleikanum væri þetta hlutfall
mjög lágt. Ég er nú svo illa
þenkjandi að ég vona að þetta
eigi við um frásögnina af morð-
inu á konunni í Þingholtunum.
Æviminningar skipa sem oft
áður veglegan sess í bókaflóðinu
fyrir jólin. Mest hin hefðbundna
íslenzka tegund af æfisögum,
þar sem söguhetjan segir söguna
frá eigin sjónarhorni. Ýmist
skráir sjálf eða skrásetjari tekur
hana upp á band eða vélritar
hana. Aðstandendur, kunningjar
eða óvildarmenn koma þar
hvergi nærri, sem betur fer.
Söguhetjan verður svo miklu
geðfelldari þannig.
í grein, eftir bandaríska höf-
undinn Tom Wolfe um bók-
menntir, segir: „Æfiminningar
hafa alltaf verið svo vinsælar,
vegna þess að maður fær þar all-
an spenninginn og skemmtunina ,
sem er að fá í skáldsögu og samt
veit maður eða heldur a.m.k. að
þetta sé satt.“ Hér í fámenninu á
þetta ekki síður við um raunsæ-
isskáldsöguna. Maður getur þá
a.m.k. ímyndað sér að maður
þekki skúrkinn í bókinni. í rit-
dómi fyrir fáum dögum sá ég að
gagnrýnandi einn kann vel að
meta slíka kosti. Hann sagði
eitthvað á þá leið að beðið hefði
verið með ofvæni þegar von var
á forvitnilegri skáldsögu úr
stjórnarráðinu, meira að segja
kannski „heimildarskáldsögu",
því þá gæti ýmislegt forvitnilegt
komið upp úr kafinu. Þar yrði
kannski öllu því skrýtna í kýr-
haus stjórnarráðsins flett í
sundur. Én svo urðu menn bara
fyrir vonbrigðum. Líklega þekk-
ist enginn skúrkur þar. Svona er
beðið eftir jólabókunum með
mismunandi væntingum.
Eina jólabókina er ég þó búin
að lesa vandlega — enda skít-
pliktug áður en ég færi í viðtal
um hana. Það er viðtalsbók við
samferðafólk Einars Benedikts-
sonar. Viðtalið við Ragnar Jóns-
son hrl., sem 1947 gerði upp
Títan-fossafélagið, las ég ein-
mitt í þann mund sem rifist var
mest í blöðum og sjónvarpi um
álverksmiðjuna og raforkusöl-
una til hennar. Og hringir tóku
að gára og stækka í hugskotinu.
Títan-félagið var stofnað á fyrri
heimsstyrjaldarárunum til að
virkja fossaafl Þjórsár og til
stóriðjureksturs í því sambandi.
Málið var sett í milliþinganefnd
1917-19 og fékk ekki af-
greiðslu. íslendingar sáu að þeir
hefðu sjálfir takmarkað fé og
urðu vitanlega hræddir við út-
lendingana, Norðmennina. Um
það hitamál var rifist í opinberri
umræðu árum saman. Sérleyf-
isbeiðninni var ekki ansað og hið
mikla hlutafé eyddist upp. Þegar
Ragnar Jónsson hrl. gerir þetta
svo upp 30 árum síðar og fer í
gegnum skjölin, sér hann að hér
hefur verið mjög alvarlega til
verka gengið, vandlega gengið
frá öllum réttindum, og skjala-
gerð og þinglýsingum öllum.
Hver blaðsnepill þinglesinn sem
nálægt þessu kom. Skortur á
dirfsku og sjálfstrausti kostaði
okkur meira en hálfrar aldar
seinkun á fyrstu virkjunum.
Sumar ókomnar enn.
En gaman er að lesa á jólum
um ævintýrið sem hefði getað
orðið satt!
rúmlega 13 m.kr. upp í tæplega
272 m.kr. hjá einstöku ráðuneyti.
„Hér er ýmist um að ræða fjár-
veitingar vegna rangra verðlags-
forsendna eða beinna ákvarðana
sem ríkisstjórnin tekur án heim-
ildar Alþingis", segir í nefndar-
áliti sjálfstæðismanna í fjárveit-
inganefnd um fjárlagafrumvarpið.
Gagnrýnin á fjárlagagerð kom-
andi árs byggist og ekki sízt á því,
að enn séu kolrangar verðlagshug-
myndir lagðar til grundvallar
fjárlagagerðinni. Því er jafnvel
haldið fram, að ef tekið sé mið af
stefnumörkun ríkisstjórnarinnar í
þjóðhagsáætlun hennar fyrir árið
1983, þá vanti heilan milljarð
nýkróna til að endar náizt saman
á árinu!
Meginmálið er, að hér sýnist
framkvæmdavaldið í vaxandi
mæli setja upp eigin fjárlög, til
hliðar við fjárlög þingsins, og
framhjá fjárveitingavaldinu. Ekki
er lengur um það eitt að ræða að
verðbólga fari fram úr ráðgerðri
verðlagsþróun í fjárlagafrumvarpi
— þó það gerizt rækilega — held-
ur annað og meira, sem erfitt er
að réttlæta. Geir Gunnarsson,
formaður fjárveitinganefndar og
flokksbróðir fjármálaráðherra,
taldi og, að hér þyrfti að skipa
málum á annan veg, m.a. með nýj-
um starfsháttum fjárveitinga-
nefndar þingsins, svo fjárveitinga-
valdið héldi hlut sínum og gæti
komið við nauðsynlegu aðhaldi.
Ríkisstjórnir ganga ekki ein-
ungis á löggjafarrétt Alþingis með
tíðum bráðabirgðalögum, sem
dæmin sanna, heldur ekki síður
rétt þess sem handhafa fjárveit-
ingavaldsins. Allt undir því „vöru-
merki", að „verið sé að bjarga
virðingu Alþingis"!
Jól— hvað
spannar
það orð?
Jólin ber upp á helgi að þessu
sinni. Aðfangadagur er á föstu-
dag. Mánudagurinn næsti er
venjulegur vinnudagur. Þetta
verða því hvorki litlu né stóru
brandajól. Það á þó ekkert skylt
við „kreppuna", sem sumir segja
að grúfi yfir okkur, að jólin eru í
styttra lagi. Það hefur enginn af
þeim klipið, eins og verðbótum í
desemberlaun, heldur er þetta
eðlilegur gangur tímans — og
vinnst upp þótt síðar verði.
Hvað eru jólin okkur sem lifum
þau á því herrans ári 1982?
Við eigum það sameiginlegt með
þeim sem fyrstir námu þetta land,
heiðnum forfeðrum okkar, að
fagna þeim áfanga á hringrás árs-
ins, að dag tekur senn að lengja á
ný, sól að hækka á lofti. Við fögn-
um því að skammdegið, myrkrið
og kuldinn eru að kortleggja
skipulegt undanhald. Sól og sumar
eru í sjónmáli. Við þurfum að vísu
að þreyja þorrann og góuna áður
en gróandinn í umhverfi okkar
gleður auga. En það er auðveldara
að standa af sér hregg og hríð þeg-
ar vitað er til hvers er að bíða.
Þó hvort tveggja komi til, að við
erum ekki jafn háð tíðarfari og
árferði og áður, vegna breyttra
þjóðlífshátta, hvað atvinnulíf,
húsnæði og alla aðbúð varðar, sem
og það, að vetraríþróttir eru þús-
undum gleði — og heilsugjafi,
hlýtur vorboði, eins og jólin eru í
dimmasta skammdeginu, samt að
ylja fólki á ströndu hins yzta hafs.
Jólin eru meira en fyrsti vor-
boðinn. Þau eru fjölskylduhátíð.
Erill hvunndagsins, brauðstrit og
lífsbarátta fólks á líðandi stund
valda því, að skyldulið heldur ekki
hópinn sem tíðkaðist með fyrri
kynslóðum. Fjölskylduböndin eru
lausknýttari, því miður, og sam-
heldnin minni en áður gerðizt. Jól-
in færa vini og ættingja saman.
Þau gefa fólki lag í ölduróti sam-
tímans til að sjást, blanda geði og
efla vináttu. Það er mikils virði.
Vinátta, hlýhugur, tryggðabönd,
— eru ljós og vegvísar í skamm-
degi mannlífsins. Við þurfum að
virkja sjálf okkur sem orkugjafa
þessara ljósa, er varpa birtu fram
á veginn. Það er jákvæð íhalds-
semi að hyggja að fornum dyggð-
um.
Skrifandi um skyldulið kemur í
hugann fullyrðing gengins sam-
ferðamanns og viðmælanda, þess
efnis, að flestir íslendingar væru
skyldir í fimmta lið. Skyldleikinn
væri nánast öruggur þegar kæmi
að þeim áttunda. Sjálfsagt hefur
einhver skotið fjær marki. Við er-
um að tölunni til eins og íbúar
einnar götu í margmilljónaborg.
Og við eigum mun meira sameig-
inlegt en hitt er sundur skilur,
þjóðerni, tungu, þjóðarbúskap og
margvísleg lífshagsmunamál. Það
er ekki út í hött að tala um þjóðar-
fjölskyldu. Það skyldi því enginn
gera litið úr kjörorðinu stétt með
Stétt.
Fyrst og síðast eru jólin þó
kristin hátíð. í veröld þar sem
margt veldur vá — og þá fyrst og
fremst sambúðarhættir þjóða og
mannkyns — eigum við engu að
síður siðfræði og kærleiksboðun,
þ.e. vegvísi, sem leitt getur okkur
sem heild og einstaklinga í frið-
arhöfn. Hvort við hlíðum því kalli
skal ósagt látið. En ljósið skín í
myrkrinu, jólaljósið, Jesúbarnið.
í skammdegi vetrar eru jólin
vin í eyðimörk. Hvort sem trúar-
vissan býr í brjósti okkar eða bara
trúarneisti eins og er um mörg
okkar, þá er hún eða hann lífsfyll-
ing, fagnaðarefni. Þessvegna höld-
um við gleðileg jól, gleðjumst og
reynum að gleðja aðra.
Fáir eru þeir sem ekki leita
kirkju sinnar a.m.k. um jólin. Og
þó við, sum hver, gefum henni
minni gaum í annan tíma, mynd-
um við engu að síður bregðast
skjótt við ef að henni væri vegið —
eða ef taka ætti hana frá okkur. í
þjóðfélögum þar sem ríkisvaldið
snýst gegn kirkjunni slær fóikið
skjaldborg um hana. Kirkjan í
Póllandi býr engu síður í hjörtum
fólksins en fögrum byggingum.
Við köllum kirkju okkar þjóð-
kirkju. Það segir í rauninni það
sem segja þarf um hug okkar til
hennar, þrátt fyrir sýndar kæru-
leysi á stundum.
Sjálfsagt eru skiptar skoðanir
um, hvað orðið jól spannar. Það
spannar í raun hjá hverjum og
hverri það sem hann eða hún læt-
ur það ná yfir. Hvarvetna er þó
hiýhugur og innri gleði í hugtak-
inu. Jafnvel þó hvorki séu litlu né
stóru brandajól!